Их нь багаа өөд татна, авч явна, тэжээнэ, мөнгөөр угжина. Багачууд нь харин тэдэндээ өртэй. Тэр нь буцаад дарамт, алтан боломжийн аль аль нь болно. Тэгснээ их нь өрнөөс нь салгана, харин улс төрөөр дэвсгэрлэхээрээ болохоо байна.

Үүнийг би Орос дээр авч ярих санаатай оршил хэлж байна. Оросыг судлах тусам өрөвдөх нь ихэснэ. Хайран ч мөнгө, хайран ч цаг хугацаа, хайран ч орос сэтгэл. Орост өртэй, тэр нь СССР-ээс өвлөгдсөн улс орнуудаа хэрхэн өрнөөс салгасан түүх дотор манай улсын нэр ч дурайж харагдана. Ер нь энэ их мөнгө (130-140 тэрбум ам.доллар) Орост хэрэггүй болсондоо хөнгөлсөн бус даян дэлхийн улс төрийн их өрсөлдөөн тэмцэлд цаад өртэй орнууд нь ОХУ-ын талд зогсож, АНУ-ын эсрэг, эсвэл АНУ-аас тусламж авахгүйгээр зогсох ёстой гэсэн улс төрийн ганцхан нөхцөл цаана нь байв.

Өргүй хэмээн өршөөж уучилсан жагсаалт ба мөнгөн дүн:

1992-2004 он-Никарагуа улсын 5.95 тэрбум ам.долларын өрийг цайруулсан.
1996 он-анголын 3.5 тэрбум ам.доллар
2000 он-Вьетнамын 9.5 тэрбум ам.доллар
2001 он-Этиопын 4.8 тэрбум ам.доллар
2003 он-Монголын 11.3 тэрбум ам.доллар 2004-2008 он-иракийн 21.5 тэрбум ам.доллар 2005 он-Сирийн 9.8 тэрбум ам.доллар
2006 он-алжирын 4.7 тэрбум ам.доллар
2007 он-афганистаны 11.1 тэрбум ам.доллар
2008 он-ливийн 4.5 тэрбум ам.доллар
2012 он-хойд Солонгосын 11 тэрбум ам.доллар
2014 он-Кубын 31.7 тэрбум ам.доллар

Энэ бол ОХУ-ын өнгөн дээр сүүлийн 27 жилийн өр цайруулалтын дүн. Вьетнамаас бусад нь бүгд л өөдлөөгүй, тэнхрээгүй улс орнууд. Тийм их мөнгө авчихаад хөгжиж дэвжихгүй юу хийсэн юм бэ гэдэг асуулт. Куба бол ёстой алж өгсөн юм байна. Эдүгээ Латин Америктаа хамгийн сул дорой нь.

2017 оноор тооцоход Орос нь бусад орнуудын нийт 130 тэрбум ам.долларын өрийг нь цайруулжээ. Энэхүү тоон дүн бол Украины 2017 оны ДНБ-ээс (109 тэрбум ам.доллар) хавьгүй давахаар дүн. Тухайн үедээ Оросын ДНБ-ий есөн хувь (1.578 триллион ам.доллар). Ханшаараа бол 130 тэрбум ам.доллар гэдэг нь есөн триллион рубль (нэг ам ам.доллар=68.8 рубль гэж тооцвол).

Хэрэв Оросын 144.5 сая ард түмэнд хуваагаад тараачихсан бол нэг орос хүн 62 000 рубль авахаар. Харин ажил эрхэлдэг орос хүн бүрт (71.8 сая хөдөлмөрчин) цалин болгож тараавал нэг ажилтан 124.5 мянган рубль авч болохоор. Жигнэвэл 100 ам.долларын дэвсгэртийг 1 грамм гэж үзвэл энэ их мөнгө нь 1300 тонн цаасан мөнгө, амьтнаар жишвэл нэг бүр нь 140 тонн 10 цэнхэр халим, эсвэл нэг бүр нь зургаан тонн жинтэй 2167 африк заан гээд явж өгнө.

