Архив ангилал

• ХХ зуунд хүчтэй гамшигт газар хөдлөлт ойролцоогоор 50 болсны дөрөв нь Монголд бүртгэгдсэн нь манай улсын газар хөдлөлийн идэвхижилт өндөр байгааг харуулж байна.

• Нарийн мэдрэмж бүхий багаж ашиглаж, улсын хэмжээнд болж буй бүх газар хөдлөлтийг цаг тухайд нь мэдээлдэг болсон.

• Радон буюу газрын гүнээс ялгардаг хий ихэссэн тохиолдолд газар хөдлөлт болох магадлалтай байдаг.

ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн Газар хөдлөл судлалын салбарын судлаач, эрдэмтэн Ц.Батсайхантай Улаанбаатар хот орчмын газар хөдлөлийн идэвхжилийн талаар ярилцлаа.

-Улаанбаатар хотод газар хөдлөх магадлал өндөр байна гэж одон орон судлалын хүрээлэнгийнхэн яриад буй. Манай улсад жилд дунджаар хэчнээн удаа газар хөдөлж байна. Хамгийн дээд тал нь хэдэн магнитудын хүчтэй хөдлөлт мэдрэгдсэн бэ?

- Манай улс нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд тооцогддог. Учир нь XX зуунд Монгол Улсад найм ба түүнээс дээш магнитудын газар хөдлөлт дөрвөн удаа болсон байдаг. Эдгээрийг дурдвал, 1905 онд хоёр долоо хоногийн зайтай Булнай болон Цэцэрлэгт, 1931 онд Монгол, Хятадын хил дээр, 1957 онд Баянхонгор аймгийн нутаг дэвсгэрт тус тус болсон. Түүхэнд тэмдэглэгдсэн хүчтэй газар хөдлөлтөд азаар олон хүний амь эрсдээгүй. Түүхийн баримтаас харахад 1958 онд “Үнэн” сонин газар хөдлөлтийн улмаас 10 гаруй хүн амь эрсэдсэн гэж бичсэн байдаг. Харин өдгөө хотжилт явагдаж, хүн амын төвлөрөл ихэссэн учраас хүчтэй газар хөдлөлт болоход их хохирол учирч болзошгүй л дээ. Иймээс дэлхийн томоохон хотуудад газар хөдлөлтийн аюулын үнэлгээг зайлшгүй хийлгэдэг журамтай. 1967 онд Булган аймгийн Могод суманд 7.3 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Түүний дараа нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд хийгдсэн макро судалгаагаар 40, 50 мянгатын зарим барилгын ханын шохой унаж, цууралт үүссэнийг бүртгэсэн байдаг. Дэлхий дээр ойролцоогоор хоёр жилд нэг удаа найм ба түүнээс дээш магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт болдог. ХХ зуунд ийм хүчтэй гамшигт газар хөдлөлт ойролцоогоор 50 болсны дөрөв нь Монголд бүртгэгдсэн нь манай улсын газар хөдлөлтийн идэвхижилт өндөр байгааг харуулж байна.

-Улаанбаатарыг газар хөд- лөлтийн долоон баллын бүсэд оршдог гэж судлаачид хэлдэг. Энэ судалгааг хэрхэн гаргасан бэ?

- ОХУ-ын Дэлхийн физикийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн Д.Мeдвeдeвээр ахлуулсан судлаачид, манай хүрээлэнгийн ахмад судлаачдын хамтарсан баг 1967 оны Могодын газар хөдлөлтийн дараа Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийн газар хөдлөлтийн аюулын бичил мужлалын зургийг анх гаргасан юм. Бичил мужлалын зурагт нийслэлийн хэмжээнд газар хөдлөлтийн аюулыг нэлэнхүйдээ долоон баллаар авсан байдаг ч баруун талаасаа Туул голын дагуу найман баллын бүс хошууран орж ирсэн харагддаг юм. 1960-аад онд баригдсан 12, 15 дугаар хорооллын барилгууд нь хадан хөрсөн дээр баригдсан байдаг. Хадан хөрс нь сэвсгэр хөрстэй харьцуулахад газар хөдлөлтийн хүчийг бага өсгөдөг тул хадан хөрсөн дээр баригдсан барилга газар хөдлөлтөд харьцангуй илүү тэсвэртэй байна. 2015 оноос Улаанбаатарын ойр орчимд газар хөдлөлтийн тоо ихэссэн. Тухайлбал, 2013 онд газар хөдлөлтийн 2100 гаруй тохиолдол бүртгэгдсэнээс 1000 орчим нь 12 дугаар сард болсон. Газар хөдлөлтийн давтамж харьцангуй ихсэж, багасах нь маш хүчтэй хөдлөхийн дохио гэж үздэг. Япон, Италийн газар хөдлөлтүүд үүний жишээ юм. Манай хүрээлэнгийн судлаачид зохих шатны байгууллагуудад үүнийг анхааруулж мэдээлэл өгч байсан. 2008 оноос хүрээлэнгийн багаж тeхник шат дараал ал тайгаар сайжирч байгааг тэм дэглэмээр байна.

