Авлигатай тэмцэх ажилд Хувийн мөрдлөгийн тухай хуулийг баталж, тагнуул, цагдаа АТГ-ынхантай өрсөлдөхүйц хэмжээний хувийн мөрдлөгийн компаниудыг байгуулах ёстой. Хувийн компаниуддаа ямар хэмжээний тусгай зөвшөөрөл олгох, тэр нь ямар хэмжээнд  үйл ажиллагаа явуулж, үйл ажиллагаанд нь хэн хяналт тавихыг  тодорхойлчих...

“Иргэдийн шударга шүүх”  төрийн бус байгууллагын тэргүүн Х.Бат-Ялалттай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлттэй холбоотойгоор хууль эрх зүйн салбарт томоохон өөрчлөлт, шинэчлэлт хийгдэж байна. Гэвч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт зөв, сайн болж чадсан уу гэх асуулт бас бий?

-Суурь өөрчлөлт  болж чадсангүй. Жишээ нь шүүх болон авлигатай тэмцэх үйл ажиллагаанд ухралт гарсан. Ерөнхий сайд нь АТГ-ын даргыг чөлөөлж, томилдог болсон нь маш том ухралт. Ингэхэд авлига гэж юу юм бэ. Ямар төрлийн авлига нь илүү аюултай юм бэ гэхээр төрийн дээд, дунд шатны алба хаагчийн авдаг хээл хахууль  бол нийгмийн хор хөнөөлөөр хамгийн хүнд хэлбэрт тооцогдог. Гэтэл төрийн албаны бүх шатны томилгооны эрх Засгийн газрын гарт байдаг. Засгийн газраас томилсон алба хаагчдыг Засгийн газрын томилсон хянагч, тэмцэгч хянана гэдэг нь үндсэндээ тогтолцооны хувьд ухралт гэж тодорхойлогдоно. Одоо АТГ-ыг буцаагаад цагдаа, тагнуултай нийлүүлэх тухай яриад эхэллээ. Тогтолцооны хувьд маш буруу зүйл шүү, энэ. Хоёрдугаарт шүүхийн шинэчлэл байна. Шүүхийн сахилгын хороо байгуулаад, 10 хүнтэй байхаар баталлаа. Шүүхийн сахилгын хороо нь шүүхийн хэргийг шүүх гээд байгаа юм даг уу даа. Бас л Эрүүгийн хуультайгаа уялдахгүй байгаа юм. Жишээ нь шүүгч, прокурор, хуульч өөрсдийнхөө албан тушаал, эрх мэдлийг  бусдад давуу байдал олгох зорилгоор ашигласан тохиолдолд гэмт хэрэгт тооцно гэсэн хууль бий. Хуучин Эрүүгийн хуульд ч байсан л заалт. Харамсалтай нь шүүгч гаргасан шийдвэрийнхээ хариуцлагыг хүлээсэн тохиолдол манай улсад байхгүй.

-Ганц ч байдаггүй хэрэг үү?

-Байхгүй. Энэ л том асуудал. Эрүүгийн хуулийг судлаад үзвэл, шүүгч хэрвээ хууль бус шийдвэр  гаргавал ял шийтгэл оногдуулдаг юм байна гэж ойлгогдох ч Шүүхийн хуулийг судлахаар шүүгч гаргасан шийдвэрийнхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй  гээд салбар жижигхэн журмаар, шүүгчийн баталгааг хангаж буй нэрийн дор хууль бус зүйл хийхийг нь хамгаалсан хэм хэмжээг оруулчихдаг. Шүүхийн сахилгын  хорооны  10 гишүүний тавыг нь шүүгч нар дундаасаа, тавыг  нь УИХ-аас  сонгоно гэсэн атлаа өнөө таван хүн дотор нь шүүхээс тэтгэвэртээ гарсан шүүгчдийг томилчихдог. Шүүгч нар  шүүгчдийгээ шүүх боломжгүй л дээ. Манай шүүхийн систем дэлхийн сонгодог шүүхийнхээ хувилбар буюу нэг ч удаа гарч байгаагүй хүн шийдвэр гаргадаг тогтолцооны төлөө явахгүй байгаад энэ асуудлыг судалдаг хүний хувьд үнэхээр харамсдаг Шүүх, шүүгчийг хууль бус шийдвэр гаргасных нь дараа шийтгэх гэж нэг  бүтэц байгуулахын оронд, шүүх шийдвэр гаргах шатны  бүрэлдэхүүн нь хараат бусаар бүрдсэн байх ттогтолцоог яагаад гаргахгүй байгаа юм бэ. Одоо манай УИХ-д олрж ирсэн зарим нэг поп улстөрчид байна. Шүүхийг шинэчлэх талаар  улс төр хийж байгаа Б.Энхбаяр, Ж.Сүхбаатар нарын нөхөд гэнэт ухаан ороод л шүүхийг шинэчилье гэж яриад байгаа. 2021 оны нэгдүгээр сарын 16-ны өдөр Шүүхийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Харин дараахнаас нь  Монгол Улсын иргэн Үндсэн хуулийн шударга шүүхээр шүүлгэх эрхээ эдлэх боломжтой боллоо гэж яриад байгаа.

