Хэнтий аймгийн Өм­нө­дэлгэр суманд орших Өндөр цагааны бүлэг ор­дыг геологичид "Байгаль эхийн хосгүй бүтээл" гэц­гээсэн байдаг. Учир юу гэвээс нэг дор олон төр­лийн байгалийн баялаг үхрийн бөөр шиг алаглаж тогтсоноороо гайхалтай гэнэ. Харин энэ орд га­зарт алт, зэс, мөнгө, гянт болд, цайр, тоор, хар тугалга гэх мэт ашигт малтмалууд оршин тогт­нож байгаа аж. Тэгээд ч Өндөр цагааны бүлэг ордыг нээсэн түүх нь сонин юм билээ.

"ЭРДЭНЭТ-2"-ИЙГ БОСГОХ ГЭСЭН ОЛОН УЛСЫН МӨРӨӨДӨЛ ИНГЭЖ ТӨГСЧЭЭ

1983 онд Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөлийн орнууд болох Унгар, Болгар, ЗХУ, Чехсловак, Герман улсууд хөрөнгө гарган Өндөр цагааны бүлэг ордод хайгуул хийхээр болсон байна. Жилдээ 2,3 сая шилжих рублийн санхүүжилттэй хайгуулын ажил хийгдэхээр болсон аж. Олон улсын геологийн экспедицийн өрмийн даамал Р.Мандшир "Дэлхийн шил­дэг уул уурхайн мэргэжилтнүүдтэй хамт ажиллаж байсан он жилүүд огт мартагддаггүй юм. Өндөр цагаа­ны бүлэг ордын хайгуулд нийтдээ 150 гаруй хүн ажиллаж байсан. Суурин өрмийн зургаан машин бахтын системээр ажиллаж бай­лаа. Бахтын систем гэдэг чинь тасралтгүй ажиллана гэсэн үг шүү дээ. Нэг өрмийн мастер сардаа 125 метр газар өрөмдөх нормтой. Жилдээ 9000 орчим метр газар өрөмдчихдөг байсан юм. Тухайн үедээ дэлхийн шилдэг технологийг ашиглаж байсан" гэж дурсчээ.

Олон улсын геологийн экспе­дицийн баг Өндөр цагааны бүлэг ордод хийсэн хайгуулын судал­гаа­гаар 141 сая тонн хүдэр, 478 мянган тонн мөнгөний нөөц бий гэж зарлав. Үүнээс үүдэн Хэнтий айм­гийн Өмнөдэлгэр суманд Эрдэнэ­тийн дайтай орд илэрч том хот бий болно гэсэн яриа гарчээ. Тухайн үеийн нам төрийн удирдлага ч гэсэн Хэнтий аймагт асар том полиметаллийн орд олдсон талаар илтгэлдээ дурдсан байжээ.

"Соц" орнуудын геологичдын бахархал Өндөр цагааны бүлэг орд болж тамирчид дэлхийн рекор­дыг эвдэж байгаа мэт "Мөнгө илэр­лээ, зэс гарлаа" гэх мэдээллийг жил дараалан ахиулж байсан аж. Тэр хавьд барилга байшин босч, Өндөр цагаан, Мөнгө өндөр хэмээх хоёр уурхай нээгдэх нь тодорхой бол­жээ. Сунаж тогтносон уулын ар өвөр хоёрыг ийн нэрийдэж байсан аж.

Эхний ээлжинд уулын нүхэлсэн тунель хүртэл баригдаж "Цул мөнгөн ханан дундуур төмөр зам тавьсан" гэх яриа гарч байлаа. Эрдэнэтээс том хот тосгон босно гэдэгтэй олон улсын геологичид эргэлзээгүй учраас эхнэр хүүхдээ авчирч байсан аж. Гэвч 1989 оноос эхлэн Унгар, ЗХУ, Чехословак, Бол­гар, Герман улсын дотоод нөхцөл байдал хүндэрч эхэлсэн тvvхтэй

"Соц" орнуудад өөрчлөлт бай­гуулалтын давлагаа Хэнтий айм­гийн Өмнөдэлгэр сумаас 24 гаруй км зайд орших Өндөр цагааны бүлэг ордод ч нөлөөлөл үзүүлж санхүүжилтгүй болжээ. Социалист таван жилийн төлөвлөгөө тасал­даж эдийн засгийн хамтран тус­лалцах орнууд хуралдсан хэдий ч цаашид санхүүжүүлж чадахгүй болсон байв. Олон улсын экспи­дицийн даргаар ажиллаж байсан Э.Нарангэрэл "Миний хувьд 1989-1990 он хүртэл экспедицийг ахлан ажиллаж байсан. Олон улсын нөхцөл байдал хүндэрсэн учраас хайгуулын ажил цааш явах бо­лолцоогүй болсон. Хийх ажил их байсан хэдий санхүүжилт хүндэр­сэн учраас олон улсын геологичид нутаг буцсан. Улс төрийн байдал намжиж санхүүжилт хийгдээд эхэлбэл буцаж ирнэ гэсэн яриа хөөрөөтэй буцсан даа" гэжээ.

Эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөлийн орнуудын геологичид буцахдаа "Эргэж ирнэ. Ашиг орлогоо хуваана" гэсэн гэрээ шиг зүйл хийсэн гэдэг юм билээ. Арван таван жилийн турш хийгдсэн уул уурхайн хайгуулын ажил зогсч машин тэрэг, тоног төхөөрөмж, барилга байшин Монгол Улсын талд үлдсэн байна. Тэдний үлдээ­сэн өрмийн машин, барилга бай­шингийн ор суурь "Гурван гол" гэдэг төрийн өмчит компани байгуулагд­сан юм билээ. Тэгээд тэр компани 1992 онд хувьчлагдсан учраас Өндөр цагааны бүлэг ордын тухай мөрөөдөл мартагдах тийшээгээ хандсан байна.

ӨНДӨР ЦАГААНЫ ОРДЫГ НӨӨЦГҮЙ ГЭДГИЙГ ТОГТООСОН НӨХӨР ХЭН БЭ

Эдийн засгийн харилцан тус­лалцах зөвлөлийн орнууд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Өндөр цагаан ууланд тухайн үеийн ханшаар 160 сая ам.доллар хийс­гэсэн гэх яриа ч байна. БНМАУ-ын зүгээс 0.3 хувийн санхүүжилт гар­гаж байсан аж. Олон улсын геологийн экспедицийн анги татан буугдахдаа хөрөнгө оруулалт, дээж, химийн найрлагад хийсэн тайлангаа Монгол Улсын Засгийн газарт хүлээлгэн өгсөн юм билээ. Ингээд зах зээлийн эхэн үе эхэлж картын бараа, ажилгүйдэл гээд Өндөр цагааны бүлэг ордыг санах сэхээтэй хүн байсангүй.

Харин 1994 оноос эхлэн "Мон­голросцвет" нэгдлийн Бэрхийн уурхайн салбар Мөнгөн өндөрт хайгуул хийж эхлэв. Олон улсын геологичдын экспедицийн анги хийчихсэн, ашиглалт хийхээр тунель гаргачихсан газарт хайгуул хийсэн нь гайхалтай. Хоёр жил шахам Өндөр цагаан, Мөнгөн өн­дөрийн сав газарт улсын төсвөөр хайгуул хийгээд санхүүжилтгүй гээд зогсчээ. Тэгэхдээ хайгуулын ажлын тайлан өгөөгүй ч хожмын өдөр хулгай хийх нүхээ бэлдсэн хэрэг байжээ.

1997 онд ашигт малтмалын алдарт хууль гарч уут уут мөнгөөр уул усаа зарах их аян өрнөсөн юм. Ерөнхийдөө "Монголросцветмет" нэгдэлд хамаарч байсан Өндөр цагааны бүлэг ордыг дөрөв хувааж орхив. Нэг уулыг дөрөв хуваасан хэрэг шүү дээ. Хамгийн гайхалтай нь "Монголросцвет" нэгдэл 1994 онд хийгдсэн гэх хайгуулын ажлаа үндэслэн Өндөр цагааны бүлэг ордыг "Ашигт малтмалын батал­гаат нөөцгүй" гэж зарлалаа. Тэгээд ч зогсохгүй Ашигт малтмалын газар өргөдөл гаргасан байдаг юм.

"Монголросцветмет" нэгдлийн Ерөнхий геологич М.Ариунбаяр Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Өндөр цагааны бүлэг орд газрыг "Ашиглах хэмжээний нөөцгүй" гэдгийг тогтоожээ. Олон улсын геологийн экспедицийн арван таван жилийн ажлыг үгүйсгэсэн М.Ариунбаяр "Ашиглах хэмжээний нөөцгүй" гэсэн дүгнэлт гарсан хэдий Өндөр цагааны бүлэг ордын төлөөх гадна дотнын компаниудын улайрал ил цагаандаа гарчээ. Ашиглах нөөцгүй гээд байхад л Өндөр цагааны бүлэг ордын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл 3-4 гар дамжин зарагдаж эхэлсэн юм.

