Улс төрийн нам ажил олгогч болчихсон. Нам хүмүүст, баяжиж санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрэх боломжийг бүрдүүлж өгч байна. Тиймээс намд орж буй, ажиллаж буй хүмүүсийн сэтгэхүй өөрөөр ажиллаад байгаа хэрэг. МСДН-ын дарга А.Ганбаатартай ярилцлаа.

-Монголын улс төрд хүчтэй сөрөг хүчний дуу хоолой үгүйлэгдэж байна. Яг энэ үед танай нам яг ямар үйл ажиллагаа явуулж байна вэ гэдгээс яриагаа эхлэе?

-2000 онд таван нам нэгдэж, өнөөгийн АН-ыг байгуулсан. 2004 оны сүүлч, 2005 оны эхээр буюу нэгдүгээр сард МСДН Улс төрийн намын тухай хуулийн дагуу, зохих шаардлагыг хангасан учраас Улсын дээд шүүхэд бүртгэсэн. МСДН сэргээн байгуулагдсан гэсэн үг шүү дээ.

-2000 онд нэгдсэн байж 2005 онд яагаад хуучин нэрээрээ сэргээн байгуулсан юм бэ. Шалтаг шалтгаан байсан л байж таарна?

-Шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, бидний нэгдэж байгуулсан АН барууны үзэл баримтлалтай нам байх үүргээ гүйцэтгэж чадаагүй. 2004 онд эрх баригч МАХН-тай нийлээд, Зөвшилцлийн Засгийн газар байгуулсан. Зөвшилцлийн Засгийн газар байгуулснаар улс төрийн тавцанд байгаа гол хоёр нам маань нэг нам шиг ажиллаад эхэлсэн. Олон намын тогтолцоо, эрх баригч,сөрөг хүчин гэдэг асуудал үндсэндээ байхгүй болж, засаглалаа “50:50” хувааж авсан. Засаглалыг устгасан үйл явц л даа. Олон нам зэрэгцэн оршиж, олон ургалч үзэлтэй нэг нь эрх барьж, нөгөө нь сөрөг хүчин байх ардчилсан зарчим алдагдсан. Тиймээс бид Зөвшилцлийн Засгийн газрыг эсэргүүцсэн. 2000 онд таван нам механикаар нэгдэхэд, олон хүн нэгдлийг дургүйцэж, улс төрийн амьдралын гадна үлдсэн. Ийм хүмүүс бий болсон нөхцөл байдалтай холбогдуулаад намаа эргүүлэн сэргээе гээд л хоёр гуравхан өдрийн дотор 1200-1300 хүн гарын үсгээ зурж, сэргээн байгуулагдсан. Бид санаачлагыг гаргасан, Дээд шүүх хүлээж авсан. Бид олон намын тогтолцоотой парламентын тогтолцоог дэмждэг. Хоёрдугаарт, 2000 онд Ардчилсан холбоо эвсэл ялагдсан. Бид 1996-2000 онд МоАХ, МСДН нийлээд 50 суудалтайгаар төрийн эрх барьж байсан. 2000 онд эвсэл ялагдсаны дараа МАХН төрийн албанд ажиллаж байсан 15.000 хүнийг ажлаас нь халсан. Энэ бол төрийн алба тогтвортой байх ёстой гэсэн зарчмаас ухарсан үзэгдэл. Ялсан нам нь улс төрийн албан тушаалд хүнээ томилж үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой атал төрийн жинхэнэ албан хаагч 15.000 хүнийг ажлаас нь халснаар нам ажил олгогч том институц болж хувирсан. Ялахаараа л төрийн албанд цэвэрлэгээ хийж, өөрийнхөө намынхныг тавьдаг. Төрийн жинхэнэ алба бэхжих боломжгүй болгосон. Төрийн жинхэнэ албан хаагч шат дараалан ахиж, мэргэшдэг зарчим алдагдсан. Нам улс төрийн зорилгоосоо хазайж, ажил олгогч болж хувирсан тэр процесс өнөөг хүртэл үргэлжилж байна. Ардчилсан нийгэмд нам салж бутраад л эргэж нийлэх процесс хэвийн үзэгдэл. Харин манайд тийм үзэгдэл болохгүй байгаад байна. Тогтуун байгаад байгаа нь улс төрийн нам асар том ажлын байр болчихсонтой холбоотой. Эрх баригч нам эсрэг намынхнаа ажлаас халдаг болсноор “лааз өшиглөх” гэдэг хачин нэр томьёо гарч ирээд нийгэмд төлөвшсөн. Манай нам ялбал би төрийн албанд орно гэсэн итгэл найдвар хүмүүсийг намтай нь зууралдуулаад байна.Нам цэвэрших гэх ойлголт байхгүй намтайгаа яс зууралдсан, албан тушаал хүссэн хүлээсэн хүмүүсийн цуглуулга болчихсон. Өнөө баруун, зүүний үзэл байхгүй. АН барууны нам гэдэг инээдэмтэй хэрэг. Үнэт зүйлээ эрхэмлэдэг, үзэл бодлын нэгдэл бус албан тушаалын нэгдэл болсон шүү дээ, манай улс төрийн намууд. Хоёр нам хоёулаа адилхан. Аль нэгийг нь барууных зүүнийх гэх ялгаа үндсэндээ байхгүй. Энэ нөхцөл байдал МСДН сэргээн байгуулагдах шалтгаан болсон доо.