Оросын уучилж цайруулсан энэ их ам.долларыг алтанд шилжүүлбэл (1 грамм нь 40.7$) нийт 3189 тонн алт болно. Энэ нь даян дэлхийн хэмжээнд олборлодог алтны 1.7 хувь гэсэн үг. Хэмжиж үзвэл 165 куб метр алт гэхчлэн оросын хэвлэлд дэлгэрэнгүй бичсэн байх аж.

Нэг дүгнэлт байна: Орос бол сайн санааны үүднээс өр тэглэдэг, уучилдаг хамгийн өгөөмөр лидер улс. Бас нэг дүгнэлт байна. Өөрсдийнхөө ард түмэнд ч тэгж өгөөмөр ханддаггүй атлаа, Куба, Ирак, Африкийг өрнөөс нь чөлөөлөөд оросын ард түмэн юу хожсон юм?

2017 оноор тооцоход Орос нь бусад орнуудын нийт 130 тэрбум ам.долларын өрийг нь цайруулжээ.

СССР-т асар их өртэй үлдэж тэр нь үгдэрч сунжирч явсаар ОХУ-ын өнгөн дээр бүр 2003 он хүрч байж шийдэгдсэн манай жишээн дээр яръя. Оросууд эхлээд Парисын зарчмын үндсэн дээр шийдье гэсэн. Тэр нь 70:30-ын харьцаа буюу бид 30 хувийг нь төлнө гэсэн үг. ОХУ Лаостой тэгж шийдсэн туршлагатай. Төсөөлбөөс дээр бичсэн 11.3 тэрбумын (манай хэвлэлд 15.16 тэрбум ам.доллар) 30 хувийг тооцъё.

Хэд болох вэ? Гэвч манай тал ярилцсаар байгаад 98 хувийг хүчингүй болгоод хоёр хувийг нь төлсөн. Хоёр хувь гэдэг нь 250 сая ам.доллар. Дашрамд дурдахад тухайн үед Монгол улс нь нэг хүнд ногдох гадаад өрөөр дэлхий дээр нэгдүгээрт бичигдэж байсан ба одоо бас тэгж (30 тэрбум руу дөхсөн болов уу) байх шиг байна. Оросын сайтад мэдээлсэн манай 11.3 тэрбум ам.долларын өрийг цайруулсан, манай хэвлэлд бичигдсэн 15.16 тэрбум гэх тэр тоон зөрүүг эрх бүхий байгууллагууд нягтлах хэрэгтэй. Хоёр өөр тоо байгаад хүлцэл өчье.

Тэрхүү хөнгөлсөн 250 сая бол юу ч биш, яаж ч шийдэж болдог гэдгийг ОХУ энэ хэдэн жилд хэд дахин батласныг бас анхаарах хэрэгтэй. Украины хямралаас болж унасан Оросын нэр хүнд, гаднаас тавигдсан хориг, санкцыг үл хэрэгсэн “Оросын талд байнаа” гэдгээ нотлох л юм бол ямар ч өрийг уучилж хөнгөлж болдог аж.

Жишээ нь өрөнд баригдсан хойд Солонгос байна. Тус орны удирдагч Ким Чен ун Ялалтын баярын парадад зочноор Москвад очноо гэж зарламагц, 2014 онд Крымыг орост нэгтгэснээс үүдэн ОХУ-ыг буруушаасан тогтоолын төсөл НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейд батлахад нь эсэргүүцсэнийх нь төлөө ОХУ БНАСАУ-ын 11 тэрбум ам.долларын 10 тэрбумыг нь цайруулж, үлдэх нэг тэрбумыг нь 20 жилийн хугацаанд зугуухан төлүүлэхээр амлав. Хариуд нь тус орны эрчим хүч, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт ОХУ өөрөө төсөл хэрэгжүүлэхээр хөрөнгө оруулалт хийнэ гэх амлалт авчээ. Ким Чен Ун Москвад очоогүй бултаад алга болсон. Орос өргүй болгоод хохироод үлдсэн.