Тухайлбал, одоогийн "Голден хейнс" компанийн мэдэлд байгаа 231 га талбай л гэхэд хэд хэдэн нөхдийн гар дамжсан байдаг. Хам­гийн сүүлд л гэхэд гадны хөрөнгө оруулалттай "Адамас майнинг" компаниас 2008 онд өндөр үнээр авсан аж. "Голден хейнс" компа­нийн зэргэлдээ орших 173 га талбайд иргэн Ж.Гонгор ашиглал­тын тусгай зөвшөөрөл 2000 онд авсан байна. Энэхүү ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл "Сэлэнгэ май­нинг", "Эй Ар Ая" компаниудад зарагджээ. Хамгийн сүүлд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалт бүхий "Эй Ар Ая Эй" гэдэг компанид очоод байгаа юм.

Харин гурав дахь хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг Ж.Эрдэнэбаяр гэгч 2001 онд авсан хэдий ч төд удалгүй М.Ариунбаярт зарсан байдаг. (Нөгөө "Монголросцвет" нэгдлийн Ерөнхий геологич, Өндөр цагааныг нөөцгүй хэмээн ад үзэгч, Ашигт малтмалын газрын Геологи, уул уурхайн кадастрын хэлтсийн дарга асан). Эндээсээ нэг их удал­гүй "Кью Жи Эксполрешин", "Мон­голиа лимитэд", "Эрстцайр Экс­полрешин" компаниупыг дамжин зарагдсан байдаг юм.

Эдгээр ордууд нэг компаниас нөгөө рүү шилжихдээ 14 орчим сая ам.доллараар зарагдсан байдаг аж. Харин нөөцгүй нэг ашигт малт­малын ямар ч хүдрийн нөөцгүй гэх 3005 га газар Монголросцветмет нэгд­лийн мэдэлд байгаа юм. "Соц" нийгмийн үеийн олон улсын гео­логичдын бахархал болж байсан "Өндөр цагааны бүлэг" ордыг нөөцгүй гэдэгтэй тэр үед ажиллаж байсан ахмадууд, орон нутгийн иргэд санал нийлдэггүй.

Олон улсын геологийн экспе­дицийн дарга асан Э.Нарангэрэл "Нөөцгүй гэх газар байхгүй л дээ. Өрөмдлөг хийхдээ чулууны судлын дагуу судалгааны дагуу хийгддэг юм" гэсэн аж. Нэгэн цагт олны шуугиулж явсан алдартай бөх шиг нөөц нь буурсан, бусдын гар дамжин зарагдах болсон энэхүү ордын мандан бадарч явсан үеийг санагдуулах барилга байшин, уулын ажлын ул мөр өнөө хэр нь арилаагүй л байна.
Т.ЦОГТ-ЭРДЭНЭ
Хуудас 3/13 Эхэнд Өмнөх 1 2 3 4 5 6 7Дараах Сүүлд
1
Түрүүч нь ¹ 161 (4488) дугаарт

Хэнтий аймгийн Өм­нө­дэлгэр сумын нутагт байр­лах Өндөр ца­гаа­ны бүлэг ордод олон улсын гео­ло­ги­чид болон төс­вийн хө­рөн­гөөр удаа да­раа хай­гуул хийсэн бай­даг. Олон улсын гео­ло­гичдын экс­педицийн хай­гуу­лын тай­лангаар Өн­дөр ца­гааны бүлэг орд 478 мянган тонн мөн­гө, 200 тонн алт­ны нөөцөөс гадна цайр, гянт болд гэх мэт ашигт малтмалууд­тай гэж гар­сан. Ингээд Унгар, Чехос­ловак, Гер­ман, ЗХУ, Бол­гар улсын мэр­гэ­жилтнүүд Өн­дөр цагааны бүлэг ордыг тай­лан­гийн хамт "Монгол­росцветмет" нэгдэлд хү­лээл­гэн өгсөн юм билээ.

Гэтэл "Монголросц­ветмет" нэгд­­лийн Ерөн­хий геологич М.Ариун­­баяр "Полиметаллын Өндөр цагаа­ны бүлэг орд нь ашиглах хэм­жээ­ний нөөц­гүй. Тийм учраас манай компанийн мэд­лээс гаргаж өгнө үү" гэсэн хүсэлтийг Эрдэс баял­гийн зөв­лөлд гаргажээ. Тэр хүсэлтийг ёсоор бол­гонгуут хамгийн нөөц ба­га­тай гэгдэх хэсгийг "Мон­гол­росц­ветмет нэгдэл" авч үлдээд бусдыг нь хувийн хэвшилд шил­жүүлсэн.