-Үндсэн хуулийн гол заалтуудын нэг биз дээ, угаасаа?

-Харин тийм. 1992 онд батлагдсан Үндсэн хуульд ч Монгол  Улсын иргэн надад, танд  шударга шүүхээр шүүлгэх эрх маань байсан. Бүхэл бүтэн 29 жилийн дараа  одоо л шударга шүүхээр шүүлгэх  боломжтой боллоо гээд байгаа нь хачин биш үү. Тэгвэл яагаад өнгөрсөн 29 жилийн хугацаанд хэн ч энэ талаар бодоогүй, яриагүй юм бэ. Яагаад шударга бус шүүх ажиллаж байхад чимээгүй байсан юм бэ. Хоёрдугаарт үнэхээр өнгөрсөн 29 жилийн хугацаанд шударга бус шүүхтэй байсан юм бол шударга бус шүүхээр шүүлгэж, шударга шүүхээр шүүлгэх эрхээ  эдэлж чадаагүй хүмүүсийн зөрчигдсөн эрхийг яаж сэргээх юм бэ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хоёрдугаар бүлгийн 19 дүгээр зүйлд, хүний эрх  зөрчихтэй тэмцэх, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх үүргийг төр иргэний өмнө  хариуцна гэсэн заалт бий. Улстөрчдийн хэлж буйгаар 29 жил шударга бус шүүхээр шүүлгэсэн юм бол зөрчигдсөн эрхийг сэргээх ажлыг хийх ёстой. Хэрэг хуучирдаггүй гэдэг.