Вьетнамын өрийг хөнгөлөх гэж Орос сайхан сэтгэлийн илэрхийллийг дэндүү үзүүлсэн. Оросын эдийн засаг олон тэрбум ам.доллараа салхинд хийсгэсний нэлээд нь Вьетнамын өрийн цайруулалт. Хариуд нь Вьетнам Орост элэгтэй хандаж, найрамдалдаа үнэнч байж, хөрөнгө оруулалтын таатай нөхцлийг Орост гаргаж өгөх, АНУ-тай наалдаж найзлахгүй байхыг давхар шаардана, харна гэсэн байсан. Гэхдээ Вьетнам ОХУ-ыг мэхэлчихсэн, АНУ- тай зуузай холбон эрх чөлөөт Энэтхэг-Номхон далайд хурдалж явна. Орос, Хятадыг ч сөрөөд байх шиг.

Ер нь тэрбумаас давсан л бол өгсөн тэр зээлийг томхон зээл гэж үздэг. Тэгвэл дээрх 130 тэрбум ам.доллар буюу есөн их наяд рублээ орос өөрт нь өр тавьсан гадаад орнуудаас буцааж авахгүй, улс төрийн зорилго хангагдсан бол орос энэ зэргийн их мөнгийг салхинд хийсгэж бас чадна гэдгийн нотолгоо.

БЕЛАРУС ОРОСЫН УЛС ТӨРД ХАМГИЙН ИХ МӨЛЖҮҮЛЖ БАЙНА

1996 онд Ангол 3.5 тэрбум ам.доллараа Орост эргүүлж төлөхгүй болсон. Гэтэл 1997 онд дэлхийн эдийн засаг хямарч, 1998 онд Орос өөрөө дефолтоо зарласан. Москвагийн банкуудын холбооны тооцоогоор бол, тэр жил Оросын эдийн засаг 96 тэрбумын алдагдал хүлээсэн. Оросын компаниуд 33 тэрбум, банкууд 45 тэрбум, хүн ард түмэн нь 19 тэрбум ам.долларын хохирол амсаж байжээ. Гэтэл дефолт болчихсон хэрнээ ОХУ 14 тэрбум ам.долларын өрийг Африкийн хэсэг орноос (Танзани, Мали, Мадагаскар, Мозамбик гэхчлэн) цайруулж, дэлхийн санхүүчдийн гайхашралыг барж байв.

Оросын эдийн засаг нь олигтой сайжрахгүй явсаар XXI зуунтай золгосон ба 2000 онд Вьетнамын 11 тэрбум ам.долларын өрийн 9.5-ыг, 2001 онд Этиопын 4.8 тэрбумын 3.8-ыг хөнгөлж, 2005 он гэхэд Этиопыг өрнөөс бүрмөсөн салгажээ. 2004 онд Ирак Орост төлөх ёстой 10 тэрбум ам.доллараа цайруулуулж, 2008 онд дахин 12 тэрбумыг хүчингүй болгуулжээ. Энэ жагсаалт цаашаа үргэлжилнэ. Алжирын таван тэрбум, Афганистаны 11 тэрбум, Ливийн 4.6 тэрбум, Кубын 30 гаруй тэрбум гэхчлэн дээр жагсаасан.

Гэтэл дефолт болчихсон хэрнээ ОХУ 14 тэрбум ам.долларын өрийг Африкийн хэсэг орноос (Танзани, Мали, Мадагаскар, Мозамбик гэхчлэн) цайруулж, дэлхийн санхүүчдийн гайхашралыг барж байв.

Парисын клубын мэдээллээр бол Орост өртэй, тэр өр нь нийт 50 тэрбум ам.доллар. Эргүүлж төлүүлэх ёстой улсууд гэсэн жагсаалт бас байна. Арван хэдүүлээ шүү. Гвиней, Конго, Бурунди, Төв Африкийн БНУ, Молдова, Босни Херцеговина гэхчлэн. Улс төрийн нөхцөл дагалдсан байж таарна, харин түүнийг нь цаадуул нь хангаж өгөөгүй, эсвэл Орос тэр нөхцлөө татаж авсан болж таардаг.

