-Кино урлагийг төрөөс дэмжих тухай хуулийн төслийг УИХ-ын түвшинд хэлэлцэж байна. Энэ салбарын ачааг үүрч ирсэн уран бүтээлчдэд шинэ хууль хэр ойр болж вэ?

-Киноны хуультай болно гэж манай улс олон жил ярьсан. Олон ч засаг солигдлоо. Анхны ажлын хэсэгт нь би оролцож байсан юм. Тухайн үед БСШУС-ын дэд сайд Б.Тулга гэж залуу ажлын хэсгийг ахалж байлаа. Түүнээс хойш засаг ч, ажлын хэсэг ч хэчнээн удаа өөрчлөгдлөө. Киноны уран бүтээлч, тэр дотроо зориуд онцолж хэлэхэд киноны мэргэжлийн хүний хувьд хэлэхэд эхний ээлжинд хууль гарч байгаа нь сайн. Гэхдээ тэр нь маш сайн хууль болохгүй дутуу дулимаг юм болчихвол лав л ойрын 20 жилд бид засна гэж байхгүй байх. Тиймээс болгоомжтой ханддаг.

Манайд зөндөө л асуудал байна шүү дээ, уул уурхай, эдийн засаг гээд. Ингээд зах зээлд шилжээд 30 гаруй жил болоход дөнгөж одоо л киноны тухай хууль ярьж байна. Хийчихээд жилийн дараа энэ болохгүй байна гээд өөрчилнө гэж байхгүй.

Өөрчилнө гэвэл наад зах нь 20 жил болно, мань мэт тэрийг үзэх үү, үгүй юу. Тэгэхээр эхнээс нь маш сайн бодож, зөв хууль хийх хэрэгтэй. Хууль батлахын өмнө төрөөс ямар бодлого баримтлах гэж байгаагаа тодорхойлох ёстой.

-Байсхийгээд шинэ кино нээлтээ хийж харагддаг. Гэхдээ хуучны кинонууд шиг сэтгэлд үлдэх нь ховор. Энэ юутай холбоотой бол?

-Өнөөдөр кино урлагийн салбарт яг мэргэжлийн уран бүтээлч байна уу гэхэд бараг байхгүй болж байна. Яагаад гэвэл, дээр үед киног хальсанд бичдэг байлаа, гэтэл одоо видео болсон. Техникийн дэвшлийг дагаад камер, эвлүүлэг хийх бусад тоног төхөөрөмжүүд сайжирч амар болсон, тиймээс киног амархан хийгээд байна. Тэр нь сайн талтай боловч ер нь киноны мэргэжлийг заавал эзэмших шаардлагагүй, ерөөсөө ингээд хийчихэд болчих юм байна гэсэн хандлага бий болсон. Түүнийг дагаад жүжигчид ч хэдэн кинонд тоглочихоод “ингээд хийчихдэг юм байна” гэсэн ойлголт аваад хийгээд явдаг. Кино зохиол бичих нь хүртэл зүгээр л сэтгэгдлээрээ, “За, за, ингээд л хийчих юм байна” гэх жишээтэй болсон. Дээр нь хүмүүсийн үзэх, харах юм чөлөөтэй, гар утаснаасаа дэлхийн өнцөг буланд очоод ирэх боломжтой, олон улс орны янз бүрийн кино үзэж байна. Тэгээд амархан юм байна, ерөөсөө ингээд хийчихэд болно гэж боддог, түүгээрээ хийдэг. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийн нарийн зүйлүүдийг мэдэхгүй бүгд хийгээд эхэлсэн нь эмзэглүүштэй асуудлын нэг болсон. Иймд киноны мэргэжлийн хүн гэж ямар хүн байх, тэр мэргэжлийг яаж өвлүүлэх тухай хуулийн зохицуулалт хийх хэрэгтэй. Хуулийн хэлэлцүүлгийн эхний хэсгийг телевизээр харахад “кино урлагийн зөвлөл байгуулъя” гэж БСШУС-ын сайд асан Ё.Баатарбилэг санал гаргаж, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар “Мэргэжлийн гэдэг дээр нь киноны мэргэжлийн уран бүтээлчид байна” гэж тодотгохоор зөв шийдвэр гаргана лээ. Дээр нь мэргэжлийн уран бүтээлчдийг бэлтгэх хэрэгтэй байна. СУИС гэхэд миний мэдэж байгаагаар бол тэнд киноны талаар юу ч байхгүй. Би тэнд дөрвөн жил багшлаад өөрийн хүсэлтээр гарсан. Миний дараа юу ч мэдэхгүй, дөнгөж сургууль төгссөн хүүхдийг багшаар тавьсан. Гэтэл ийм нарийн мэргэжлийг багшилна гэдэг тэр хүн эхлээд өөрөө мэргэжлээ эзэмшсэн байх ёстой, өөрөө тодорхой хэмжээнд уран бүтээл хийж үзсэн туршлагатай байж багшлах ёстой. Зүгээр нэг онол үзээд шууд багшилна гэж байхгүй. Физик, математик гэх мэт онолын хичээлүүдэд бол болох байх л даа. Кино бол туршлагатай хүнээр багшлуулах ёстой салбар. Гэтэл СУИС өөрсдөө тийм хандлагатай болчихсон. Эцэстээ нөгөө хүүхэд нь 2-3 жил багшилсан болоод өөрөө залхаад гарсан. Одоо СУИС-д киноны мэргэжлийн багш байхгүй. Мэдэхгүй хүн харахад нэг л их гоё, киноны сургууль, кино найруулагч бэлддэг гэдэг. Мэргэжлийн хүний хувьд би үүнд эмзэглэдэг.