-Гурав дахь шалтгаан нь юу юм бэ?

-Таван нам нэгдээд АН-ыг байгуулахад дотор нь МСДН-ын олон хүн байсан. МСДН бол сэхээтний нам гэж алдаршсан нам. Боловсролтой, сэхээтнүүд олонтой байсан л даа, угаасаа. Нөгөө талд АН-ыг нэгтгэх ажлыг зохион байгуулсан Н.Алтанхуяг, Р.Гончигдорж, С.Баярцогт гээд олон хүн бий. Тэд үргэлж халаасандаа буутай гэдэг шиг бэлэн байдалтай байсан. Ихээхэн дургүй хүргэвэл явлаа, саллаа гэх маягтай. АН-тай муудалцвал халаасан дахаа гаргаж ирээд цаашаа урваад явах шинжтэй. Угаасаа С.Баяцогт, Р.Гончигдорж тэргүүтэн чинь МАХН-ын угшилтай хүмүүс. Эд нар Н.Энхбаяртай нийлж, үгсэн хуйвалдаж, МСДН-ыг үгүй болгох, АН-тай нэгтгэж, тэр орон зайг бүхэлд нь МАХН-д өгөх гэсэн бодлогоо хэрэгжүүлсэн. Тиймээс МСДН нам сэргээн байгуулагдсанаар нэр дурдсан нөхдийн халаасан дахь хөзрийг устгасан. Энгийнчилбэл, АН-ыг бэхжүүлж, хагаран бутрахаас сэргийлж, нэр бүхий нөхдийн эргэж буцах замыг нь хаах том зорилго байсан. Иймэрхүү нөхцөл байдал МСДН сэргээн байгуулах шалтгаан байсан юм.

-АН-ыг бэхжүүлэх гэж сэргээн байгуулагдсан МСДН-ын өнөөгийн үйл ажиллагаа ямар түвшин, бодлогын хүрээнд өрнөж байна вэ?

