Монгол хэлний тайлбар толь бичигт “Биеэ засаад гэрээ зас, Гэрээ засаад төрөө зас” гэх зүйр цэцэн үгийг: “Хүн өөрийнхөө зан авир, эрдэм боловсрол, хөрөнгө чинээг сайжруулан цогцлоож 

чадвал тэр нь гэр бүл, улс төрдөө оруулж буй хувь нэмэр юм гэсэн санаа”. Тэгвэл дээрхтэй ижил санааг Адам Смит “хувиа хичээ” гэж тодотгосон. Зөвхөн хувь хүний өөрийнхөө төлөөх хөдөлмөрлөж буй зүтгэл нь баялагийн эх сурвалж болдог аж.  Хүн бүр хувийн явцуу зорилгодоо хүрэхийн төлөө “хүсэх” явцдаа нийгмийн ашиг сонирхолд үйлчилж байдаг тухай сонгодог эдийн засгийн ухааны үндэслэгч маань өөрийн бүтээлдээ тэмдэглэн үлдээжээ.

Ер нь Монголчууд бид “бэрх”цагуудыг туулж өдийг хүрэхдээ л гээчихээд байгаагаас биш, хүний жам ёсны мөн чанарын тухай баялаг ойлголттой байсан. Тухайлбал, БНМАУ-ын Төрийн анхны тэргүүн, ес дэх Ерөнхий сайд П.Гэндэн Шинэ эргэлтийн бодлого санаачлан гаргахдаа “Баяжигтун” уриаг дэвшүүлж. Энэ нь мань хүнийг хувийн аж ахуйг хөгжүүлэх, цаг үеэсээ түрүүлсэн, ардчилсан үзэлтэй хүн байсныг илэрхийлнэ. Мөн, 100 жилийн өмнө Ардын хувьсгалын анхдагчдын нэг С.Данзангийн “Иргэн баян бол улс баян” хэмээсэн сонгодог эдийн засгийн суурь зарчим Монголчуудаас хол биш байсныг нотолно. Миний зүгээс нэмээд хачирлахад, хатуу чанга социализмын үеийн “Тунгалаг тамир” уран зохиолын романы  Итгэлт баяны дүрээр егөөдсөн мэт санаанууд ч сонирхолтой  жишээ мэт...

30 гаруй жилийн тэртээх Монгол хүн бүрт тохиосон “Хуульт ёс, эрх чөлөөг” хуулиар бататгасан явдал нь яах аргагүй онцгой үйл явдал байлаа. Ардчилсан хувьсгалын үр дүнд Үндсэн хуулиа баталж, хувийн өмчийг хуулиар хүлээн зөвшөөрсөн. Хуульчлагдсан хувийн өмчтэй болох эхлэх 1991 онд эхэлснээс тооцвол, энэ процесс “Ид” насандаа явж байна.

“Эдийн засгийн эрх чөлөө байхгүй бол ямар ч эрх чөлөө байхгүй”....

“Социализм-аас Капитализм руу” хэмээх номонд тухайн үеийн зөвлөх нь Ерөнхий сайддаа хандан Тасганы овооны зам дагуу баахан барааны хог овоорсон байна гэх мэдээг өгч баярлуулж байсан тухай гардаг. Зах зээлийн эдийн засагт шилжих хүнд үеийн амжилттай даван туулахын тулд тухайн үеийн засгийн газрын оновчтой хэрэгжүүлсэн бодлогуудын нэг “Гаалийн татварыг тэглэж” байсны амьдрал дээр үзүүлсэн үр дүн нь тэр байж л дээ..