-Киноны тухай төрийн бодлого чухал гэлээ. Түүнийгээ тодруулна уу?

-Монгол Улс кино урлагийг яг юу гэж үзэх вэ, түүнийгээ тодорхойлмоор байгаа юм. Тэгэнгүүт одоогийн залуус “зах зээл бүхнийг шийднэ” гэж яриад байдаг. Бүхнийг зах зээлд даатгана гэж Америкийг дууриагаад байна. Энэ бусад улсад зөв байж болно. Хэдэн зуун сая хүнтэй улс орнуудад болох ч манайх шиг цөөн хүн амтай улсад боломжгүй. Киноны зах зээлийн тухайд манайх дэндүү жижигхэн, хүн ам нь ч цөөхөн. Иймд төрийн бодлого байхаас өөр аргагүй. Жишээ нь, үндэсний ганц циркээ хувьчлах хэрэгтэй гээд хувьчилсан нь юу болов. Нэг хүн авсан, хувийн өмчид өгчихсөн учраас тэр нөхрийг хэн ч дийлэхгүй, ингээд цирк байхгүй болсон. Социализмыг муу хэлэхдээ биш уламжлалаас сайныг нь авч, мууг нь хаяж сурах хэрэгтэй юм. Тэр үед хийсэн дэвшил нь суурин цирк байлаа. Бусад улс явуулын цирктэй. Монголд явуулын цирк хийлээ гэхэд яаж хөгжих вэ. Нэг аймгийн төвд очихын тулд хэдэн машин техниктэй очих вэ, хэчнээн км зам туулах вэ. Ямар зардал гарах вэ. Түүнийг нь хэдэн хүн үзэх вэ, хэдэн төгрөг цуглах вэ. Ямар ч боломжгүй байгаа биз. Кино үүнтэй адил. Жишээ нь, “Өргөө” кино театрын түүх байна, Ц.Анандбазар менежментийн хувьчлалаар аваад 10 жил “Лас Вегас” нэртэй бар болгосон байсан. Тэгж жаахан мөнгөжөөд эргээд театр болгосон. Киночдыг доромжилж, кино гаргасан мөнгөө хэдэн сарын дараа өгдөг, ингэхдээ шатахууны баахан талон шахдаг болсон.

“Ялалт” кино театрыг тухайн үед хотын захиргаа шийдвэр гаргаж, солонгосуудын хөрөнгө оруулалтаар засвар хийлгэж “Тэнгис” гэж нэрлээд, тэндээсээ 30 хувийг нь эзэмшдэг байсан. Тэгж байгаад хувьчилчихсан.

