Эдгээрийг мэдлэг, чадвартай, ажилсаг, зөв сэтгэлгээтэй монгол хүн л хийнэ. Ийм хүнийг өнөөгийн боловсрол л хөгжүүлж төлөвшүүлэх ёстой болно. Ийм чадамж өнөөгийн боловсролын бүх шатны сургалтын үйл ажиллагаанд байгаа гээд хэлэхэд ихээхэн хэцүү.

Манай боловсрол өмнө ямар байсан одоо ямар байгаа ирээдүйд яах билээ гэдэг их сонин. Өнгөрсөн нийгэмд боловсролын бүх үйл ажиллагаа ганцхан онолын суурьтай нэг намын үзэл бодолд үнэнч шинжлэх ухааны онолын мэдлэг, мэдээлэл харьцангуй өндөртэй хүнийг бэлтгэх зорилго зорилттой, төлөвлөгөөтэй, ирээдүйгээ харж тооцсон хөтөлбөр, сургалттай, хэрэгжилтэндээ эргэж хяналт тавьдаг.

Ингэж бэлтгэсэн хүн ажил үйлдвэрлэлд очоод дадлага туршлага олж авдаг байлаа. Боловсролын хүрэлцээ хангамж бага байснаас ихэнхдээ тухайн үеийн ЗХУ болон бусад социалист гэгдэж байсан орнуудад явуулж сургаж байлаа. Энд олсон алдсан аль аль нь байлаа. Харин тэр үеийн манай сайд дарга нарын хүүхдүүд сүүлрүүгээ 1970-аад оноос эхлэн хүний хүү хээрийн галуу үл хүрэх газраас эрдэнэ өвөрлөн ирэх үүргээ умартан арилжаа наймаа хийж байгаад дипломтой болоод ирдэг. Ардчиллын өнгөрсөн жилүүдэд тэд сурсан юмыг сураар боож болдоггүй гэгчээр энд Монголдоо ирээд эрдэмтэй мэргэжилтэй хүний дүрд хувилан төр засгийн өндөрлөгт гарч эх орныхоо баялгийг ухаж гадагш дотогш зөөж, зарж улс орноо удирдаж байгаа мэт аяглаж байна шүү дээ.

Өнгөрсөн нийгмийн бүх шатны боловсрол дотоод, гадаад ялгаагүй үнэ төлбөргүй, тодорхой систем төлөвлөгөө, зорилготой байснаараа улс орон, хүн ард, хөгжил, үйлдвэрлэлийнхээ хэрэгцээг ерөнхийдөө хангаж чаддаг байлаа.

Өнөөгийн боловсролыг бүхэлд нь харахаар ажил муутай айл нүүхээр гэр гадаа хоёроо зэрэг буулгаад ундуй сундуй болгочихсон мэт нийгэм солигдох хувийн өмчийг цэцэглүүлэх болсноор хувийн хүүхдийн цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын болон их дээд сургуулиуд олон арав, зуугаараа байгуулагдах боллоо. Хүүхдийн цэцэрлэг, ерөнхий боловсролын сургуулийн хүртээмж бага байгаа өнөө үед хэрэгтэй л байна. Гэхдээ сайны хажуугаар саар гэгчээр боловсролын Үндсэн зорилгоосоо хазайж мөнгө олоход илүү анхаарч балчир насны хүүхдэд гадаад хэлээр сургалт явуулж, цаг нь болоогүй байхад бага насны хүүхдэд янз бүрийн харь хэл зааж хэрэгцээ үгүй нэмэлт сургалтууд байх болжээ. Ерөнхий боловсролыг төрөлх эх хэлээрээ биш гадаад хэлээр олгодог сургууль өмнөх нийгэмд олон байсан. Тийм хүмүүстэй их дээд сургууль болон мэргэжил дээшлүүлэх сургалтад хамт сурч байхад тэдний оюун ухааны хөгжил цар хүрээ нэг л дутмаг байдаг.