Дорнод аймгийн Халх гол суманд байгаа таны 60 бог мал, Увс аймгийн Баруун туруун суманд байгаа таны хашаа байшин, Төв аймгийн Сэргэлэн суманд байгаа таны тариалангийн газар, Баянгол дүүргийн 4-р хороонд байрлах таны 2 өрөө орон сууц. Энэ бол хувийн өмч. Өмчтэй болох, өмч хөрөнгөө өсгөх боломж ийнхүү нээлттэй болсон нь Ардчилсан хувьсгалаар хамгийн том ололт. Хувь иргэн, хувийн хэвшил олсон орлогоо шударгаар тайлагнаж, хуульчилсан татвар хураамжыг төлж, төсвийг бүрдүүлнэ. Бидний сонгосон төр үүсч, татварыг дахин хувиарлаж, нийгмийн амьдаралд зохицуулагчийн үүрэг гүйцэтгэж байна.

Би эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах цаашлаад эрүүл мэнд болон төрөөс үзүүлж буй нийтлэг үйлчилгээг хүлээн авах эрхтэй. Миний цагдаа намайг гэмт хэргийн аюулаас хамгаална. Шүүх хараат бусаар гэм бурууг шударгаар тогтооно.

Хүнд бэрх он жилүүд Монгол хүн бүрийг “Эрх чөлөөний төлөө” дуу нэгтэйгээр гудамжинд гарч жагсахад хүргэсэн. Харин хүн бүрт эрх чөлөөгөө олж авсан ч, цаашид хэрхэн хамгаалах хариуцлагын төлөвшил 30 жил өнгөрсөн ч дархлаа болж тогтворжоогүй мэт санагдах боллоо. Аж үйлдвэрийн хувьсгал, чөлөөт зах зээлийн тогтолцоог бий болгосон улс орнуудын 250-300 жилийн түүхт капиталын хуримтлал, соёлын уламжлалын дэргэд бидний туулсан 30 жил харцуулахад өчүүхэн. Гэхдээ энэ нь хуучнаа санагалзах санааг цухалзуулахад хүргэх учиргүй.

Социализмыг санагалзагчид үе үе “Ардчилсан хувьсгалын өмнөх ба дараа” монголын нийгэмд сайнаас илүү саар зүйл нь их болсон гэлцэх юм. Тэгвэл Өнөөдрийн Монгол ямар түвшинд үнэлэгдэх болсон тухай цухас хүүрнэе. Саяхныг болтол Дэлхий биднийг “Ардчиллын арал” гэдэг байв. Үүний араас  НҮБ биднийг "ДЭЛХИЙН ЭНХ ТАЙВНЫ БЭЛГЭДЭЛ" хэмээсэн бол, удалгүй “Монгол бол хязгааргүй уудам орон зай, цөөхөн боловч аугаа соёл иргэншилтэй ард түмэн” гэж Ромын Пап дэлхий дахинд зарлав. Ховрын дипломат зочдын ач холбогдол өгч буй ийн шалтгааны тухай дараа дэлгэрүүлэе. Ардчиллаас өмнөх ЭЗ, ардчиллын дараах ЭЗ-н өсөлтийн тухай гэх статистикээс илүү ач холбогдолтой ололт бол дэлхий биднийг хэрхэн үнэлж байгааг, мөн юуг сануулж буй явдал юм.

Орчин цагийн соёлт нийгмийн ОУ-н харилцааны дэг журамд албан ёсоор нэгдэн орох Монгол улсын хүчин төгөлдөр тасалбар бол “Хуульт ёс, хүний эрх, хувийн өмч, чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг”. Олон зуун жилийн дарлал, том гүрний вассаль нөлөөний 70 жилийн дараа олж авсан бидний үнэт ололт ерөөсөө л энэ.

Монголчууд 1990 онд “Ардчилалсан хувьсгал”-ыг оролцсон гол шалтгаан ерөөсөө л Хувь хүний эрх чөлөөг хүсэн тэмүүлэх хүслийн их хүч байсныг олон баримтаар нотолдог. Эрх чөлөөг тунхаглаж, 1992 онд Үндсэн хуулиараа бататгасан. Харин өнөөдөр бид, ялангуяа залуучууд үргэлжүүлэн арчилж, тордон хамгаалах цаг иржээ. Залуучууд гэж онцолсон нь расизм биш гэдгийг гүйцэт уншсаны дараа тунгаана биз.