-1990 онд нам байгуулж байсан мань мэтийн хүмүүс өдгөө бүгд 60 гарчихлаа. Э.Бат-Үүл, Баабар хамгийн залуу Ц.Элцэгдорж гэхэд л 60 хүрч байна. Тухайн үед нам байгуулж байсан хүмүүс чинь өөрсдөө социалист системийн бүтээгдэхүүн буюу коммунистууд. Тэр үед хүн болж төлөвшсөн үзэл суртал хэзээ ч хаягдахгүй. Нөгөөтээгүүр биднийг 1990 онд Ардчилсан хувьсгал хийж явахад 10 жилийн сурагч байсан хүүхдүүд 40 гарчихлаа. Мундаг боловсролтой, нийгмийг хардаг өнцөгтэй, үзэл бодол нь шал өөр байна. Учир нь тэд коммунист хүмүүжлээр хүмүүжээгүй, шинэ нийгмийн үнэт зүйлс, эрх чөлөөний үнэ цэнийг мэддэг болчихсон байна. Гэтэл нөгөө талд нь коммунист төлөвшилтэй миний үеийнхэн байгаад байдаг. Товчхондоо коммунист төлөвшилтэй хүмүүс төрд байгаа учраас хуучин нийгмийн төлөвшил нь нөлөөлөөд байна л гэж хардаг. Салж чаддаггүй юм байна… Энэ үзэгдэл хоёр намд адилхан ажиглагдаж байгаа шүү. Мэдээж залууст дутагдал байна. Тухайлбал тэдэнд төр удирдах арга барил буюу туршлага дутагдалтай байна. Тэгэхээр бид зайгаа тавьж өгөөд, зөвлөх маягаар алсханаас ажиглах ёстой. Ажиглах гэхээсээ ажиллахад нь дэмжлэг болох нь зөв байх.

-Намын хөгжил, төлөвшил гэх зүйл алга. Цэгцлэхийн тулд намын санхүүжилтийг ил тод болгох хэрэгтэй гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Алхам алхмаар яваад хэдэн жилийн дараа гайгүй болох л байлгүй дээ. Гэхдээ өнөөдөр нам ажил олгогч болчихсон. Нам хүмүүст, баяжиж санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрэх боломжийг бүрдүүлж өгч байна. Тиймээс намд орж буй, ажиллаж буй хүмүүсийн сэтгэхүй өөрөөр ажиллаад байгаа хэрэг. Жишээ нь барууны эрх чөлөөний философи болох хувийн өмч, эрх чөлөөг ухамсарлаад явж байгаа хүн нь цөөхөн. Гагцхүү нам гэдэг дамжлагаар дамжиж, богино хугацаанд баяжих, эрх мэдэлд хүрэх үнэт сонирхол нь давамгайлчихсан. Гэхдээ сүүлийн үед эрх мэдлийн хуваарилалт дээр янз бүрийн өөрчлөлт хийгээд л байна. Эрх зүйн орчныг нь сайжруулснаар ийм гаж сэдэл, үүсэлтэй хүмүүс нь намаас зайгаа бариад үзэл санаа үнэт зүйлсийг эрхэмлэдэг хүмүүс бий болох эхлэл тавигдаж байгаа гэж ойлгодог. Уинстон Черчиллийн “Бизнесменүүд хэзээ ч сайн улстөрч болохгүй” гэх үг бий. Өнөөдөр бизнесийнхэн улс төрөөр дүүрэн байна. Улс төр бизнес болчихсон. Бизнесменүүд өөрсдийнхөө бизнесийн эрх ашигт үйлчлэх хууль л санаачилна. Ямар ч нийгмийн шинжтэй хууль байсан ард талд нь том бизнес явж л байдаг. Ковидын үед ч гэсэн бизнес л явж байна. Ханган нийлүүлэх элдэв асуудлын ард бизнес явагдаж байгаа нь нууц биш шүү дээ. Монголчууд мэдээд л байгаа. Товчхондоо, төрөөрөө дамжуулаад бизнес санхүүгийнхээ эрх ашгийг хангадаг хүмүүс төрийн эрх барьж байна. Өнөөдөр төр Монголын бүх мөнгийг атгаж байна. Хувийн хэвшил биш төр… Шатахуун гэхэд төр байж л байдаг. Шатахууны олон компани байгаа ч бүгд яагаад адилхан үнэтэй байдаг юм бэ. Цаана нь том эрх ашиг, том мөнгө байна. Тэр мөнгө нь төрийн хэмжээнд очиж хуваарилагддаг ч гэх юм уу. Товчхондоо, хуулиа сайжруулах ёстой. Ялангуяа Сонгуулийн хуулийг парламентын засаглалтай улс шиг пропорционал болгох ёстой. 50:50 болгодог ч юм уу ямар нэг байдлаар… Мөн намын дотоод журмаар ямар хүнийг гаргахаа шударгаар шийдэх ёстой. Мөнгөнөөс хамааралгүй ажиллах хэрэгтэй. Пропорционал болсноор мөнгөний сонгууль явуулдаг боломж хумигдаж, намын үзэл суртал голлох сонголт нь болдог. Түүнээс биш хэдэн бизнесмен суучихаад УИХ-ын түвшинд шийдвэр гаргаад байж болохгүй л дээ.

