Цар тахлын хөл хорио, хязгаарлалттай холбоотой эдийн засгийн зогсонги байдал Монгол Улсын ядуу, эмзэг бүлэг, албан бус салбарт хөдөлмөр эрхлэгчид, жижиг бизнес эрхлэгчдэд хүнд цохилт болсон.

Азийн хөгжлийн банкны судалгаагаар 10 өрхийн гурвынх нь орлого цар тахлын өмнөх үеийнхээс эрс буурсан гэж гарав. Мөн ноос ноолуур, арьс шир зэрэг мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний эрэлт буурч, нийлүүлэлтийн сүлжээ тасарснаас нийт өрхийн 30 орчим хувийг бүрдүүлдэг 169.706 малчин өрх орлогоо алдсаныг НҮБ анхааруулсан байдаг. Тиймээс Засгийн газраас цар тахлын үеэр авсан нийгмийн халамж, хамгааллын арга хэмжээ хамрах хүрээ, хэрэгжүүлсэн хурдыг харвал урьд өмнө байгаагүй далайцтай байсан. Бусад улс орнуудтай харьцуулахад ч Монгол Улс халамжид их хэмжээний төсөв зарцуулсныг НҮБ-ын Монгол Улсын хөгжлийн төлөв байдлын шинжилгээнд онцолжээ. Тухайлбал, 2019 онд нийгмийн халамж, хамгааллын арга хэмжээнд ДНБ-ий найман хувийг зарцуулж байсан бол 2020 онд 13 хувь, 2021 онд 9.9 хувийг зарцуулсан байна. Судалгаанаас харахад нийт өрхийн 80 орчим хувь нь цар тахлын улмаас учирсан санхүүгийн алдагдлаа нөхөхөд хүүхдийн мөнгийг ашиглажээ.

Цар тахлын үед манай улс хүүхдийн мөнгөн тэтгэмжийг 100.000 төгрөг болгож нэмэхэд 1.1 их наяд төгрөг, хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авах эрхийн бичгийн үнийн дүнг хоёр дахин нэмэгдүүлж 32000 төгрөг болгоход 55.4 тэрбум, Нийгмийн халамжийн тэтгэвэр болон байнгын асаргаа шаардлагатай мөнгөн тэтгэмжийн хэмжээг 188000-288000 төгрөгт хүргэж 163.2 тэрбум төгрөг, ус, цахилгаан, дулааны хөнгөлөлтөд 571.2 тэрбум төгрөг, Монгол Улсын иргэн бүрд 300 мянган төгрөгийн нэг удаагийн тэтгэмж олгоход 1.3 их наяд төгрөг зарцуулсан байна. Мөн татварын алданги, торгуулийн хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд 64.5 тэрбум, ноолуурын урамшуулалд 174.9 тэрбум, импортын хувьд эм эмнэлгийн хэрэгсэл тоног төхөөрөмжийг гаалийн болон нэмэгдсэн өртгийн албан татвараас чөлөөлөхөд 14.3 тэрбум, нийгмийн даатгалын хөнгөлөлт чөлөөлөлтөд 912.6 тэрбум, ажилгүйдлийн даатгалын сангаас ажилтан бүрд 200.000 төгрөгийн урамшуулал олгоход 43.6 тэрбум төгрөг зарцуулсныг саяхан УИХ-д өргөн барьсан ХЭҮК-ын 21 дүгээр илтгэлд дурджээ. Өөрөөр хэлбэл, манай улс 10 төрлийн халамжид 4.3 их наяд төгрөг зарцуулаад байна.