-Музей, театруудыг газар хөд лөлтөд тэсвэргүй гэх дүгн элтийн дагуу нураах шийдвэр гаргаад байна. Харин зарим нь эдгээр барилгыг соёлын өвд тооцогдох учир хийц, хэлбэрийг нь алдаг- дуулахгүйгээр хад галж үлдэх нь зөв гэсэн байр суурьтай байна. Та энэ талаар ямар бодолтой байна?

- Барилгуудыг бэхэлж, хүчит гэх асуудлыг инженерүүд мэдэх байх. 1950-иад оны үеийн барилгууд тоосгон хийцтэй юм билээ. Ер тоосгон барилгын насжилт бол 70 жилээс хэтрэхгүй. Зарим нь газар хөдөлсөн, хөдлөөгүй нурахад бэлэн болчихсон харагдсан. Бүрэн цутгамал барилга, тоосгон барилга хоёрыг харьцуулахад тоосгон барилга нь нурах магадлал өндөртэй. Бүрэн цутгамал барилга бол ер нь л тэсч үлдэнэ дээ. Барилгын стандартыг л мөрдөж барьсан бол хэр баргийн хүчтэй газар хөдлөлтөд нурахгүй.

-Газар хөдлөлтийн судалгааны ажил дэлхий нийтэд болон манай улсад хэр хөгжиж байна. Газар хөдлөлтийг урьдаас мэдэх боломжгүй гэж үздэг шүү дээ. Харин та урьдчилан таамаглаж болно гэж үзсэн юм байна?

- Газар хөдлөлтийг урьдаас таамаглах боломжгүй. Гүнээс ялгарч буй ус болон радон хий амьтдыг тавгүйтүүлдэг. Мөн хүнд сонсогддоггүй газрын чимээг мал, амьтад аль хэдийн сонсож, дохио өгдөг. Нохой бол маш сайн мэдэрдэг амьтан. Гаслах гийнах чимээ гаргаж, эзэндээ мэдэгддэг. Гэвч нүдэнд харагдаж буй мэдээллүүд газар хөдлөлт болохыг зуун хувь илэрхийлэх боломжгүй ч шинжлэх ухаан технологи хурдацтай хөгжиж буй үед урьдчилан таамагладаг болох байх. Хүн нисэж чадахгүй гэж үздэг байсан бол одоо нисдэг болчихлоо шүү дээ.

-Багаж хэрэгсэл сайтай болсноор урьдчилан анхааруулж чаддаг болно гэсэн үг байх. Улсын хэмжээнд болж буй бүх газар хөдлөлтийн мэдээллийн сан бүрдүүлж чадсан уу?