-Ардчиллын анхдагчдын нэг эрхэм, “Төр, улсын эрх ашгийг нам, цаашлаад хувийн эрх ашгаас дээгүүр тавих цаг үе ирнэ гэж төсөөлж чадаагүй нь бидний алдаа байж” гэж хэлсэн шүү?

-Нам юу байх вэ, цаана нь хувь хүн л байгаа шүү дээ. Бизнесменүүд хэзээ ч сайн улстөрч болохгүй… Улс төр нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэж, цаашлаад төсвийг хэрхэн яаж зарцуулахыг зохицуулдаг. Нийгмийн шударга ёсны асуудал гэсэн үг. Жишээ нь Монголын баялаг гэвэл маш их юм бий. Энэ баялаг шударгаар хуваарилагдах ёстой. Хуваарилагч нь төсөв. Татвараар төсвөө цуглуулаад эргээд хуваарилалт хийдэг. Энэ эрх мэдэл бизнесменүүдийн гарт оччихсон.

-Ингэхэд таны үндсэн мэргэжил юу билээ?

-Би бизнесмен биш, математикч. Хэзээ ч бизнес хийж чадахгүй юм билээ.

-Томоохон компаниуд төсвийн 80 хувийг бүрдүүлдэг ч жижиг дундынхан ажлын байрны 70 хувийг бий болгодог гэх юм билээ. Би бодохдоо энэ харьцааг эсрэгээр байх болов уу гэж төсөөлж байсан юм?

-Харилцан хамааралтай байх албагүй лдээ. Боломжгүй зүйл. Олон мянган хүнтэй үйлчилгээний байгууллагын татварыг өндөр технологийн 100 ажилтантай уул уурхайн компанийнхтай зүйрлэж болохгүй. Манай компанийн захирлууд, би 100 ажилчин тэжээж байна гэж ойлгодог бол капиталист нийгэмд энэ 100 хүн намайг тэжээж байна гэдэг. Ойлголтын зөрүү. Коммунист ойлголт л доо.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт 30 жилийн дараа хийгдсэн. Эл өөрчлөлт өөрийн яриад байгаа шинэчлэлийг авчирах эхлэл болж чадах болов уу?

-Хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх засаглалын харьцаа тэнцвэртэй байх ёстой. Нэг нь нөгөөгийнхөө дээр гарчихаар л бурууддаг юм байна билээ. Нөгөөтээгүүр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн энэ нь зөв тэр нь буруу гэж хэлэх хэцүү. Амьдрал дээр туршигдаж байж үнэлэгдэнэ. Хугацаа хэрэгтэй.

-АН-ын хагарлыг хэрхэн харж байна вэ. Тун удахгүй Эвлэрлийн Их хурлаа хийх тов бий. Эвлэрэх болов уу?

-Хагарлын процесс 2005 онд таван нам нэгдэхэд л эхэлсэн. Тэгэнгүүт бүлгүүд бий болсон. 2000 он гарсны дараахан хамгийн хүчтэй бүлэг нь “Алтан гадас” фракц байлаа. Том мөнгөн дээр нэгдэж, албан тушаал хуваарилах асуудлаа зохицуулдаг байсан процесс өнөө ч байгаа. “Алтан гадас”-ын гишүүн болохын тулд 30-40 сая төгрөг өгдөг байсан юм шүү. Мөнгөө өгөөд нэг пластик карттай болно. Тэр хагарал одоо ч явж л байна. Нөгөөтээгүүр нам гэдэг үзэл бодол үнэт зүйлс дээр тулгуурлах ёстой атал энэ цагт эрх ашгийн тэмцэлд тулгуурлаад явж байна. Аль нэг нь давамгайлна, дараа нь нөгөө нь давамгайлна. Эцсийн эцэст төсөв зарцуулж тендер хуваарилах эрх мэдэлд хүрэх гээд байгаа юм шүү дээ. Хоолондоо… Жинхэнэ утгаараа улс төрийн өрсөлдөөн байхгүй, Монголд.