Манай хууль тогтоогчид алдаатай буруу хууль байж, засаж залруулж, шинэчлэх шаардлагатай гэх үгийг байнга хэлдэг. Уг нь алдаа гаргахгүйн тулд хуулийг батлахаасаа өмнө хэлэлцдэг. Тэр утгаараа УИХ хууль тогтоож чадахгүй байна. Хуулийг алдаагүйгээр, ирээдүйг иж бүрэн цогцоор нь харсан бодлого тодорхойлж чадахгүй байгаагаа өөрсдөө хэлээд байна. 29 жилийн дараа шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй боллоо гэж хэлээд зогсож байна гэдэг хууль тогтоогчид харалган эсвэл санаатайгаар хийдэл үүсгэчихээд тодорхой хугацааны дараа магадгүй хэн нэгэн хүн ямар нэг юм завшиж, шударга бус зүйл үр үнгээ өгсний дараа сайн хүн болж дүр эсгэж байгаа мэт л харагддаг. Ер нь хуулийг судал гэж маш их төсөв гаргадаг. УИХ-ын Тамгын газар, судалгааны албад, УИХ-ын гишүүн бүрийн дэргэдэх зөвлөх, хууль санаачилахад ажилладаг мэргэжилтнүүд гээд асар олон хүн бий. Тэр хүмүүс сохор болчихоод хийдэлтэй хууль хийгээд байдаг юм уу, аль эсвэл санаатайгаар хийдэг юм уу гэх асуултын хариу эзэнгүй л байна. УИХ дээр хууль хэлэлцэж байгаа байдлыг харахад тухайн хуулийн талаар ямар ч ойлголтгүй, мэдлэг мэдээлэлгүй хүн олон байна. Ний нуугүй хэлэхэд манай хууль тогтоох засаглал ажиллаж чадахгүй байна л гэж би  дүгнэнэ. Мэдээж энэ дүгнэлтийн ард талд улс төр, сонгуулийн системийн асуудал хөндөгдөнө. УИХ-д бодлого биш ашиг сонирхол явагдаад байгаа нь давхар дээл, төсөв мөнгө  хэлэлцэх үед илүү тод харагддаг. Мөнгийг хэрхэн хуваарилж, юунд зарцуулахыг Засгийн газар мэддэг байх ёстой атал парламентын гишүүд нь өөрсдөдөө мөнгө хуваарилж авч байна гэдэг тэр хүмүүсийг хууль тогтоох засаглалынх гэхээс илүүтэй гүйцэтгэх засаглалынхан шиг харагдуулдаг. Бид нам эвслээрээ талцаж хуваагдахаасаа илүү бодитой засаглалуудыг хүлээсэн үүргээ биелүүлдэг болгох ёстой юм. Үүргээ биелүүлж чадахгүй болохоор л систем тэр чигээрээ доголдоод ирдэг. Автомашин лугаа адил. УИХ-ын 76 гишүүн маань УИХ-аар хэлэлцэгдэж, батлагдаж байгаа хуульд  хоёргүй чин сэтгэлээр хандаж ажилладаг болчихвол УИХ-аас гарч байгаа хуулиуд нь чанаржина, хэрэгжихдээ ч хялбар болно. Үр дүнд нь ард иргэд бид аз жаргалтай амьдрах ёстой. Гэтэл өнөөгийн УИХ-ын батлан гаргаж буй хуулиуд алдаа завхрал ихтэй, төрийн  бодлого, уламжлалгүй байгаа нь энэ нийгмийн хамгийн том асуудал яах аргагүй мөн.

-УИХ-ын чуулганаар Даатгалын тухай хууль хэлэлцэгдэж байна. Хуулийн төсөлтэй холбоотой шүүмж нэлээн гарч байгаа. Энэ талаар таны байр суурийг сонирхъё?

-Төрийн үйл ажиллагаанд алдаа байгааг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Төрд тавих  хяналт алга. Түүнээс биш төр байхгүй байна гэж хэн ч хэлэхгүй байх. Монголчууд төрдөө итгэхгүй болсон учраас Жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгалд өөрчлөлт оруулах гэж байгаад нэлээн эмзэглэж байх шиг байна. Миний хувьд хууль санаачлагчийн санааг 100 хувь дэмжиж байгаа. Ямар ч хуулийн цаана хүний эрх яригдаж байх ёстой. Хууль санаачлагчдын зүгээс жолооч нарын эрх ашгийн талаас нь дутуу ажиллаж гэж л харсан. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд ашгийн төлөө компаниудад жолоочийн даатгал, нөхөн төлбөрийг  хариуцуулсан. Эргээд хартал, өнөө компаниуд нь ашгийн төлөө хэт хөөцөлдөөд, нөхөн олговор олгодоггүй, хүнд суртал гаргадаг, үнэлгээний компаниудтай хуйвалдаж, бага эсвэл их үнэлүүлдэг гэхчлэн шударга бусаар оршин тогтноод хэвшчихэж.  Хяналт тавих ёстой Санхүүгийн зохицуулах хороо нь ажлаа хийж чадсангүй. Тэр утгаараа  даатгалын салбарт  зайлшгүй шинэчлэл хийх ёстой. Албан журмын даатгалыг цагдаагийн байгууллага шүгэлдээд, даатгалаа төл, төлөөгүй бол торго гэх маягаар хэрэгжүүлдэг биз дээ.  Төр хэрэгжүүлж байгаа бол эргээд даатгалын үр өгөөжөө даатгуулагч хүртэх ёстой. Төрийн албадлагаар  мөнгө хурааж байгаа бол төр эргээд үйлчилгээгээ үзүүлэх ёстой. Төр үйлчилгээ үзүүлэхдээ хулгай хийдэггүй л баймаар байгаа юм.