Улс төрийн нөхцөлд хамгийн их мөлжүүлж байгаа сонгодог жишээ бол Орос-Белоруссын холбооны улс байна. Белорусст 110 сая ам.долларыг рубль хэлбэрээр санхүүгийн дэмжлэг болгон өгөх болсныг Ерөнхий сайд Дмитрий Медведев 2015 оны гуравдугаар сард сүртэй зарласан. Энэ нь зээлээр очих мөнгө. Белорусс нь Украины хямралын асуудлаар төвийг сахиж, болж өгвөл Оросын талд дуугарч, бас Евразийн эдийн засгийн холбоондоо үнэнч байж үзээрэй хэмээн хөршөө аргадаж буй хэлбэр нь тэр байсан. Түүнээс хойш тэгж мөнгөн дүн зарласан явдал гараагүй. Харин Минск байнга л мөнгийг нь голж чамлан дарамтлах ба хэрэв өр нэхвэл 100 тэрбумаар хол давсан мөнгө яригдах учиртай.

Оросын санхүүчид, эдийн засагчид улстөрчдөөсөө шал өөр. Санхүүгийн хатуу тооцоо бодож Путинд тулгадгийг нийтлэлийн эхэнд жишээлсэн дээ. Гадаадаас элдэв санкц тавиулсан, мөн эдийн засагт дефолт тулгарсан үед гадаадад олгох зээлийг зогсоох ёстой гэсэн дүрэм үйлчлэх ёстой хэмээн мянга ятгаад Путин улс төрийн амбицдаа хөтлөгдөөд үл хэрэгсэнэ. Яг одоо хямралын үед Венесуэлд олгосоор байгаа зээл мөнгөндөө Оросын санхүүчид тун харам хандах авч АНУ-тай Латин Америкт геополитикийн фронт халз нээх Кремлийн хүслийг дарж чадахгүй.

Оросын хувьд зээл, буцалтгүй тусламж олгохдоо улс төрөөр дэвсгэрлээд байдаг нь 100 хувь нотлоглох албагүй. Давхар тооцоо заавал агуулдаг. Мөнгөө буцааж авахгүй байлаа гэхэд Орост очиж наалдах юм юу вэ гэдэг шалгуур байх ёстой. Төлөх чадваргүй, найдваргүй хэмээн үзээд хөнгөлөх, эсвэл цайруулах бүрт цаад ашиг нь юу болохыг нягт тооцдог. Жишээ нь Куба, Хойд Солонгосын өрийг цайрууллаа. Хариуд нь тэдгээр орнуудын оршин буй бүс нутагт Оросын нөлөөний хүрээ бэхжиж тэлж байсан. Материаллаг ашгийг бус түүнээс хавьгүй давж гарах өөр ашгийн тухай яриа.

Хойд Солонгосыг АНУ-аас хамгаална, бас өрнөөс нь салгана. Хариуд энэ хаалттай орны байгалийн баялаг руу Орос нэвтрэх боломжоор хангагдана. БНАСАУ-ын төмөр замын сүлжээг сэргээн шинэчлэхэд орос оролцоно. Хойд Солонгосоор дамжуулан Өмнөд Солонгос руу хийн хоолой тавина. Энэ бүхэн 25 тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэх томхон төсөл болно. Өмнөд Солонгосын хийн бизнес эрхэлдэг Kogas компани бүр нарийвчилсан тооцоо гаргаж ирсэн байна. Юу гэвэл БНАСАУ-аар нэвтрүүлэн 700 километр хэсэгт хийн хоолой тавибал өртөг нь 2-3 тэрбум ам.доллар болно, Орост ч ашигтай тусна гэжээ.

Орос-Кубын харилцаа одоо моодонд орж ирж байна. Цэргийн баазаа сэргээнэ болоод явчихсан. СССР-т тавьсан өрийн 90 хувийг ОХУ уучилсан. Үлдэх нь 3.5 тэрбумыг Куба Орост төлнө. Орос авахгүй, эргүүлээд Кубын эдийн засагт оруулна гэсэн. Ашиг нь эргэж ирнэ гэдэгт одоогоор оросууд итгэхгүй. Тухайлбал 30 тэрбумын өрийн данс дугуйлаад дээр нь эрчим хүч, тээвэр, эрүүл мэндийн салбарт нь хамтарсан төслийг орос санхүүжүүлнэ гэсэн ам гараад удаж байна. Кубын талаас чив чимээгүй.