Өндөр цагааны бүлэг ордын тусгай зөвшөөр­лийг эзэмших ком­па­ниуд ашиглах гэж бодсон­гүй. Харин гадаадын компа­ниу­дад зарахаа л урьтал болгосон юм билээ. Нэгэн цагт нөөцгүй хэмээн хү­сэлт гаргаж байсан М.Ариун­баяр Геологи, уул уур­хай Кадастрын хэлтсийн дар­га болон­гуутаа тө­рсөн ах Ариун­болдынхоо эхнэр Мөн­гөнцэцэгт өгсөн байдаг. Энэ тусгай зөвшөөрөл өдгөө "Гол­ден хейнс" ком­панийн мэдэлд байгаа юм билээ.

Өндөр цагааны бүлэг ордын хувь заяаг судалж тусгай зөвшөөрлүүд хэрхэн зарагдсан талаар мэдэх хүн бол Хэнтий аймгийн уугуул иргэн Ш.Түв­дэнбалжир юм. Түүнтэй ийн ярилцлаа.

-Та Өндөр цагааны бүлэг ор­дын талаар юу мэдэх вэ?

-Намайг бага залуу байхад Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр су­манд Эрдэнэт шиг хот босно гэж ярьдаг байлаа. Тухайн үеийн хэвлэлд геологичдын амжилт, олол­тын талаар бичдэг байсан. Зах зээлийн үе эхэлснээс хойш ярихаа ч байсан. Өндөр цагааны бүлэг ордын талаар ганц нэг гео­логич ярьдаг байсан ч таг чиг болсон. Хууль бус аргаар тусгай зөвшөөрөл авсан компаниуд гео­логич­дын амыг хаасан гэхэд болно.

-Олон улсын геологичдын тайлангаар нөөцтэй гэж бичигд­сэн ч Геологи, уул уурхайн Ка­даст­рийн хэлтсийн дарга асан М.Ариунбаяр өөр тайлбар хийсэн шүү дээ.

-Хамгийн гайхалтай нь нөөцгүй гэж өөрөө хүсэлт гаргасан хэрнээ ахынхаа эхнэр Мөнгөнцэцэгийн нэрээр тусгай зөвшөөрөл авсан байдаг юм. Эндээс харахад ямар их "но" байгаа нь ойлгогдоно. Тэгсэн хэрнээ тусгай зөвшөөрлүүд нь арав гаруй сая ам.доллараар зарагдаад байдаг нь сонин. Өндөр цагааны бүлэг орд өглөө босоод ирэхэд шинэ эзэнтэй болчихсон байдаг юм. 2008 онд Я.Содбаатар ахалсан ажлын хэсэг "Нөөцгүй" тогтоол үйлдэж Х.Бадамсүрэн Өндөр цагааны бүлэг ордыг хөсөр хаясан гэхэд болно. Одоо нэг тусгай зөв­шөөр­лийг нь эзэмшиж байгаа "Кью Жи Эксполрешин" авсан талбайгаа зарах гээд явна лээ. Нэг зүйл нэмээд хэлэхэд Хэнтий аймгийн Цагдаагийн хэлтсээс М.Ариун­бая­рыг худлаа тайлан, хүсэлт гаргасан гэж эрүүгийн хэрэг үүсгэж байсан ч улс төрийн шахалтаар хэрэгсэхгүй болж байсан юм шүү. Энэ бүхний цаана авлигын сүлжээ байгаа болов уу.

-Энэ ордыг яаж ашиглавал зохилтой юм бэ?

-Өндөр цагааны бүлэг орд бол ард түмний асар их өмч. Оюу толгой, Таван толгой гэж ярьж байх зуур гадныхан хулгай хийж байна шүү дээ. Уул уурхайн мэргэжилт­нүү­дийн бахархал болсон Өндөр цагааны бүлэг ордыг наймааны хэрэгсэл болгож дууслаа. Тусгай зөвшөөрөл шилжүүлэх нэрээр хичнээн хүний гар дамжив даа. Улсын хөрөнгөөр хайгуулын ажил хийгдсэн ордын хувь хэмжээг то­дор­хой болголгүйгээр гадна дот­нын нөхдөд өгсөн нь хууль бус юм.