“Уулын мод урттай богинотой, олон хүн сайнтай муутай”.....

Гурав илүү сая Монголчууд бидэнд өнөөдөр тоочвол зовлон их, тодорхойлбол сул талууд мундахгүй. Гэвч бидэнд буй үнэт зүйл бол“Үндсэн хуульт, эрх чөлөө”. Энэ байгаа учраас Дэлхий бидний тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрдөг. Гэвч, “Хувь хүний эрх чөлөө, хувийн өмч”-н хууль ёсны баталгаа “өчигдөр, өнөөдөр” ил тод зөрчигдөх болов. Нийтийн эрх ашиг гэх нэрийн дор хүн бүрийн амин чухал язгуур эрх ашиг ноцтой хохирч буй үйл явдлууд гаарлаа. Энэ бол  “Үндсэн хуульт, эрх чөлөөг эрхэмлэдэг улс” гэх байр сууринаасаа ухарч буй үзэгдэл.

Эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгаалал гэх хамгийн эмзэг салбаруудад бугшсан бодлогын алдааны хохирогчид нь гэм зэмгүй бяцхан хүүхдүүд. Чөлөөт зах зээлд үйлчилдэг дүрэм бүдгэрч,  төрийн улам данхайв. Хэдэн зуун мянган төрийн албан хаагч, хэдэн зуун төрийн өмчит компаниуд нь үүнийг гэрчилнэ.

Төрийн өмч, ард түмний өмч гэх нэршил моодонд орж, сонгогчдын сонсох дуртай сэдэв болов. Төр өмчтэй байх нь зөв үү? Буруу юу? гэх асуулт нь өөрөө логикын алдаатай. Чөлөөт эдийн засагтай улсад улсад “төр” эдийн засагтаа ямар хэм хэмжээнд оролцож болох тухай л бид асуух ёстой. Саяхан дөө, Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн асан “Монголд одоо чөлөөт эдийн засаг гэж байхгүй” гэж зандрав. Монголын эдийн засаг хэрхэн бүрддэг, монголчууд юуны хүчинд өдий зэрэгтэй яваа, олон улсын харилцаанд нүүр бардам оролцох тасалбар юу болох тухай тэр мартсан бололтой. Одоо ч тэр бүр томорсон биз. Ардчиллын гажуудлын илрэх нэг хэлбэр нь “Дарангуйлагч” төрүүлдэг тухай олон баримт бий ч, халхын заяагаар сүсэлж үүнийг хаая.

Харин тайвшрих бус асуудал бол өөрийнхөө төлөө, ирээдүйнхээ төлөө иргэн бүр “бидэнд буй нийтлэг үнэт зүйл”-ээ хамгаалахад оролцох шаардлага үүссэн тухай юм. Хууль батлах, хууль ёсыг хамгаалах “Парламент” түүний дархлааг бэхжүүлэхэд иргэн бүрийн хариуцлагатай оролцоо чухал. Тэгж байж бид, “Хуульт ёс, эрх чөлөө”-гөө хамгаална. Хуульт ёс, эрх чөлөөний дархлаа ажиллаж байгаа цагт бидний бусад эрх түүн дотор оршино.

Парламент бол нийт Монголчуудын нийтлэг эрх ашигийг хамгаалах манаанд зогсож буй хүндтэй алба. Энэ албанд хэнийг, ямар үзүүлэлтээр сонгон илгээх эрх зөвхөн иргэдэд бий. Гэвч, энэ эрх сонгуулийн жилд үнэд орж, бусад үед нь хэнд ч хэрэггүй хөсөр хаягдах болсон нь Парламент Монголчуудын үнэт зүйлийг сахин хамгаалагч байх чадвараа алдаж байгааг илтгэнэ.