Хойд Солонгосыг АНУ-аас хамгаална, бас өрнөөс нь салгана. Хариуд энэ хаалттай орны байгалийн баялаг руу Орос нэвтрэх боломжоор хангагдана.

Яагаад гэдгийг Оросууд тайлж чадахгүй. Гэтэл гэв гэнэт Вашингтоноос Кубын эсрэг хоригоо цуцлан, харилцаагаа сайжруулахаар болж, Америк-Кубын хоёр удирдагчид гар атгалцав. Орос мэл гайхан гомдлоо барьж ядсан түүх саяхных. Орост ямар ашиг байна хэмээн санхүүгийн аудитын шинжээч Виталий Цветков тэр үед гайхшран бичсэн байсан даа. Куба нь хэдэн тийшээ харж өр тавиад, захаас нь цайруулуулаад их л хожиж байгаа дүр зураг буумаар юм. Өр тойрсон улс төрийн тоглоомд Куба гаршиж байна.

Зөвлөлтийн үед гадаадад олгосон зээлийн өвлөгчөөр орос өөрийгөө яаран зарлаж, түүнийг гүйцээж авах, цайруулах, хөнгөлөх талаар даруй 27 жил ажиллаж байна. Парисын клубын зарчмаар 2006 он гэхэд 23.7 тэрбум ам.долларын авлагыг хүчингүй болгожээ. Харин өрөө төлүүлсэн тохиолдол 2013 онд Чехээр 3.6 тэрбум, Черногор улсаар 18 сая, Финландаар 30 сая ам.доллар төлүүлснээр харагджээ. АНУ, Нато-г дагавал Оросын өр амилна, эсэргүүцвэл Оросын өр царцана, бүр унтарна! Арай ч иймгүй байгаасай!

Орос ганцаараа өрнөөс бусдыг салгагч буянтан биш гэдэг нь ойлгомжтой. Нөгөө талд мөн ингэж тоглогч “Өр төлүүлэгч” АНУ гээд бэлээхэн жишээ байж байна. Мөн тэгж хөнгөлсөн цайруулсан явдал олонтаа. 2004 онд АНУ Иракт халдаж орсныхоо шанд Иракийн өмнө нь тавьсан байсан дөрвөн тэрбумын өрийг цайруулж байжээ. G-7 орнууд хэсэг ядуу орны (Боливи, Гондурас, Никарагуа гэхчлэн) 40 тэрбум ам.долларын өрийн дансыг хаасан. БНХАУ бас яг тийм замаар явж байна.

Кубын зээлж авсан зургаан тэрбум, Япон 1.4 тэрбум, Мексик 500 саяыг хөнгөлсөн, ОУВС Гаитийн 268 сая ам.долларын өрийг цайруулсан. 2016 онд АСЕМ-ын хуралд ирэхдээ Хятадын Ерөнхий сайд манай улсад айлчлан мөн ийм алхам хийсэн. Тухайлбал Ерөнхий сайд Ли Көцяны айлчлалын хүрээнд хоёр улсын Засгийн газар удаан хугацаанд хэлэлцсэний үр дүнд Хятадын тал хугацаа хэтэрсэн өрийн асуудал болох 1958, 1960 онд авсан зээлийн өрийн үйлчилгээний үлдэгдэл, 1991, 1992, 1994 онуудад авч ашигласан зээлийн үндсэн төлбөр нийт 38 тэрбум төгрөгийн төлбөр төлөх үүргээс Монголын талыг бүрмөсөн чөлөөлсөн хэлэлцээр байгуулсныг мартаж болохгүй.

Тэр үеийн 38 тэрбум төгрөг чинь хэдэн ам.доллар болох вэ? Энэ мэт баримт зөндөө байгаа тул монголчууд бид 30 тэрбум руу дөхөж яваа өрнөөсөө айх, хэдэн биенээ айлгах бус тэр өрөө баялаг бүтээл болгох цаг элбэг үлдэж байна шүү!

"Засгийн газрын мэдээ" сонин