Ч.ХУРЦ: ӨНДӨР ЦАГААНЫ БҮЛЭГ ОРД БОЛ ДЭЛХИЙН ГАЙХАМШИГ ЮМ

Өндөр цагааны бүлэг ордын талаар УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэ "Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийгдсэн Өндөр цагааныг стратегийн ордод оруулах ёстой юм. Тусгай зөвшөөрлийг эзэмшиж байгаа компаниудын зүгээс хайгуул хийх нэрээр газар нутаг эвдсэн асуудал гардаг. Нутгийн иргэдээс асууж энэ ордын хувь заяаг шийдэх нь зөв болов уу" гэж ярьсан байдаг. Харин энэ ордыг геологи, эрдэс зүйн ухааны доктор Ч.Хурц сайн мэднэ. Тэрээр "Өндөр цагааны бүлэг орд бол дэлхийн гайхамшиг юм. Маш товчхоноор хэлбэл байгалийн музей гэхэд болно. Бүх төрлийн геологийн эрдэс баялаг нэг дор байдгаараа гайхамшиг байхгүй юу. Би хорь гаруй жил энэ ордыг судалсан хүний нэг л дээ.

Энэ ордын талаар олон хүн ярихгүй мэдэхгүй байгаад баярладаг байсан. Нэг ч гэсэн байгалийн бүтээл, хөрсөн дороо байж байг. Дэлхийн хэмжээний том орд байгаа юм. "Оюу толгой"-гоос хойш монголчуудыг олон жил тэжээх орд. Өндөр цагааны бүлэг ордыг олон улсын геологичдын хамтын бүтээл, бахархал гэж боддог байлаа. Одоо энэ ордын тусгай зөвшөөрөл хувь хүмүүс дээр байгаа юм билээ. Тэр бол нэг их асуудал биш.

Нэг сонин зүйл нэмээд хэлэхэд Өндөр цагааны бүлэг ордын нөөц нь тодорхойлогдсон. Тэр ч бүү хэл тухайн үеийн төлөвлөгөөний комиссоос техник эдийн засгийн үндэслэлийг нь баталсан байдаг. Багануураас төмөр зам татна. Цахилгааны шугам тавигдана гээд бүгд тодорхой болчихсон байсан. Цаг үеийн байдлаас болоод зогсчихсон. Энэ ордын талаар геологич уулзахаараа ярьдаг юм" гэлээ.

Харин Хэнтий аймгийн удирд­лага энэ ордын талаар мэдэх ч үгүй. "Тусгай зөвшөөрлийг нь эзэм­шиж байгаа компаниуд "нөөц­гүй" гэсэн мэдээлэл өгсөн. Тэгэхээр нөөцгүй юм болов уу гэж бодсон. Одоогоор ашиглах хүсэлт ирээгүй байна" гэсэн юм. Орон нутгийн удирдлага Өндөр цагааны бүлэг ордын талаар тийм ч их мэдээ­лэл­тэй биш болохоор юу ярих вэ дээ. Орон нутгийн удирдлага хэдэн онд, хэн хайгуул хийсэн талаар мэдээ­лэл ч үгүй сууж буй нь тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч компа­ниудын Өндөр цагааны бүлэг ордыг сайн нууцалж чадсан бололтой. Тэгээд ч энэ ордын талаарх мэдэх олон геологичид мэдээлэл өгөхөөс татгалзаж байсан нь гайхалтай санагдав. Тэд нарт ч гэсэн нуух сонирхол байгаа нь илт байсан юм.

Л.БААТАРХҮҮ: ААВ МИНЬ ЦУЛ МӨНГӨН ХАНАТАЙ ТӨМӨР ҮЗСЭН ГЭЖ ЯРЬЖ БАЙСАН

Хэнтий аймгийн иргэн Л.Баатар­хүү "Манай Өмнөдэлгэр суманд дэлхийд гайхагдсан орд байдаг талаар хүүхэд байхаасаа л сонссон. Манай аав уурхайн ам руу орохдоо цул мөнгөн хана үзсэн гэж ярьж байсан юм даг. Зөвхөн мөнгө, алт, цайр, гянт болдынх нь нөөц тогтоогдсон гэдэг. Бусад ашигт малтмалынх нь нөөц тогтоогдоогүй гэдэг юм билээ. Үнэхээр л тийм том ордыг гадны­ханд зараалын морь шиг зарж байхын оронд Хэнтий аймаг мэдэл­дээ аваад ашиглаж болдоггүй юм бол уу. Өндөр цагааны бүлэг орд дангаараа Хэнтий айм­гийн 70 мянган иргэнийг бүх насаар нь тэжээх баялагтай гэдгийг эрдэм­тэн мэргэдээс сонсож явсан" гэж бай­лаа. Ахмад геологичид толгой сэгсрэн магтах Өндөр цагааны бүлэг ордын талаар цухас өгүү­лэхэд ийм байна. 
ЯПОНЧУУД ӨНДӨРХААН ХҮРТЭЛ ТӨМӨР ЗАМ ТАВИХААР ТӨЛӨВЛӨЖ БАЙЖЭЭ