Бидний үнэт зүйлсэд юу юу орох вэ?

• Хуульт ёс
• Хувь хүний эрх, эрх чөлөө
• Хувийн өмч
• Чөлөөт эдийн засаг
• Шүүхийн хараат бус байдал

Олон улсын дэгээ зөрчиж, хөршдөө түрэмгийлсэн, дайны гэмт хэрэгтнээр бидний хөрш улс тодров. Дайны хор хохирлын талаар бичих нь энэ удаа илүүц. Харин хөрш зэргэлдээ  цаашлаад бусад ямар ч улс орны “зохист бус” аливаа нөлөөллөөс ангид байж, бие даасан байдлаа хамгаалан бэхжүүлэхийг ямагт эрмэлзэх нь тусгаар улсын эрхэм хариуцлага. Үүнийг бид “Парламент”-даа хариуцуулсан.  Бидний гэх бүх зүйлс-д хамгийн их хариуцлагатай хандах ёстой Парламент гэдгийг дахин дахин бичмээр байна.

Гурав илүү сая Монголчууд дундаасаа “Ёс суртахууны өндөр төлөвшилтэй, шилмэл сэхээтэн, боловсролтой” гэх лидерүүдээр 7 удаагийн парламентаа дүүргэв. Хамаг бүхэнд хариуцлагатай хандах Парламент-н хэр зэрэг ажилласаныг бидний өнөөдрийн нийгэм нотлох биз. Хачирхалтай гэх үү? Харуусалтай гэхүү? Парламентад сонгогдсон гишүүд дотор Гэмт хэрэгтэн, авилгачин, хүчирхийлэгч, ял зэм хүртсэн этгээдүүд байх юм. Тэгээд зогсохгүй тэднийг дахин сонгосоор байх юм. Бүр эгдүүцмээр нь тэд улайм цайм ард түмнийг доромжилж, албан тушаалд шилжиж ахиж дэвшсээр байх юм.

“Гэмт хэрэгтнүүд ба Сэхээтнүүд” /хамгийн товчоор/ хоёрыг ялгах чадваргүй эсвэл хүсэхгүй байх хэмжээний ёс зүйн доройтолд дийлэнх сонгогчид орсон байгаад хэнийг буруутгах вэ? Гэмт хэрэгтэн хүний гарт хууль батлах эрх, шударга ёс тогтоох шүүхийн алх, өөртөө давуу байдал авах боломж очвол юу болдог тухай бүгдээрээ саная.

• Улс орныхоо эдийн засгийн өсөлтийг түргэсгэх төслийг гацаасандаа баяртай байгаагаа сонинд нийтэлсэн парламентийн гишүүн. Сонгогдсон Сонгинохайрхан дүүрэг нь манай улсын хамгийн олон ядуу өрхтэй том дүүргийн нэг.
• Хүчирхийллийн гэмт хэрэгт нэр холбогдсон ч хөдөө орон нутагт очоод Парламентад сонгогддог гишүүн.
• Авилга, албан тушаалын гэмт хэргээр ял шийтгэл хүлээсэн ч дахин сонгогдоод зогсохгүй ҮАБ-н зөвлөлийн гишүүн болтлоо карьер нь өсдөг кандитатууд.....
• Төр баялаг бүтээдэггүй атлаа хамгийн том ажил олгогч болж хувирав. Төрийн институци гэх боловч үнэндээ эрх баригч “Нам” өөрсдийн хамжлагт бүлгийн эрх ашигийг хангадаг болоод ил цагаандаа гарав.
• Ковидын үеийн дабль стандартууд.
• Хүний эрхийн ноцтой зөрчлүүд.....
• Цаг бусаар нас нөгчсөн олон зуун бяцхан хүүхдүүд..... үүнээс цаашаа бичих хүсэл алга

Монголчууд бид “үнэт зүйлээ” өөрсдийн сонголтоороо үгүй хийсний нотолгоо нь өнөөдрийн эрх баригчид, тэдний байгаа байдал.