-Төрийн сан гэхээр л айдас хүйдэс төрдөг болсон. Төрийн сангийн хөрөнгө хулгайлагдсан жишээ хэт олон шүү дээ. Жолоочийн даатгалын сангийн мөнгө араас нь орохгүй гэх баталгаа басхүү итгэл алга?

-Төр гэхээр хулгайч нар гэж ойлгоод байгаа нь үнэн. НДС, ЭМДС, Тэтгэврийн сан, Тариаланг дэмжих болон Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн адил дампуурчих бий вий гэх  болгоомжлол байна. Бид төрд хэрхэн хяналт тавих вэ гэдэг асуудлыг үндсээр нь шийдэхгүйгээр “явахгүй”. Тэр ч утгаараа “Иргэдийн шударга ёс” ТББ, Хүний төлөө намын зүгээс Иргэдийн хяналтын  тухай багц хуультай  болж, төрийн байгууллагын албан тушаалтны үйл ажиллагаанд иргэд хяналт авдаг, төрөөс хараат бус хяналтын механизмыг  бий болгоё гээд байдаг юм. Төр байж болохгүй эсвэл төргүй болъё гэж ярих нь утгагүй хэрэг. Яг энэнтэй адил хүмүүс эрүүлээр асуудалд хандаж, илүү идэвхтэй  оролцоосой. Сая жолоочийн эрх ашиг хөндөгдөж байна шүү дээ. Жолоочийн эрх ашигтай холбоотой, эрх ашиг нь зөрчигддөг олон асуудал бий. Стресс бухимдал гэхэд л ослын үндсэн шалтгаан болж байдаг нь судалгаагаар нотлогдсон асуудал. Тэр утгаараа даатгалын компаниудыг  цэгцлэх ёстой. Хувийн компаниудаар албан журмын даатгал цуглуулдаг нь маш буруу жишиг. Өнөөдөр УИХ дээр эрээ цээргүйгээр шууд бусаар даатгалын компаниуд эрх  ашгаа хамгаалж, төрийг хүчгүйдүүлсэн мэдэгдэл хийж байна. Манай улс төр, эдийн засаг ямар бохир болохыг л харууллаа. УИХ-ынгишүүн Т.Доржханд, наад даатгал чинь ямар ч ашиггүй гэж байна лээ. Харин даатгалын компаниуд хэвлэлийн хурал хийхээрээ  энэ хуулийг баталбал, биднийг булшилна, энэ салбарыг мөхөөнө гээд байдаг. Даатгал бол эрсдэлийг  эрсдэлгүй болгож, аль болох эрсдэлгүй нийгэм байгуулж, иргэнийг хохиролгүй байлгахын төлөө ажилладаг систем. Гэтэл үндсэн ажлаа хийхгүй, зөвхөн мөнгө төвлөрүүлээд аль болох бага нөхөн олговор олгоод, ашиг их авах тухай бодоод эхлэхээр даатгалын мөн чанар, үндсэн хүний эрхийг  хамгаалах зорилго зорилт нь орхигдоод байгаа юм. Шууд хэлэхэд, жолоочийн  албан журмын даатгалыг төрийн тодорхой оролцоотойгоор, төр нь хариуцлагаа хүлээдэг хэлбэр рүү шилжүүлж, менежмент хийх цаг нь болсон. Төрөө шүүмжлэхээс  илүүтэй төр нь ард түмэндээ үйлчилдэг, түргэн шуурхай ажиладаг, менежерийнхээ үүргийг сайн биелүүлдэг болоосой л гэж хүсэх юм даа.

-Та Хувийн мөрдлөгийн тухай  хуультай болох ёстой гэж байр суурьтай байдаг. Байх гол шаардлага нь яг юу юм бэ?

