Муу замын золиос, төлөөс их. Хүний амиар ч хэмжигддэг. Сэтгэл сэрдхийлгэсэн мэдээ сонсох бүртээ хэн хүнгүй үглэж, гайхдаг. Улсын хүн амын бараг гуравны нэг нь амьдардаг нийслэлийн замыг жил бүр шахам хөрөнгө зарцуулж засдаг ч дараа жил нь бахь байдгаараа энхэл донхол болчихсон л байх. Бурууг бороо руу чихэх талдаа. Улсын чанартай замууд ч ялгаагүй. Тод жишээ нь, Улаанбаатар-Дархан-Уулын чиглэлийнх. Бүгд мэдэх тул олныг нуршаад яах вэ. Өнөөдрийн зам засварын ажлын явцыг хэн, хэрхэн хянаж байгаа юм бол. Тайлан мэдээ өгдөг үү. Шаардагдах, дутагдалтай материал хэрэгсэл байгаа бол хэлээд, бичээд гаргуулж барж байгаа юу. Эс бөгөөс ажлыг хугацаанд нь хүлээлгэж өгөх гэсэн ганцхан үзүүлэлтээр урьдын адил гадна нь гяланцаг, дотор нь паланцаг зүйл хийж байгаа юу. Энэ мэтчилэн асуулт олон. Хариу өгөх хүн олдохгүй нь элбэг. Тэгж байтал нэг л өдөр цаг агаар, байгаль эх дүн тавьчих вий.

Судлаачдын үзэж буйгаар, манай улсын авто замын салбар сүүлийн 30 жилд боломжийн хэмжээнд хөгжжээ. Улсын чанартай замын сүлжээний хатуу хучилттай хэсгийн урт 1992 онд 1250 км байсан бол 2016 он гэхэд тав дахин нэмэгдэж, 6630 км болсон аж. Энэ тухай Азийн хөгжлийн банкны тайлангаас харж болно. Бүтээн байгуулах, өөрөөр хэлбэл, зам барих ажилд ийм амжилттай хэрнээ зам засварын ажилд хариуцлагагүй хандаж ирсэн үндсэн дутагдал байгааг ахмад инженерүүд байнга хэлдэг ч тэдний ярих, сануулахыг авч үзэх, хэлэлцэх, ажил хэрэгтээ тусгах нь бараг үгүй.

Сүүлийн жилүүдэд дээр хэлсэнчлэн замыг ашиглалтад оруулснаас хойш ихэвчлэн нэгээс хоёр, дээд тал нь гурван жилийн дараа эвдэрч, явах аргагүй болдог нь юуных вэ. Зам чанартай барьдаг болон ашиглалт хариуцсан байгууллага байхаа больсон уу. Ийм субъектүүд байгаа ч оршин тогтнохын эрхэд бага сага ажлаар хөөцөлдөж, тохижилтын голдуу ажил хайж амиа хоохойлдог болсноос зам барих, засах даацтай ажилд оролцох нь ховор гэнэ. Тиймээс улс, орон нутаг, нийслэлийн замын арчлалт, урсгал засварын ажлыг ногдсон компаниудыг “шахаж”, түргэн шуурхай хийлгэж, засуулсан болдог бөгөөд арчлалт, хамгаалалтыг бүрэн орхигдуулдгаас зам эзэнгүй шахуу орхигддог байна.

Нэгэн баримтад анхаарал хандуулъя. Судалгаагаар өнгөрсөн оны есдүгээр сарын байдлаар улсын хэмжээнд авто зам, замын байгууламжийн барилга, засварын ажил эрхлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 421, ТЭЗҮ, зураг төсөл боловсруулах тусгай зөвшөөрөлтэй 48, авто зам, замын байгууламжийн барилга, засварын ажилд техник, технологийн хяналт тавих, зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх тусгай зөвшөөрөлтэй 19, нийт 478 компани байгааг тогтоожээ. Гэтэл замын арчлалт, засвар дагнаж хариуцсан байгууллага ердөө 32 буюу нийтээр нь авч үзэхэд долоон хувийг эзэлж. Эндээс харахад компаниуд зам барих л сонирхолтой. Магадгүй тендерт өрсөлдөж, ямар нэг аргаар ялан, ажил авч, өөрөөр хэлбэл, мөнгөтэй болмогцоо өнөөх замыг хурдхан барьж, хүлээлгэж өгөхийн тулд яардаг гэлтэй. Тиймгүй бол, үнэхээр Монголын зам явахад саадгүй, жил бололгүй эвдэрч хэмхэрдэггүй байгаасай гэсэн сэтгэлээр ханддаг бол барих ч, засах ч ажилд адилхан зүтгэх нүнжигтэй байх сан гэж харагдаж буй юм.