Гэмт хэрэгтнүүдийг сонгоход оролцох, эсвэл сонгохгүй байхад оролцохгүй байхын аль аль

“гэмт хэрэг”-н хамууд.

Зөвхөн хүүхдүүд ахмадууд, зайлшгүй тусгай хэрэгцээт иргэд бус хүн амын талаас илүү хувь нь төрөл бүрийн халамж авах болов. Халамж нь хөдөлмөрийн чадвартай иргэний хөдөлмөр эрхлэх хүслийг үгүй хийдэг. Үүнийг өнөөгийн Парламент, гүйцэтгэх засаглал гардан хийж байна. Үүгээр зогсохгүй, “төр” өдрөөс өдөрт хуулиар халхавчилсан дээрэмчин болж хувирав. Нэг гараараа зөвшөөрч, нөгөө гараараа хураах болсон. “НӨАТ, ХАОАТ” бол харгис дээрэмд зүй ёсоор тооцогдоно. Төрийн өмчит гэх компаниуд нь байнгын алдагдалтай ажилладаг атлаа татвар бүрдүүлэгч хувийн хэвшилтэй зэрэгцэн бизнесийн үйл ажиллагааг явуулж байгаа нь авилгалын амьдрах чадварыг нэмэгдүүлж, цар хүрээг нь улам тэлэх гол шалтгаан.

Хамгийн ноцтой нь төр гэх институци нь өөрөө хуулийг ил цагаан зөрчих тохиолдол улам ихэсч, улс төрчид шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлж, засаглалын тэнцвэрт байдлыг алдагдуулах болов. Эрх чөлөөт нийгмийн амин сүнс бол хараат бус шүүх. Хэрэв алдагдах л юм бол бид бүх зүйлээ алдсантай ижил. Гэмт хэрэгтнүүд хууль тогтоох дээд байгууллагад сонгогдсоор л байвал тэднээс шударга ёс, сайн сайхан ирээдүйг бид хүлээх нь утгагүй.

Яах вэ гэж үү?

Залуусаа.... Бид бүгдээрээ өөрсдийнхөө төлөө, хайрладаг бүхнийхээ төлөө , эх орныхоо ирээдүйн бүрэн бүтэн байдлын төлөө..., анхаарлаа хандуулж, цаг гаргах хэрэгтэй болжээ.

Яагаад бид вэ гэж үү?. Хамгийн сүүлийн сонгууль буюу 2021 оны байдлаар 18-34 хүртэлх насны залуучуудын 50-аас илүү хувь нь саналаа өгөөгүй. Хэдэн зуун мянган залуучууд ирээдүйнхээ өмнө хариуцлагагүй хандсан. Гэмт хэрэгтнүүд төрийн эрх барих дээд байгууллагад сонгогдох боломжийг эс үйлдэхүйгээрээ дэмжиж байгаа явдал. Залуучууд үүнийг ухамсарлахгүй бол нийгмийн энэ хор уршигтай үйл явдлууд улам ихэснэ.

Уулзаж буй залуусын ярих сэдэв, гомдол бухимдлын шалтгаан нь “Улс төрчид, ба нийгмийн эмзэг байдлууд”. Үргэлжлүүлээд, тэд удахгүй гадагшаа явах гэж байгаагаа хэлэв.  Гэвч энэ шийдэл биш. Шийдэл бол хариуцлагатай оролцоо. Улаанбаатар хот 1000 зовлонтой. Гэвч хотынхоо засаг даргыг томилдог Орон нутгийн сонгуульд бидний 50-аас илүү хувь оролцдоггүй. Ийм байхад 1000 асуудал шийдэгдэхгүй. Цаг бусаар нас нөгчсөн бяцхан хүүхдүүдийнхээ аюулгүй амьдрах орчинг бүрдүүлэхэд хариуцлагагүй хандсан хүмүүс нь бид.