Үндсэндээ одоо “Өргөө”, “Тэнгис” кино театрууд хувийн өмч учраас киночид бидэнд ямар ч хэрэггүй, бусдын мөнгө олох хэрэгсэл болсон. Эздийнх нь дургүй хүрвэл монгол киног гаргахгүй, солонгос юм уу, америк киногоо гаргана. Бид яаж ч чадахгүй. Киноны чөлөөт зах зээл гэгч Монголд тохирохгүй. Тэгэхээр төр бодлогоо тодорхойлох ёстой, киног зүгээр л мөнгө олох хэрэгсэл болгох уу, яах ёстой юм бэ. Яагаад ингэж хэлэв гэвэл, би энэ салбарт 30 жил зовлонг нь үзэж туулж яваа. Гэтэл өнөөдөр киноны мэргэжлийн бус маркетингийн чиглэлээр ажиллаж ирсэн хэсэг залуус гарч ирээд бодит амьдралд наалдахгүй Америкаас хальт сонссон онолоо яриад байдаг. Манай улс гурван сая хүнтэй, түүний талаас илүү хувь нь Улаанбаатарт амьдардаг. Үлдсэн 50 хувь нь талаар нэг тарчихсан, ийм улс. Энэ хүмүүст бид монгол кино, монгол соёлыг яаж хүргэх вэ. Монгол соёл гэдэг нь одооны хэн дуртай нь хийж байгаа хошин шог, драм юу нь мэдэгдэхгүй заваан юм байх уу, үүнийгээ хөгжил гэж харах уу, яах юм бэ. Тэр хүмүүс заваан юм хийж, хэдэн төгрөг ахиу олсноо бид чадаж байна шүү дээ, бид бизнес хийж байна гэж яриад байдаг. Үүнийг эцэслэн зогсоох ёстой, нам дарах ёстой гэж хэлж байгаа юм биш, түүнийг зохицуулахын тулд л төрөөс жаахан дэмжлэг байх ёстой.

-Төр дэмжинэ гэхээр социализмын үе шиг болчихно, нам, улс төрийн, үзэл суртлын нөлөө орж ирнэ гэсэн болгоомжлол бас байх шиг?

-Тийм байх талтай. Тэгэхээр төр түүнийг хийхдээ мэргэжлийн байгууллагуудын хяналттайгаар хийх ёстой. Тэрийг хийхийн тулд ТББ-ын тэргүүн, Монголын кино урдагийн зөвлөл гэж байгуулж бид өчнөөн явсан. Эцэстээ няцдаг. Энэ жижиг улсад ТББ оршин тогтнох ямар ч үндэс байхгүй. Том улсад бол олон ТББ нь гишүүдээсээ татвар авч үйл ажиллагаа явуулж болдог. Өнөөдөр Монголд киноны ТББ байгууллаа гэхэд оффис түрээслэнэ, нэг хүн суулгана, түүнийгээ цалинжуулна гэхэд хэцүү. Тиймээс төрийн дэмжлэг зайлшгүй байх хэрэгтэй. Гэхдээ социализмын үеийнх шиг төр бүх төсөв зардлыг гаргахдаа гол биш. Ядаж мэргэжлийн хүмүүстэйгээ ярьмаар байна, мэргэжлийн хүн гэхээр ганц би биш өөр олон хүн бий. Киноны хуулийн сүүлийн ажлын хэсгийг анзаарахад киноны хүн гэсэн чинь Мөнхсүх гэж манай доод ангид кино найруулагчаар төгссөн залуу байна лээ. Бусад нь жүжигчин байсан, соёлоор явсан, сургуульд явж ганц жил сураад төлбөргүй болоод буцаад ирсэн, телевизэд хэдэн жил ажилласан, ганц нэг баримтат кино хийсэн ч тэр нь шальтай биш, сонгууль болохоор реклам хийдэг, бүр янз бүрийн заль зохиогоод явдаг хүмүүс орчихсон харагдсан. Өөрөөр хэлбэл, яг киночдын амьдралыг мэдэхгүй, энд тэндээс гадны ганц нэг юм хуулж хараад, түүнийгээ мэдэхгүй хүмүүсийн дэргэд сүртэй ярьдаг нөхдүүд ажиллаад байна уу гэж бодогдсон. Н.Оргил гэж АНУ-д төгссөн хүн бол англи, орос хэлтэй, кинонд дүр бүтээсэн болохоос киногоо сайн мэдэхгүй нөхөр. Ийм хүмүүсийг хууль боловсруулахад оролцуулах хэцүү. Гэхдээ тэднийг үгүйсгэж байгаа юм биш, аминдаа сайн хууль хийчих санаатай л үзээд байгаа байх. Миний хэлэхийг хүсч буй гол зүйл бол ажлын хэсгийг бий болгохдоо хүмүүсээ зөв сонгож чадахгүй байна. Бас нэг зүйлийг хэлэхэд аль ч урлагт судлал чухал. Кино судлаач нарыг бий болгох ёстой. Бас нэг асуудал нь судлаач байгаад хаанаас цалинжих вэ. Энэ жижигхэн улсад тэднийг төрөөс цалинжуулах ёстой. Тэгэхгүйгээр тэр хүмүүс өөрсдөө мөнгө олно гэвэл, нэг нь кино хийчихээд судлаачид “Чи миний киног магтаад бичээдэх, би чамд төдөн төгрөг өгье” гэхэд тэр хүн хөөрхий “тэгье л” гэнэ. Эсрэгээр нь нэг нөхөр очоод “Чи тэрний киног муулаадах, би чамд төдөн төгрөг өгье” гэвэл мөн “тэгье”л гэнэ. Тэгэхээр тэр хүнийг буруутгах аргагүй.