Эхийн сүүгээ хөхөж бойжсон хүүхдийн дэргэд угжны хүүхэд нэг л туниа муутай сульдаа биетэй байдаг шиг оюун ухаан нь тиймэрхүү байдаг. Ерөнхий боловсролыг гадаад хэлээр олгох гэж оролдох, төрөлх хэлээрээ уншиж бичиж сураагүй бага ангийнханд гадаад хэл зааж мөнгө олох гэж хойч үеэ хорлох хэрэггүй.

Боловсролын бүх шатны сургалтын хөтөлбөрүүд өнгөрсөн нийгэмд нэг онол, нэг намын үзэл бодол дээр суурилсан харьцангуй баригдмал байлаа. Одоо олон ургалч үзэл бодолд үндэслэсэн их аятайхан хөтөлбөрүүдийг хичээл бүрээр хийн хэрэгжүүлж болохоор байна. Гэвч одоогийн хэрэглэж буй хөтөлбөрүүд тийм сайнгүй. Тэдгээрийг хийхдээ эрдэмтэн мэргэд гэгдэх жор мэдэх лам нараас гадна зовлон үзсэн чавганц дээр гэгчээр хичээл сургалтыг нь хийж халыг нь үзэж халуун чулууг нь долоож байдаг сайн сайн багш нараасаа авч оролцуулбал дээр сэн. Улс эх орондоо төдийгүй монгол хүнд хэрэгцээтэй тийм хөтөлбөрүүд монголын боловсролын бүх хэлбэрийн, бүх шатны сургууль, сургалтад ус агаар мэт хэрэгтэй. Харийн юмыг бодлогогүй хуулж хоосон дуурайгаад хэрэггүй.

Манай Монгол хэл үнэхээр яруу тансаг, их баялаг сайхан үгийн сантай. Энэ дэлхийн хамгийн сайхан хэлний нэг.

Hэг хичээлийн хөтөлбөрийг будилуулахад л учрах уршиг их. Төрөлх монгол хэлний сургалт түүний хөтөлбөр өнгөрсөн нийгэмд л гадуурхагдаж доголдож ирсэн, өнөө үед бүр дордсон. Төрөлх хэлээрээ бичсэн хэвлэсэн нь түмэн алдаатай, ярих гэж буй нь хазах урах гэж байгаа нохой шиг "a", aa" гэж архираад байх шиг эсвэл зуны цагт чихэлдэтлээ идсэн үхэр шиг янцаглаж яраглаад "одоо", "одоо болбол", "тиймээ", "за", "бас" мэтийг үгийнхээ завсар хавчуулаад хэлэх гэсэн санаа нь хэрэггүй сул үгэндээ живж ойлгомж үгүй, яригч сонсогч хэн хэнийхээ цагийг барсан утга учир муутай хөвөрсөн хоосон яриа байх юм. УИХ-ын ихэнх гишүүд нь асуулт байна гэж эхлээд сүүлрүүгээ санал бодлоо хэлсэн болоод дуусгах юм.

Их Хурлын дарга нь саналаа хэлчихлээ гээд тэднийхээ мэдэн будилсныг нь залруулдаг. Ихэнх хэлэнд болон монгол хэлэнд асуух, хүүрнэх, анхааруулах гэсэн тус тусдаа үүрэгтэй гурван хэлбэрийн өгүүлбэр байдаг гэдгийг мэддэггүй хүн УИХ-д орж ирээд сууж баймааргүй дээ. Энэ мэтээр монгол хэлний мэдлэг, чадвар, дадал дээр дооргүй байхгүй. Эх хэлний сургалтын хувьд их юм дутагдаж байгаагийн илрэл энэ бүхнээс харагдана. Монгол бичгээ өнгөрсөн зууны Дунд үеэс хаяад кирилл бичиг хэрэглэх болсон. Энэ бичиг биднийг боловсролтой болгоход ихээхэн том үүрэг гүйцэтгэсэн. 1990-ээд оноос монгол бичгээ сэргээн халтар хултар хэрэглэх болсон. 2025 оноос төрийн бичиг болгоно гэнэ. Анх 1992-1993 оны хичээлийн жилд нэгдүгээр ангийн сургалтыг монгол бичгээр эхлээд цааш явах аргагүй болоод хоёрдугаар ангиас нь кирилл бичигт шилжүүлсэн нэг гашуун дурсамж бий.