-Улс төрийн намыг ном ёсоор нь хөгжүүлж төлөвшүүлэхийн тулд хийх хамгийн эхний алхам юу юм бэ, тэгээд?

-Бизнесменүүдийг улс төрд оруулж болохгүй. Бид нарын хамгийн том алдаа энэ. 1990 онд Ардчилсан хувьсгал ялж 2000 он хүртэлх 10 жилд олон эрх зүйн акт буюу хууль гаргасан. Шинэ нийгмийг зохицуулах хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх гэж тэр. Би 1992-2000 он хүртэл байсан. Тэр үеийн парламентад хуульчид, багш нар, эдийн засагчид байсан. УИХ-д бизнесменүүд байгаагүй. Байсан ч өдрийн од шиг ганц нэг л байсан. 2000 оноос хойш бизнесменүүд орж ирдэг үүд хаалгыг Н.Энхбаяр нээж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл улс төрийн албан тушаалыг мөнгөөр үнэлсэн. Сайд болохын тулд, дэд сайд болохын тулд гээд тарифтай болсон. Ил цагаандаа гарсан. Албан тушаал бизнесмэнийнхний гарт очсон, тэд мөнгө өгөөд л албан тушаал, эрх мэдэлд очдог. Эрх мэдлээ өөрийнхөө эрх ашигт ашигладаг систем бий болсон. Өнөөгийн УИХ-ын бүтцийг хар. Хуульч, эдийн засагчид байхгүй шахуу. Дандаа бизнесийнхэн эсвэл бөхчүүд, сүүлийн үед сэтгүүлчид их ордог болсон. Зүй нь бүтцийн хувьд хуульчид олонх байх ёстой. Хууль тогтоох дээд байгууллага учраас тэр. Одоо ганц хоёрхон хуульчид л УИХ-д од болоод байна. Б.Энхбаяр, Х.Нямбаатар гэхчлэн. Ер нь УИХ-д хуульч, эдийн засагч, багш, эмч гэхчлэн нийгмийн чиглэлийнхэн хэрэгтэй. УИХ бол нийгмийн асуудлыг шийддэг, нийгмийн менежер шүү дээ. Бизнесийн менежер биш шүү. Мэдээж, эмэгтэйчүүд олон байх ёстой. Түүнээс гадна манайхан асар олон олон улсын байгууллагад нэгддэг. Өнөөдүүл нь хэдэн төгрөг харуулдаг шиг байгаа юм. Нэгдвэл тэгнэ ингэнэ гээд л… Цаана нь асар олон юмыг хаагаад хаячихдаг. Олон улсын гэрээ конвенц зөрчинө гээд. Жинхэнэ барууны үзлээр бол хүн анхнаасаа эрх чөлөөтэй байсан. Хүмүүс нийлж нийгмийн асуудлаа шийдэхийн тулд эрх чөлөөгөө сайн дураараа өгдөг. Тэрийг нь Үндсэн хуулиар хамгаалдаг. Үндсэн хууль бол ард түмний зөвшилцлийн бичиг. Ард түмэн зөвшилцөөд Үндсэн хуулийн хүрээнд өөрийнхөө эрх чөлөөг төрд өгсөн. Энэ хүрээнд л бидний эрхийг хязгаарлах ёстой. Нийгмийн гэрээ гэсэн үг л дээ. Нийгмийн гэрээний хүрээнд л хүний нийгмийн асуудлыг шийдэх ёстой. Гэтэл манайхан олон улсын элдэв гэрээ конвенцод өөрсдөө гүйж ороод улам хязгаарлуулаад л байдаг. Угтаа хүнийг хамгаалсан дэмжсэн байх ёстой атал улам бүр хорьсон, айж чичирсэн юм руу яваад байна. Юм л бол хорино цагдана гэдэг болж дээ…

А.Ганбаатар: АН-ын хагарлын процесс 2005 онд таван нам нэгдэхэд л эхэлсэн
Tweet
Bolod.mn