-Олон улсад кино урлагийн судлал, шинжлэл ямар жишгээр явдаг вэ?

-Гадны жишигт бол томоохон сэтгүүл, телевизүүд нь тухайн чиглэлээрх судлаачдыг ажиллуулдаг. Тэднээр дамжаад судлал явагддаг. Тухайн киног судалж, шүүүмж бичээд явдаг. Гэтэл манайд, жишээ нь би танай сонинд шүүмж бичээд өглөө гэхэд надад бичлэгийн шагнал өгөх үү. Ямар ч мөнгө өгөхгүй биз дээ, яагаад гэвэл зах зээл нь жижиг, өөрөө сэтгүүлчид болоод бусад ажилтнуудаа цалинжуулах, байрны түрээс, тог цахилгаан гээд зардлаа яах вэ гээд байж байгаа. Тэгэхээр танай сонин ч баян биш байна. Ер нь бүх сонин “Таны бичсэн нийтлэлийг бид гаргасан нь их юм” гэж хэлнэ, тэр сонины буруу биш юм, зах зээл нь угаасаа жижиг учраас тэгнэ. Америк мэтийн том оронд бол өөр. Жишээ нь, Хятадад 800 их, дээд сургуультай, тэнд кино урлагийг яаж хөгжүүлэхийг киночид нь бодож байгаад сонгон үзэх хичээлд нь кино урлагийг оруулсан. Хөдөө аж ахуйн сургуулийн оюутан хүртэл сонгон үзэх хичээл дээрээ кино сонгосон бол тэр хүнд тэр кино урлагийн талаар зааж өгнө. Тэр нь эргээд 800 багшийн орон тоог бий болгож байна. Тэр багш нь хэн байх вэ гэхээр нөгөө судлаачид. Тэд хичээлээ заана, судалгаагаа бичнэ. Энэ 800 хүн дээр Хятадын кино судлаачдын холбоог байгуулж, тэндээсээ сэтгүүл гаргадаг. 800 хүн бүгд бичлээ гэхэд түүнээс аль сайн, үнэн бодитой бичсэнийг нь шигшиж нийтэлдэг, тэр нь зарагддаг. 800 их, дээд сургууль сэтгүүлээс тус бүр 10-ыг авлаа гэхэд бусад нь зарагдана. Чанартай сэтгүүл байх юм бол бусад киночид нь авна. Тэр нь сэтгүүл оршин тогтнох үндэс бий болж байгаа юм. Би их жижгээр ярьж байна шүү, жишээ баримтыг. Гэтэл манайд нэг найз маань эхнэртэйгээ хамтраад “Hi кино” гэж сэтгүүл гаргасан. Сүүлдээ дампуурсан. Жижиг зах зээл дээр түүнийг нь худалдаж авдаг хүн байхгүй. Эндээс харахад Монгол онцлогтой орон. Тиймээс Америкийг шууд дууриах биш, Хятад, Оросыг шууд хуулах биш Монголынхоо онцлогт тохирсон бодлогыг баримтлах ёстой.