Өмнөдэлгэр сумын төвөөс зүүн урагшаа хорь гаруй км явахад байга­лийн үзэсгэлэн бүрдсэн Өндөр цагаан, Мөнгөн өндөр, Алтан хэмээх уулс цувран үзэгдэнэ. Гучин жилийн өмнө Герман, Чехословак, Болгар, ЗХУ, Унгарын геологичид өдөр шөнөгүй ажиллаж, хүчирхэг техник зогсоо зайгүй хүржигнэж байсан гэхэд өнөөдөр нам гүм оргиод, уулсын эзэд амьс­гаа даран байх шиг са­наг­дана. Өндөр ургасан өвсийг яраад үзэхэд гу­чин жилийн тэртээх ма­шин, техникийн ул мөр тодоос тод үзэгдэнэ.

Тэр ч бүү хэл уурхайн ам онгорхой, төмөр замын дэр модны үлдэг­дэл гучин жилийн тэртээх үйл явдлын ул мөр бо­лон үзэгдэх аж. Уурхайн амаар ороход хүйтнээс гадна айдас хүргэм. Та­ван зуун метр явахад тө­мөр зам харагдах бөгөөд үүнээс цааш тонуулчид яваагүй нь илт байлаа. Энэ зам 2-3 км үргэлжилж Өндөр цагааны бүлэг ор­дын цөмд хүрдэг юм гэ­сэн. Гучин жилийн өмнөх үйл явдлыг мэдэх нутгийн ахмадууд цөөнгүй байна. Өндөр цагааны бүлэг ор­дыг гадна дотнынхон хэр­­хэн ашиглах гэж тө­лөв­­лөж байсан талаар ийн ярьцгаана.

1988 онд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Өндөр цагааны бүлэг ордыг ашиг­лахын тулд арван мянган ажилтан авна гэх яриа гарч байжээ. Тийм учраас нутгийн залуус "Белаз"-ын курст ол­ноороо сууцгааж байсан гэх. Энэ бүс нутагт томоохон хот босгох төлөвлөгөөг эдийн засгийн харилцан туслалцах орнууд ч дэмжиж Сайд нарын зөвлөлийн дарга Ж.Батмөнх "Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр суманд металлургийн үйлд­вэр байгуулна" гэдгээ ЗХУ-ын удирдлагатай ярилцсан түүх­тэй юм билээ.

Япон, БНАГУ-ын Засгийн газар Өмнөдэлгэр сумын ну­тагт металлургийн үйлдвэр барих проектоо ирүүлж бай­сан байдаг. Хамгийн сонир­хол­той нь германчууд Бага­нуу­раас Өмнөдэлгэр, япон­чууд Багануураас Өмнөдэл­гэр, Өндөрхаан хот (Хэнтий аймгийн төв)хүртэл төмөр зам тавина гэсэн төлөвлөгөө ирүүлж байсан аж. Ингээд Японы Засгийн газар одоо­гийнхоор бол сонгон шалга­руулалтад тэнцэж байсан юм билээ.

Ч.Хурц: 100 МЯНГАН ТОНН ЦАЙР, ХАР ТУГАЛГА БОЛОВСРУУЛАХ МЕТАЛЛУРГИЙН ҮЙЛДВЭР БАЙГУУЛНА

Өмнөдэлгэр сумын Өн­дөр­цагааны бүлэг ордын олон улсын хайгуулын экспе­дицид ажиллаж байсан гео­логичид өдгөө уул уурхайн томоохон компанийн захир­лууд болжээ. Тухайлбал "Гур­ван гол", "Гацуурт" компанийн боссууд Өмнөдэлгэр сумын Өндөр цагааны бүлэг ордод ажиллаж байсан юм билээ. Удирдлага талаас нь мэдэх хүн бол тухайн үеийн сайд, геологи, эрдэс зүйн ухааны доктор Ч.Хурц гуай юм. Ин­гээд түүнтэй ярилцлаа.

-Өндөр цагааны бүлэг ордыг хэдийнээс мэдэх вэ?

-1971 онд Олон улсын геологийн экспедиц бай­гуу­лагдаад 1983 оноос эхлэн Өндөр цагааны бүлэг ордыг судалж эхэлсэн. Анх молиб­дени, вольфрам буюу гянт­болдын орд гэж судалж ир­сэн. Хайгуул, судалгааны ажлыг олон улсын геологи­чид чанарын өндөр түвшинд хийж хүлээлгэж өгсөн. Өндөр цагааны гол овоонд молиб­дени, вольфрамын нөөц нь бий. Болгар улсын геологичид Мөнгөн өндөрт нь поли­ме­тал­лын ихээхэн нөөц байгааг тогтоосон байдаг юм. Нөө­цийн хэмжээг уурхайлах ар­гаар тогтоосон байдаг.