-Манай улсад Гүйцэтгэх ажлын тухай  хууль гэж бий. Монгол Улсын иргэн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй гээд Үндсэн хуульдаа заачихсан. Хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу л хүний эрхэд халдах боломжтой. Гэвч мөрдөнө, хувийн дэлгэрэнгүй мэдээлэл хайна гэдэг бас л нэг төрлийн хүний эрхэд халдаж буй хэлбэр. Далд эсвэл ил хэлбэрээр халдаж болно. Гүйцэтгэх ажил бол далд хэлбэрийн халдлага.  Өөрт нь мэдэгдэхгүйгээр зүсээ хувиргаад дэлгэрэнгүй мэдээлэл цуглуул ч энд багтана. Эрэн сурвалжилах сэтгүүлзүй ч энэнтэй яг адилхан. Эрэн сурвалжилах сэтгүүлзүйг манай улстөрчид гүйцэтгэх ажиллагаа хэлбэрээр л ашигладаг. Өөрсдөө  аль хэдийн мэдэж байгаа зүйлээ хэвлэл мэдээллээр дамжуулж гаргаж, нийгэмд хэрүүл марган үүсгээд, нийгмийн анхаарал төвлөрсний дараа дайчилгаа баривчилгаа хийдэг. Хүний  эрх, эрх чөлөөнд хууль бусаар халдаж байгаа халдлагын нэг л хэлбэр шүү дээ. Нэгэнт л амьдрал дээр нэг нэгнийгээ  мөрдөж чагнах, тагнах асуудал техникийн дэвшлийн хэмжээгээр хяналтаас гарч эхэлж байна. Бид цаг үетэйгээ тохирсон хуулийн шинэчлэл хийх ёстой. Цаг хугацаа гэдэг юмыг сайн ойлгох хэрэгтэй. Цаг хугацаа мөнхийн хөдөлгөөнд оршдог, хэзээ ч  зогсдоггүй, бүх юм өөрчлөгдөж байдаг. Өөрчлөлтөд нь тохирсон шинэчлэл, бодлогууд хэрэгтэй байна. Тэр утгаараа Хувийн мөрдлөгийн асуудлыг заавал хуульчлах шаардлагатай. Хууль гэдэг аливаа юмыг тодорхойлдог, үйл ажиллагааны дэс дарааллыг тогтоож өгдөг зүйл. Сэтгүүлзүйн салбарт энэ асуудал хуульчлагдаагүй учраас ямар нэгэн  гэмт хэргийн шинжтэй мэдээлэл гаргахад, эсвэл  ямар нэгэн газар очоод зураг бичлэг хийхэд зөвшөөрөлгүй зураг авсан, мөрдөж мөшгөсөн гэдэг байдлаар шударга үнэнийг хайж, худал хуурмагийг илчлэх гэж буйг нь хувийн нууцад халдах гэлээ гээд эрхийг нь хязгаарлаад байна. Хязгаарлалт тогтоосноороо хууль бус зүйл хийдэг хүмүүс нь өөрсдийгөө хамгаалалтад  авдаг байдлыг маш тодорхой  болгох үүднээс Хувийн  мөрдлөгийн тухай хуулийг яаралтай батлах ёстой. Ялангуяа авлигатай тэмцэх ажилд Хувийн мөрдлөгийн тухай хуулийг баталж, тагнуул, цагдаа АТГ-ынхантай өрсөлдөхүйц хэмжээний хувийн мөрдлөгийн компаниудыг байгуулах ёстой. Хувийн компаниуддаа ямар хэмжээний тусгай зөвшөөрөл олгох, тэр нь ямар хэмжээнд  үйл ажиллагаа явуулж, үйл ажиллагаанд нь хэн хяналт тавихыг  тодорхойлчих.

-Хувийн мөрдлөгийн тухай хуульгүй мөртлөө мөрдлөг бол өндөр түвшинд гарсан гэж ойлгодог. Цахимаар утас чагнадаг, тагнадаг программ зохиосон хэргээр ял авсан залуус ч цөөнгүй байдаг юм байна билээ?