1990 онд Төрийн шагналт эрдэмтэн зохиолч Ш.Гаадамба гуайгаас "Бид монгол бичгээ ингээд хэрэглээд л явна биз дээ?" гэж асуухад "Хэрэглэхэд хэд хэдэн сүрхий том бэрхшээл байна. Одоогийн бид нар нийтээрээ кириллээр бичдэг шигээ алдаагүй бичиж чадахгүй.

Шинжлэх ухаан технологи хөгжсөн өнөө үед энэ бичгийг хэрэглэхэд зарим үсэг, тэмдэг тэмдэглэгээ дутах байх, хэвлэлийн техник хэрэгслийн бэрхшээлтэй байнга тулгарах, бичиг ярианы хэл хоёр нилээд их зөрүүтэй, мөн бичиг цаасны зардал ихсэнэ. Аль ч талаасаа ашиггүй. Жишээлбэл кириллээр “цаас" 4 үсэг, монгол бичгээр "цагасу" 6 үсгээр бичнэ" гэж байж билээ. Монгол хүн бүр үндэсний бичгээр өөрийнхөө хэмжээнд бичдэг уншдаг байхад болох мэт. Төрийн албан бичиг болгоно гэдэг нь хэдхэн хүний хөөрүү сэтгэлийн илрэл гэхэд болно. Манай боловсролын ажил үйлчилгээ тааруу байгаа нь төгсөгчдөөс харагдана. Энэ олон бүх шатны сургуулийн төгсөгчид эх орноо хөгжүүлэх, эдийн засгаа солонгоруулах хэрэгцээтэй ажиллах хүчин болон бэлтгэгдэж байна гэхэд хэцүүхэн. Өнөөдөр зах зээлийн жамаараа шийдэгдэх улс, ард иргэддээ онц хэрэггүй хувийн их дээд сургуулиудыг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс татаас өгч амь дүйлгэн чирсээр ирлээ.

Боловсролоор эрдэм мэдлэг олдог нь хүний нэг л тал, нөгөө нь хүний сайхан чанарууд бүрдсэн сайн ёс суртахуунтай жинхэнэ монгол хүнээ төлөвшүүлэх их том асуудал байна. Энд худлаа хэлэх хулгай хийх нь баяжих, алба ажлын өндөрлөгт хүрэх улсын хаан /ерөнхийлөгч/ болох гол арга болоод байна.

Үүнийг Монголчууд бид өөрсдөө сонгууль гэгчээр хийгээд байна. Жинхэнэ монгол хүнээ төлөвшүүлэх ажил өнөөгийн боловсролын өмнө тулгараад байна. Ер нь эрдэм мэдлэг, боловсрол мэргэжилтэй байхаас гадна ажилсаг зөв төлөвшилтэй сэтгэл зүрхээ эх орондоо өгсөн жинхэнэ монгол хүнийг бий болгох нь өнөөгийн төрийн боловсролын бодлого байх ёстой. Боловсролын тухай хуулийн шинэчлэлээр боловсролын болохгүй бүтэхгүй байгаа олон асуудал шийдэгдэнэ гэж хүлээсээр. Наад зах нь ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчийн ялангуяа бага ангийн сурах бичиг стандарттай байна гээд заагаад өгчихмөөрсөн. Одоо зохиогч нь "их том" ном зохиосон, хэвлэлийн үйлдвэр нь олон хэвлэлийн хуудас ном хэвлэсэн гэж мөнгөөр баяжиж байхад тэр ус нь ихэдсэн нүсэр номуудыг бага балчир хүүхдүүд маань үүрч ирээдүйн тулгуур эрхтний гажигтай, өвчтэй иргэн болох гээд явж байна. Боловсролын бүх бодлого, төлөвлөгөө, хөтөлбөрүүд, хууль, эрх зүйдээ өнөөгийн нийгмийн хөгжил, хүн ардынхаа хэрэгцээнд нийцүүлэн өөрчлөл шинэчлэл хийж боловсролоо боловсронгуй болгомоор байна.

Ахмад багш Ү.Бямбаа