-Уурхайлах аргаар нөөц тогтооно гэхээр гараараа барьж, нүдээрээ харж судална гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Цайр, мөнгө, хар тугалгын явсан судлыг нь дагуулаад анхдагч хүдэрт очсон хэрэг. Уурхайн гүнээс төмөр зам тавиад хүдэр гар­гаж байсан гэхэд болно. Том цахилгаан станцын асуудал ч яригдаж байсан.

-"Соц" нийгмийн үед Мөнгөн өндөрийг түшиглэн металлургийн үйлдвэр ба­рих төлөвлөгөө гарч байсан юм билээ.

-Өнөөдөр Монгол Улс өнгөт металлургийн үйлдвэр барина гэж үзвэл нөөц нь тогтоогдсон, судлагдсан 5-6 бэлэн орд байна шүү дээ. Дорнод аймагт Улаан, Мухар, Сүхбаатар аймагт Цав, Тө­мөрт, Хэнтий аймагт Мөнгөн өндөрийн ордууд судлагд­сан, нөөц тогтоогдсон. Энэ хэдэн орд байхад өнгөт ме­таллургийн үйлдвэр босоод ирнэ.

-Таны нэрлээд байгаа ордуудыг заримыг нь ашиглаж байгаа шүү дээ?

-Нэн түрүүнд өнгөт метал­лургийн үйлдвэр барихгүй бол хятадууд сорчилж ашиг­лаад дуусна. Дорнод бүсэд байгуу­лагдах өнгөт метал­лур­гийн үйлдвэртэй Мөнгөн өндө­рийн ордыг нягт холбож өгөх хэрэгтэй. Болгарын геологи­чид Мөнгөн өндөрийн бүх судалгаа, тайлангийн хам­таар "Монголросцветмет" нэг­дэлд хүлээлгэн өгсөн шүү дээ.

-"Монголросцветмет" нэгдлийн удирдлага Өндөр цагааны бүлэг ордыг "нөөц­гүй" гээд хаясан шүү дээ?

-Ийм ордыг "нөөцгүй" гэвэл Монгол Улсад ашигт малтмал байхгүй гэсэн үг. Тэнд Бор-Өндөр, Бэрх шиг хот тосгон баригдана гэсэн тө­сөөлөл байсан. Энэ ордыг нөөцгүй гэж байгаа нөхдүүд бол гадаадынхнаас даалга­вар авсан нөхөр л байж таар­на. Амыг нь алгадах хэрэгтэй.

-Таныг Дорнод аймагт өнгөт металлургийн үйлд­вэр барих төсөл боловс­руулсан гэж сонссон.

-Тийм ээ. Дорнод аймагт жилдээ 100 мянган тонн цайр, хар тугалга боловсруулах металлургийн үйлдвэр бай­гуу­лах ТЭЗҮ-ийг Эдийн засгийн хөгжлийн яамны захиалгаар хийсэн. Бага хэм­жээгээр алт, мөнгө, зэс гээд бүх төрлийн металл ялган авах үйлдвэр юм. Энэ үйлд­вэрийг дээрх ордуудыг түшиг­лэж барина гэсэн үг шүү дээ.

-Өнгөт металлургийн үйлдвэр хэзээ баригдах юм бэ?

-Ойрын арван жилд барих хэрэгтэй. Өнгөт металлургийн цахилгаан станцаа Адуун­чулууны нүүрсний уурхайг түшиглэн барьж болно. Усан хангамжаа хангахын тулд Баянтүмэн сумын нутагт Хэрлэн голыг боож ашиглах хэрэгтэй.

-Мөнгөн өндөрийн ордыг яаж ашиглах юм бэ?

-Өмнөдэлгэр суманд Бор-Өндөр шиг хот босох болол­цоотой. Хүдрийн уурхай, бая­жуулах үйлдвэр байгуулаг­дана. Мөнгөн өндөр бол нөөц нь судлагдсан бэлэн орд байгаа юм гэлээ.