-Томоохон компаниуд бүгд л дэргэдээ  хамгаалалтын алба гэсэн нэртэй, цагдаа тагнуул, эрүүгийн албанд ажиллаж байсан хүмүүсээр бүрдсэн албатай байгаа. Дээрээс нь дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орноос өндөр хүчин чадалтай тагнуулын тагнаж чагнах  төхөөрөмжүүдийг аваад ирчихсэн. Ямар хяналтгүй байгаа шүү. Утас чагнадаг төхөөрөмж гэхэд л нэг зэрэг 400 мянган дугаарт хяналт тавих хүчин чадалтай байдаг болсон. Бид өнөөдөр чагнагддаггүй, тагнагддаггүй мэт худлаа мэдэн  будлиж, нүдээ аньж суугаад яах юм бэ. Далд айдастай байснаас ил тод, тагнаж чагнах нь хүн бүхний хийдэг асуудал болсон энэ цаг үед нээлттэй л хуульчилчих хэрэгтэй.  Аль болох зөв амьдрахыг шаарддаг, гэмт хэргийг нууна, далдална гэдэг зүйл бараг боломжгүй болж байгаа энэ үед харин ч ил тод  амьдрах зарчмыг баримтлаад, үнэхээр шударгаар амьдарч байгаа хүмүүсийн амьдралд нь зохиомол байдлаар гүйцэтгэх ажлыг ямар нэг арга хэрэгсэл ашиглаж саад болсон зүйл хийгчдэд хариуцлага хүлээлгэх тодорхой хуультай болмоор байгаа юм. Хар тамхи бэлдэж очоод, хайж байгаа дүр эсгэж гаргаж ирээд хэрэг тохдог. Нэг хэрэг илрүүлэхийн тулд нэг жижиг хэрэг зохиомлоор бий болгож, нөгөө хүнийхээ эрхэнд халдах үндэслэлийг олгож, дамжаад өөр хэрэг рүү нь ордог жишиг зөндөө л байна. Д.Хаянхярваа гэдэг хүнийг даатгалын асуудлаар саатууллаа гэснээ хүнээс сая  төгрөгийн авлига авсан гээд л дамжаад явчихаж байгаа биз дээ. Манайхан дандаа л тэгдэг. Том хэрэг тохож нэр  зааж, нийгэмд бухимдал үүсгэчихээд аваачиж хориод л ял шийтгэл оногдуулахдаа жижигрээд хөнгөрөөд явчихдаг. Анх баривчилсан нөхцөлөөсөө шал өөр ял оноох жишээтэй. Иймэрхүү хууль хяналтын байгууллагад итгэх итгэлийг сулруулсан хуйвалдааны шинжтэй юм их байна. Түүнээс гадна Шүүхээс хэрэг маргааныг буцаадаггүй болгоно гэж Б.Энхбаяр гишүүн яриад байна лээ. Гэхдээ аливааг олон талаас нь харах ёстой. Нэг талаасаа шүүхээс хэргийг буцаахгүй гээд шүүх буруутай, буруугүй гэдэг хоёр шийдийн нэгийг гаргах нь зөв. Гэхдээ өмнөх ажиллагаанууд  нь сайн хийгдэх ёстой. Сайн хийгдэхээр хуульчилж өгөхгүй бол дутуу хэрэг санаатайгаар явуулаад нотлогдохгүй байна, цагаатгалаа гээд гэж тогтоол уншаад гэмт этгээд ял  завших хамгийн том боломж болох эрсдэл бий. Монголд томоохон гэмт хэргүүдэд ийм байдлаар ханддаг хандлага ажиглагддаг.  Тэртээ тэргүй ял  эдлэх нь, ял эдэлсэн болгоод гаргачихаар нийгэм тайвширчихдаг юм байна. Гэвч эцсийн үр дүн мэдээлэгддэггүй. Албан тушаалын гэмт хэргийн хор уршиг шууд болон шууд бус хор хохирлыг бодитоор тогтоолгож арилгуулмаар байгаа юм. Авлигын гэмт хэрэг маш их хор хохиролтой байдаг. Ганцхан гарын үсэг зураад л гурван сая хүнийг зэрэг хохироочихдог гэмт хэрэг шүү дээ.