- Газар хөдлөлт мэдрэх анхны багажийг 1957 онд Төв номын сангийн хажууд суурилуулсан байдаг. Улмаар 1960-1970-аад онд газар хөдлөлтийн найман станцыг баруун аймгуудад байрлуулсан. Бид өмнө нь фото цаасан дээр газар хөдлөлтийн хөдөлгөөнийг нь шилжүүлж буулгаад сар орчмын дараа хүмүүст мэдээлэл өгдөг байлаа. Харин өдгөө нарийн мэдрэмж бүхий багаж ашиглаж, улсын хэмжээнд болж буй бүх газар хөдлөлтийг цаг тухайд нь мэдээлдэг болсон. Интернет ашиглаж, мэдээллийг хурдан, шуурхай хүлээж авах боломжтой төхөөрөмжүүдийг 100 гаруй цэгт ажиллуулж байна. Мөн газрын шилжилт хөдөлгөөнийг хэмждэг GPS, радон хэмжигч багажийг ашиглаад долоон жил болж байна. Радон буюу газрын гүнээс ялгардаг хий ихэссэн тохиолдолд газар хөдлөлт болох магадлалтай байдаг. Мөн манай хүрээлэн 140 терабайтын санах ой бүхий төхөөрөмжтэй. Энэ нь хэдэн арван жилийн архивыг цуглуулах боломжтой гэсэн үг.

-Зарим хүн өвөл дулаан байхаар хавар газар хөдлөлт болдог хэмээдэг. Могодод газар хөдөлдөг жил өвөл нь их дулаан байсан гэж хөгшчүүл ярьдаг юм билээ. Цаг уурын нөлөө газар хөдлөлтийн дохио болж чадах уу?

- Магадгүй нэг шинж тэмдэг байж болох юм. Гэхдээ дулаан өвлийн дараа заавал газар хөдөлнө гэж ойлгож болохгүй. Үүнийг судлахад маш хэцүү. Манай залуу эрдэмтэд тоон мэдээллийг цуглуулж олон улсад хийж буй туршилтуудыг тооцож үзэхийг оролдож байсан. Гэвч манай орны газар хөдлөлтийн хүч нь гаднын улсуудынхтай таардаггүй. Тэдгээр оронд долоогоос найман баллын газар хөдлөлт олон болсон байдаг бол Монголд орчин үеийн багажаар хэмж игдсэн өндөр магнитудын газар хөдлөлт бүртгэгдээгүй.

-Ойрын үeд Улаанбаатар хотод хүчтэй газар хөдлөлт болох магадлал бий юу?

- Сүүлийн 10 жилд нийслэлийн орчимд дөрөв ба түүнээс дээш магнитудын газар хөдлөлт таван удаа бүртгэгдсэнээс хамгийн сүүлд 2017 оны 10 сарын 3нд Гүнжийн хагарлын орчим 4.4 магнитуд хүчтэй хөдлөлт болсон. Тухайн үeд хүчтэй чичирхийллийг олон хүн мэдэрсэн байдгаас гадна газрын гүнээс гарсан чимээг сонссон байсан. Ийм ангиллын хүчтэй газар хөдлөлт олон болж байгаа нь үүнээс хүчтэй газар хөдлөлт болох магадлалыг илтгэдэг. Түүнчлэн хүчтэй газар хөд лөлт идэвхитэй хагарлын дагуу болдог нь зуун хувь бат лагд сан. Улаанбаатар хотод аюул учруулж болох Хустайн, Гавжийн, Авдар уулын, Гүн жийн, Мөнгөнморьтын хагар луудыг манай хүрээлэнгийн судалг ааны баг гадаадын тэр гүүлэх эрдэмтдийн хамт судлаж ирсэн. Эдгээрээс өндөр аюултай байршилд нь хагарлын уртаас хамаарч Хустай, Гүнж орж байгаа.

-Сүүлийн үед нийслэлд ши- лэн фасадтай барилгууд сүндэрлэх боллоо. Эдгээр нь газар хөдлөлтөд хэр тэсвэртэй вэ?

- Улс нийгмийн хөгжлийн дагуу өвөрмөц загвартай барил га барих нь зөв. Хамгийн гол нь барилгын зураг төсөл, хийц хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандартад нийцсэн байх шаардлагатай. Япон, Тайвань, АНУд маш хүчтэй газар хөдлөлтийг даван гарах тэсвэртэй тeхнологиор барих болсныг 2011 оны гуравдугаар сарын 11ний Японы газар хөдлөлт харуулсан. Тухайн байршилд л хүчтэй газар хөдлөлтийн голомт таарахгүй бол хэр баргийн юмыг даваад гарахаар тэсвэртэй тeхнологийн шийдлээр барилга барьдаг болжээ.

Б.Гандолгор

ЗГМ