Зам барилга, засварын ажлыг төрийн бодлогын амин чухал хэсэг хэмээн үзэж, ач холбогдол өгдөг, эсэхийг тодорхойлох бас нэгэн үзүүлэлт байгаа юм. Манай улсад 2004 онд 176, харин 2014 онд 96 их, дээд сургууль, коллеж үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Тэдгээрийн дунд замын инженер мэргэжлээр дээд боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэдэг төрийн болон хувийн өмчийн их, дээд 10 л сургууль байж. Зарим нь тухайн үед мэргэжлийн нэг багштай, тэр бүү хэл мэргэжлийн бус хүн замын хичээл заадаг байж. Сургалт, дадлагын хангалтай бааз, суурь байхгүй. Одоо байдал сайжирсан, эсэх нь тодорхойгүй.

Хэдэн жилийн өмнө мөн энэ асуудлыг хөндөж инженерүүдтэй санал солилцоход “Хэцүү дээ. Зам яаж барих, засахыг мэргэжилтнүүд биш, дарга нар мэддэг болсон шүү дээ. Зам бол улстөрчдийн иргэд, сонгогчдоос саналыг нь авахад нэн тустай үзүүлэлт болоод удаж байна. Хотод, хороолол дунд, орон нутагт ч ялгаагүй зам тавихаар л болбол хугацаагаар шахна. Цаг агаарын нөхцөл, явцын үнэлгээ ер хамаагүй. Хэтрүүлж хэлэхэд, хүн харахад л зам байвал болно гэж шаарддаг. Замыг ингэж барьж, засаж байхад яаж чанартай байх юм” гэсэн юм.

Зам барих, засах ажлыг чанар муутай хийдэг болсон бас нэг шалтгаан нь зөвлүүлэхээр мэргэжилтэн ажиллуулдаг хэрнээ түүнийхээ заавар, зөвлөгөөг авалгүй, өөрсдийнхөөрөө зүтгүүлдэг дутагдал аж. Сайн зөвлөх нь тааруухан гүйцэтгэгчийн үйл ажиллагааг гэрээний үүрэг, хариуцлагатай нь холбон, оновчтой чиглүүлж, зөв залж чаддаг атал компаниудын удирдлагууд талбайн хяналтын гол асуудлыг өөрөө гартаа авч, шийдвэр гаргадгаас хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг урьдчилан тооцож, зөв үнэлж, бодитой дүгнэж чадалгүй байсаар замыг хүлээлгэж өгөх болдог байна. Ийм арга замаар бэлэн болгосон зам эрсдэлтэй бүтээгдэхүүн болж хувирдаг. Тухайн компани тендерт оролцохын тулд, улмаар ялахын тулд сайн материал бүрдүүлэх гэхдээ зөвлөхөөр тийм туршлагатай, ийм хүн урьж ажиллуулна гэж бичдэг, “тендерээ авлаа”, үнэн хэрэгтээ өнөөх мэргэн зөвлөхийг үндсэндээ ажиллуулдаггүй, эрхбиш амласан цалин хөлсийг өгөөд явдаг гэнэ. Ийнхүү тоочоод байвал өнөө манай улсад зам барих, засах ажлын хуудуутай, хулгайтай талыг тоочоод барахгүй бөгөөд энэ талбарт мөд дэвшил гарахгүй гэдэг нь нэвт шувт харагдаж байна.

"ӨНӨӨДӨР" СОНИН