-Солонгосын эсвэл Хятадын сериалд эзлэгдлээ гэцгээдэг. Энэ талаар та ямар бодолтой байна?

-Телевизүүдээр гарч байгаа кино ийм байгаа. Бусад улс оронд кино театруудаар гарч байгаа кинонд квот тогтоодог. Манайх заавал тийм байх ёстой юу, яах вэ гэдэгт бодлого чухал. Гадуур кино театруудаар гарч байгаа киноны төдөн хувь нь, телевизээр гарч байгаа киноны мөн төчнөөн хувь нь үндэсний кино байх ёстой гэсэн баримтлах бодлого, квот байх ёстой. Тэгэхгүй бол манайд ямар ч замбараагүй, өдөр шөнөгүй, хүүхэд шуухадтайгаа үзээд сууж байхад садар самуунтай, аллага хядлагатай кино гарч байдаг. Дээр нь хараалын үг байна. Энэ бүхнийг цэгцлэх ёстой. Уг нь хараалын үг хэлбэл торгоно гэхчлэн зохицуулах гэж оролдож л байх шиг байна. Америк киноны үгийг махчилж орчуулаад ярианы хэлэндээ, хэрэлдэхдээ хүртэл хэлдэг болтлоо бид дөжирч байна. Гэтэл дээр үед манай орчуулагчид ямар мундаг орчуулж байв, үүнийг ярихаар залуус биднийгээ үеэ өнгөрөөсөн, хуучнаа ярилаа, дурслаа, зууралдлаа гэдэг. Уг нь тэгмээргүй байгаа юм, бид уламжлалаас хэрэгтэйг авч, хэрэггүйг хаяж урагшлах ёстой. Зөв юмаа олж харж чаддаг байх ёстой. Тэр болгоныг хэдэн хүн хоорондоо хэрэлдэх биш төрөөс бодлогоор чиглүүлдэг байвал сайнсан, юун төлөө тусдаа Соёлын яамтай болсон билээ дээ. Ер нь бол энэ чиглэлд манайх тун тааруухан явж ирсэн. Өмнө нь БСШУЯ гэж байсан, тэр доторх бүтцэд кино хариуцсан ганц хүнтэй. Тэр нь кинотой ямар ч хамаагүй дуулаачийн анги төгссөн байх жишээтэй. Киногоо огт мэдэхгүй, киночид нь тэр хүнийг нь бас мэдэхгүй. Нөгөө хүн цалин авч, хурал болбол гадагшаа явчихаад, тэгсхийж байгаад улсын төсөв, тэтгэлгээр гадагшаа магистр энэ тэрд сураад дуусдаг, кино ямар ч падгүй. Өмнө нь тийм байгаагүй, киноны бодлого боловсруулж, түүнийгээ хэрэгжүүлээд явж байсан учраас дээр үеийн кинонууд сайн байсан гэж одоо ч ярьдаг шүү дээ.

-Төр яг юуг нь дэмжих ёстой гэдэг талаар та юу хэлэх вэ. Киноны хуульд төрөөс дэмжих гурван шалгуурыг гол болгосон байсан, Монголд хөрөнгө оруулна, монгол соёлоо сурталчилна, ажлын байр бий болгоно гээд ?