Гэвч Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн дээрх арга хэмжээ нь мэргэжлийн байгууллагуудын судалгаагаар Монгол Улсын иргэдийн хүрэлцэхүйц амьжиргаатай байх эрхийг хангах бодлогын тогтвортой шийдэл байж чадсан эсэх нь тун эргэлзээтэй. Тусламж, дэмжлэгийн хүртээмж, үр ашиг хангалтгүй байна гэж дүгнэжээ. Монгол Улсын төсвийн орлого 2019 онд ДНБ-ий 30 хувьтай тэнцэж байсан бол цар тахлын жилүүдэд 26 орчим хувь болж буурсан. Төсвийн орлого буурахын зэрэгцээ зардал сүүлийн жилүүдэд тасралтгүй өссөн нь нийгмийн халамжийн тусламж, дэмжлэгийн зардал өссөнтэй холбоотой гэж тайлбарлалаа. Мөн 2021 оны байдлаар ДНБ-ий 80 орчим хувьтай тэнцэх хэмжээний улсын өр хуримтлагдсан бөгөөд 2022 онд нэмэгдсээр байтал Засгийн газрын тогтоолоор тэтгэврийг нэмэгдүүлэн нийгмийн халамж, хамгааллын арга хэмжээний зардлыг өсгөсөөр байна гэжээ. Энэ нь ядуурлыг нэмэгдүүлэхээс сэргийлсэн ч төсвийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлнө гэж ОУВС, Дэлхийн банк сануулсаар байгаа юм. Түүнчлэн ҮСХ-ноос 2020 оны аравдугаар сард цар тахлын улмаас орлогын болон эд хөрөнгө, боловсролын үйлчилгээний тэгш бус байдал улам бүр нэмэгдэж байгааг харуулсан судалгааг ил болгов. Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банк, ҮСХ-ноос хийсэн судалгаагаар ядуу өрхүүд амьжиргааны наад захын хэрэгцээгээ хангахын тулд өмч хөрөнгөө зарах, их хэмжээний зээл авах зэрэг урт хугацаандаа сөрөг үр дагавартай арга хэмжээ авч байсан нь цаашид тэгш бус байдлыг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй гэжээ. Нийгмийн халамж, хамгааллын арга хэмжээ зорилтот хүн амд бүрэн хүрэхгүй, үр ашгийг нь сайжруулах шаардлагатайг хүүхдийн мөнгө хөтөлбөр, хүнсний талоны хүртээмж, зарцуулалтад хийсэн судалгаанууд харуулж буй аж. Гэтэл НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн судалгаагаар хүүхдийн мөнгөн тэтгэмж авдаг өрхийн 64.3 хувь, хүнсний талонд хамрагддаг өрхийн 48.3 хувийн өрхийн орлого өмнөх жилээс буурсан. Мөн хүнсний талоны ихэнх хэсэг зорилтот бус бүлгийн хүн амд зарцуулагдсан байж болзошгүй гэж дүгнэжээ.

КОВИД-19 цар тахлын үед нийгмийн халамж, хамгааллын голлох арга хэмжээ

№	Иргэдэд үзүүлсэн тусламж, дэмжлэг	Хэрэгжсэн хугацаа	Хамрагдсан хүн ам (мян)	Зарцуулсан төсөв
1	Хүүхдийн 20-100 мянга болгов	2020 оны дөрөвдүгээр сараас 2022 оны нэгдүгээр сар	1.208.4	1.1 их наяд орчим төгрөг
2	Хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авах эрхийн бичгийн үнийн дүнг хоёр дахин нэмэгдүүлж 32 мянга болгосон	2020 оны тавдугаар сараас аравдугаар сар, 2020 оны тавдугаар сараас 2021 оны нэгдүгээр сар	264.5 мянган иргэн хамрагдсан	2021 оны нэгдүгээр сарын байдлаар 55.4 тэрбум төгрөг
3	Байнгын асаргааны мөнгийг 188-288 мянган төгрөг болгосон	2020 оны тавдугаар сараас 2023 оны нэгдүгээр сар	71.5 мянган хүн хамрагдсан	2021 оны есдүгээр сарын байдлаар 163.2 тэрбум төгрөг
4	Ус цахилгаан дулааны төлбөр тэглэсэн	2020 оны арванхоёрдугаар сараас 2021 оны арванхоёрдугаар сар	3.127.3 мянган хэрэглэгч	2021 оны аравдугаар сарын байдлаар 571.2 тэрбум төгрөг
5	Иргэн бүрт 300 мянган төгрөг тараасан	2021 оны дөрөвдүгээр сар	Иргэн бүрт	1.3 их наяд төгрөг
6	Татварын алданги, торгуулийн хөнгөлөлт чөлөөлөлт	2020 оны хоёрдугаар сараас 2021 оны долдугаар сар	462.000 татвар төлөгч	64.5 тэрбум төгрөгийн татвараас чөлөөлсөн.
7	Кг ноолуур тутамд 20 мянган төгрөгийн урамшуулал	2020 оны тавдугаар сар	20.3441 малчин хамрагдсан	2020 оны есдүгээр сарын байдлаар 174.9 тэрбум төгрөг санхүүжүүлсэн.
8	Импортын хувьд эм эмнэлгийн хэрэгсэл тоног төхөөрөмжийг гаалийн болон НӨАТ-аас чөлөөлсөн	2020 оны хоёрдугаар сараас аравдугаар сар	226 ААН-ийн 100 гаруй иргэний оруулж ирсэн эм эмнэлгийн хэрэгсэл	14.3 тэрбум төгрөгийн татвараас чөлөөлсөн.
9	Нийгмийн даатгалын хөнгөлөлт чөлөөлөлт	2020 оны дөрөвдүгээр сараас 2021 оны долдугаар сар	580.000 даатгуулагч	2020, 2021 онд 912.6 тэрбум төгрөгийг төрөөс хөнгөлөлт үзүүлсэн.
10	Ажилгүйдлийн даатгалын сангаас ажилтан бүрд 200,000 төгрөгийн урамшуулал олгох	2020 оны дөрөвдүгээр сараас долдугаар сар	7264 ААН- ийн 218.001 даатгуулагчид	Ажилгүйддийн даатгалын сангаас 43.6 тэрбум төгрөгийн урамшуулал олгосон.