ӨНДӨР ЦАГААНЫ БҮЛЭГ ОРДЫН НӨӨЦ, КООРДИНАТЫГ НЬ ӨӨРЧИЛСӨН МЭРГЭЖИЛТНҮҮД АВЛИГА АВСАН УУ

"Соц" нийгмийн үед нөөц нь тогтоогдож техник эдийн засгийн үндэслэл нь бат­лагд­сан Өндөр цагааны бүлэг орд (Мөнгөн өндөр орно) өнөө­дөр дөрөв хуваагдан гадны компаниудын гар дамжин зарагдаж байна. "Монгол­росцветмет" нэгдлийн удирд­лага Монгол Улсын төсөв, гадны орны туслалцаатай­гаар 15 жил хайгуул хийсэн ордыг яаж "Нөөцгүй, хоосон" гэж хэлж зүрхлэв.

Тэгээд өөрийн мэдлээсээ гарган хүлээж байсан хүмүү­сийн наймааны хэрэгсэл бол­госон. Нэг тусгай зөвшөөр­лийг л гэхэд 14 сая ам.дол­лараар зарж байхад Ашигт малтмалын газар яагаад дуу­гүй байсан юм бол. "Монгол­росцветмет" нэгдэл "нөөцгүй" гээд гаргаад чулуудсан хай­гуулын тусгай зөвшөөрлийг жил хүрэхгүй хугацаанд ашиглалт болгоод өгсөн нь гайхалтай. Ашиглалтын тус­гай зөвшөөрөл авахад Эрдэс баялгийн зөвлөлөөр орж нөөц болон ТЭЗҮ батлуулдаг. Энэ бүхнийг яаж аргалсан байж таарах вэ.

"Монголросцветмет" нэгд­лийн мэдэлд Дорнод аймгийн Дашбалбар сумын нутагт орших Улааны орд байсан. "Соц" нийгмийн үед оросууд л хай­гуул хийж дэлхийн хэм­жээний гайхалтай орд бай­гааг зарла­сан. Гэтэл "Мон­голросцветмет" нэгдэл "Ямар ч нөөцгүй" гээд гаргаад чу­луудангуут БНХАУ-ын төрийн өмчит "Шинь Шинь" групп ороод ирсэн билээ. Энэ групп ганц жилийн дотор хайгуул хийхдээ 100 гаруй тэрбум төгрөгтэй тэнцэх цагаан мөнгө хил давуулаад булт­чихсан. Монгол Улсын Эрдэс баялгийн зөвлөл "ашигт малтмалын ямар ч нөөцгүй" гэсэн газраас 100 тэрбумын мөнгө олоод цаа­шаа явах нь л ойлгомжтой. Манай цагдаа, тагнуулынхан хий занахаас өөр юу ч хийж чадаагүй юм даг.

"Геологи, уул уурхайн кадастрын хэлтэс Өндөр цагааны бүлэг орд дээр гэхэд нөөц, координатыг нь өөрчил­сөн" байна лээ. Энэ мэдэгд­лийг тухайн үед олон улсын хайгуулын ангид ажиллаж байсан геологичид хэлж бай­гаа юм. Геологичид өөрсдөө ашиглаж чадахгүй ч Өндөр цагааны бүлэг ордын талаар чих тавиад байдаг аж. Тэгэх болгонд зарагдлаа, нөөце жм. Титошзхзюууыъа вьчБвб ююююцц, координатыг нь өөрчилсөн мэргэжилтэнд гурван өрөө байр, машин авч ГгЕэөгчээ гэх мэдээллийг аваад байсан аж. Өндөр цагааны бүлэг ордыг дөрөв хуваан замхруулахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн этгээд бол М.Ариунбаяр юм.

Хэнтий аймагт байрлах "Монголросцвет" нэгдлийн 18 талбайд "Нөөцгүй" гэсэн дүг­нэлт бичсэн. Тэгээд тэр ордыг бэр эгч Т.Мөнгөнцэцэгтээ авч өгсөн. Мөн Баргилтын ордыг хүртэл наймаалцсан асуу­далд холбогддог юм. Үүнээс гадна Дорноговь аймгийн Айраг сумын 190 га талбайг ашиглалт болгохдоо 59 бол­гон бууруулсан. Үлдсэн 131 га талбайг "Тайшин Юан" компанид худалдсан байдаг хэрэгт холбогдож байв. 2010 онд Авлигатай тэмцэх газрын дарга Ч.Сангарагчаа М.Ариун­­баярыг хоёр хоног шоронд хориод алдахдаа "Улс төрийн нөлөөлөл ороод барсангүй" хэмээн өгүүлж байсан. Үнэхээр том тулыг барихын тулд "Монголрос­цветмет" нэгдлийн экс дарга нарыг гэрчээр байцаасан баримт байдаг юм. Ашигт малтмалын газрын архив, кадастрын зурганд өөрчлөлт ордог "хулгай" өнөө хэр үр­гэл­­жилж байна.