Үе бүрт үүрэх хариуцлага гэж байх ёстой бол энэ үеийн залуучуудынх “Нийгмийнхээ үнэт зүйлийг ухамсарлах, зүй ёсоор төлөвшихэд нь хувь нэмэрээ бодитоор оруулах нь” юм.

Юунд анхаарлаа хандуулах, цаг хугацаа зарцуулах вэ?

1. Хуульт ёс “чиний” амьдралд яаж холбогддог тухай
2. Алсарч, бүдгэрч буй хувь хүний эрх чөлөөний тухай
3. Чиний хүсэл мөрөөдөл ба түүнийг биелүүлэх “тэгш боломж” хаана байдаг, хэн бүрдүүлдэх тухай
4. “Хувийн эрх ашиг ба Нийтийн эрх ашиг” гэх ойлголт?
5. Хувийн өмч, түүний хуулиар баталгаажсан байдал гэж юу болох тухай
6. Бидний халаасанд байгаа мөнгө, эсвэл хөдөлмөрлөж олсон орлого яагаад үнэ цэнэгүй болоод байгаа тухай
7. Бид тайван, аюулгүй, хүртээмжтэй орчинд амьдарч чадахгүй байгаа шалтгаан
8. Өвөлдөө утаатай, хавартаа шороо тоостой, зундаа үерийн аюулд нэрвэгдэж буй шалтгаан, яагаад энэ асуудлыг  шийдэхгүй өдийг хүрсэн тухай
9. Улс төрчид хэрхэн хууль зөрчиж, өөрсдөддөө давуу байдал олж нийтийн боломжийг хулгайлж буй тухай

10.  Чи яагаад эргэлзэх, асуух, хардах, шүүмжлэх ёстой тухай

11.  Мэдээлэлтэй, мэдрэмжтэй иргэн байхын ач холбогдлын тухай

Төгсгөлийн оронд, “Нийгмийн шинж чанартай” аливаа хурц, эмзэг асуудлуудад ханддаг хүмүүсийн буруу үйлдлүүд ба шийдлийн тухай

1. Хандиваас татгалз, харин хувь хүний хариуцлагаа нэмэгдүүл
2. Шар мэдээ, зориудын сенсацыг өөгшүүлэх бус мэдээлэлд цензуртай ханд, тэдэнд шаардлага тавь
3. Улс төрчийн “ёс зүйн болооод хуулийн аливаа буруутай” үйл ажиллагаанд хариуцлага тооцох акцад идэвхитэй оролцдог байх
4. Нийтлэг эрх ашигийн эсрэг хандсан хэний, ямар ч үйлдэл/эс үйлдэхүйд” /сэтгүүлч, урлагын од, спортын тамирчин г.мэт/ зүй ёсны шаардлага тавих
5. “Авилгачдын хөрөнгийг хураа” лоозогнол олон далд утгыг өөртөө агуулна. Авилга бол хууль зөрчсөн гэмт хэрэг тул үүнийг буруушаах зөв. Тиймээс хуулийн дагуу авилгалд хамаарах этгээдийг тогтоож, шүүн таслах ёстой ба энэ бол хуульт ёсны зарчим. Харин хуульт ёс, шүүхийн хараат бус байдлыг гажуудуулах замаар хувь хүний язгуур эрх ашигийг хөндөх тохиолдолд гарах ноцтой эрсдэл байгааг ялгаж салгах.

Эцсийн эцэст миний амьдрал миний гарт л байдаг. Сонголт, шийдвэр, хариуцлага бол өөрийн гэх бүх зүйл хамгаалж чадах цор ганц хүч юм. Олонх нь бодит байдалд рациональ дүгнэлт хийх чадваргүй байгаа нь бидний хамгийн том эрсдэл болж хувирсан тул энэхүү нийтлэлийг та бүхэнд хүргэлээ.

Багш, сэхээтнүүддээ баярын мэнд хүргэе

Э.БАТСАЙХАН