-Яривал зөндөө л юм байна. Жишээ нь, төрөөс хүүхдийн уран бүтээлийг дэмжих ёстой гэх юм уу бодлого чухал. Монгол жижиг учраас тэртэй тэргүй хүүхдийн уран бүтээл хийгээд мөнгө олохгүй шүү дээ. Манай улс хэчнээн хүүхэдтэй билээ, тэгээд хүүхдийн үзвэрийн билет мэдээж хямдхан байж таарна. Тэгэхээр мөнгө олохгүй. Гэтэл бид хүүхдээ хаяж болохгүй, тэд бол улсын маань ирээдүй шүү дээ. Энэ мэтээр бодлого чухал. Мэдээж монгол өв соёлоо дэмжинэ, сурталчилна гэдэг зөв. Ажлын байр бол угаасаа байх ёстой. Гэхдээ сонин юм бий, жишээ нь манай зарим уран бүтээлч кино хийхээрээ Солонгос, Тайланд, Вьетнам гэхчлэн дандаа гадаадад очиж хийдэг. Тэгэхээр тэгж болохгүй гэсэн санаа юм даа.

Монголоос баахан мөнгө авчихаад гадаадад очиж кино хийвэл зөв үү, буруу юу. Тэгэхээр тэрийг хуулиар зааж өгөх нь зөв байх. Зарим хүн нэг сайн түүхэн киног хэдэн тэрбум гаргаад хийлгэчихээч гэж ярьдаг. Би тэрний эсрэг байдаг. Нэг кинонд төрөөс 100 хувь дэмжлэг үзүүлж болохгүй. Жишээ нь, би 100 хувь улсаас төсөв авлаа гэхэд намайг хүмүүс хардана. Би ч тийм хүмүүсийг хардана. Хоёрдугаарт, тэгж мөнгө авсан хүмүүст хариуцлага байхгүй болчихно. Өөрөө зохих хэмжээнд мөнгө гаргасан, хувийн хэвшил бусад газраас хөрөнгө босгосон, төрөөс дэмжлэг авсан кино байвал өөр. Германд кино урлагийг дэмжих сантай. Нэг жилд 700 сая евро өгсөн гэж сонсч байсан. Холбооны улсууд нь дотроо бас жижиг сангуудтай. Түүнийгээ хүн амынхаа хувьд тохируулж, жишээ нь 700 саяыгаа зуун хувь гэж үзээд, түүнийгээ Бавари мужийн хүн амтай харьцуулж 30 хувийг нь кино санд нь өгөх гэх мэтээр хуваарилдаг. Бавари муж нь яах вэ гэхээр кинонд зуун хувь мөнгө өгөхгүй, 10 сая ам.долларын өртөгтэй кино төсөл бичээд орлоо гэхэд судалж үзээд 2-3 саяыг нь гаргах жишээтэй. Ингэхдээ заавал Бавари мужаас жүжигчин авах юм уу, уран бүтээлч оролцуулах, зураг авалтын зарим хэсгийг тэнд авна гэсэн зохицуулалтууд байдаг. Энэ нь киночдод ч гэсэн учиртай тусна. Кино хийнэ гэсэн хүн бол түүнд зарцуулах мөнгөнийхөө тодорхой хэсгийг олно шүү дээ. Түүн дээр нь улс дэмжлэг үзүүлэх болохоос 100 хувь дэмжинэ гэдэг өрөөсгөл юм. Уг нь тэр мөнгийг олон кинонд өгөх боломжтой. Жишээ нь, 10 тэрбумыг нэг кинонд биш 20 киноны багт хувааж өгвөл олон бүтээл төрнө. 10 тэрбумаа 500, 500-гаар хуваагаад 20 багт өгчихвөл 20 кино бүтнэ гэсэн үг. Энэ нь 500 мянгаар нэг кино бүтчихдэг гэсэн үг биш. Тэр мөнгөн дээрээ өөр газруудаас хөрөнгө босгож нэг тэрбум болгоод киногоо бүтээнэ гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, төр дэмжлэг үзүүлснээр нэг тэрбумын өртөг бүхий 20 кино бий болно гэсэн санаа. Хуульд сан байгуулна гэсэн заалт орсон байна лээ. Түүнийгээ журмаар нарийн гаргах биз дээ.

Ч.Үл-Олдох

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин