Монгол улс МАН-ын, МАН-ын даргын хуваарьгүй засаглал, эзэгнэлийн босгон дээр ирээд байна. Эдүгээгийн дарга нь 2050 он хүртэл засаглах санаархлаа ч аль эрт ил тод тунхагласан. МАН-ын даргын авторитари дэглэмийн бэлтгэл бараг бүрэн хангагдсан. Төрийн байгууллын хувьд ч, улс төрийн системийн хувьд ч намын даргын авторитари дэглэм бараг бэлэн болсон.

Төрийн байгууллын хувьд саад тотгор нь Монгол улсын Ерөнхийлөгч, ялангуяа түүнийг Монголын ард түмэн нийтээрээ олонхоороо (50+1) сонгодог явдал. Улс төрийн хувьд өнөөгийн УИХ-ын бүрэлдэхүүн. МАН-ын өмнөх даргын багаас одоогийн Ерөнхийлөгчид үнэнч хэвээр үлдсэн хэсэг саад. Үндсэндээ Монгол улсын Ерөнхийлөгч МАН-ын даргын хуваарьгүй засаглалын гол саад.

Энэ саад тотгорыг арилгах арга, замаа МАН-ын дарга аль эрт бэлдсэн. Гэвч санаснаа хийж, сарвайснаа авахын тулд Оюун-Эрдэнэ нэг даваа давах ёстой. Тэр даваа нь энд удаагийн сонгууль. Сонгууль нь Монголын ард түмэн эзэн эрхээ эдлэн, төрөө барин, хүсэл зоригоо илэрхийлэн төрийн эрх мэдлээ хэнд түшүүлэхээ шийдэх үндсэн арга. Тиймээс Оюун-Эрдэнийн давах даваа нь Монголын ард түмэн, бүр тодруулбал Монголын ард түмний эзэн эрх. Эзэн нь учир энэ өдөр Монголын ард түмэн хэнд төрийн эрхээ бариулахаа хэлдэг юм. Тиймээс энэ сонгууль бүхнийг шийднэ. Монголын ард түмэн МАН-ыг сонгож, төрийн эрхээ Оюун-Эрдэнэд түшүүлбэл түүний санаархал биелж тэрээр Монголын Ким Жон Ун болно.

Оюун-Эрдэнийг сонговол энэ сонгууль Монголын ард түмний сүүлчийн сонгууль байх болно. Бүх сонгууль устана. Монголын ард түмэн эзэн эрхээ алдана. Оюун-Эрдэнэ “сонгодог парламентын засаглалаа” төгөлдөржүүлж Ерөнхийлөгчийг УИХ-аас сонгодог болгоно. Ерөнхийлөгчөө сонгох Монголын ард түмний эзэн эрхийг хурааж байгаа нь энэ.

УИХ-ын сонгууль гэж явагдах ч, Хүрэлсүх “ялах” нь тодорхой байсан шиг МАН “ялах” нь үргэлж тодорхой, “сонголтгүй сонгууль” байх болно. Цэдэнбалын жилүүдэд МАХН-ын дэгэлдэг байсан сонгууль гэдэг шоу иргэж ирнэ. Тиймээс сонгууль дахиж болохгүй. Төрөө барин хэнээр төрөө түшүүлэхээ сонгох эрхээ эдлэх боломжгүй бол эзэн эрх үгүйтэй адил. Тиймээс энэ удаагийн сонгууль эзэн эрхийн тухай сонгууль. Хэн Монголын төрийн, Монгол улсын, Монгол орны, Монголчуудын эзэн байх вэ гэдэг сонгууль. Оюун-Эрдэнийг сонговол тэр эзэн болж, сонгуулийг устгах, үгүйсгэх замаар Монголын ард түмний эзэн эрхийг хураана. Эзэн, албатын байр солигдоно. Тиймээс энэ сонгууль Монголын ард түмэн эзэн байх уу эсвэл МАН-ын дарга эзэн болох уу гэдгийг шийдэх сонгууль! Үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг Монголын ард түмэн, олон нийт, сонгогч олон, хэвлэл мэдээлэл, улс төрчид, улс төрийн намуудад хүргэх, ухааруулах, нүүрлээд байгаа аюул заналхийллийг анхааруулах, түүнийг зогсоох, тасалдуулах, бүрмөсөн устгах арга замыг хамтдаа эрэлхийлэхэд хэрэг болох болов уу гэж энэ нийтлэлийг яаран тэрлэв. Нийтлэлийн эхний хэсэг улаантны Монголыг засаглах зорилготой байгуулсан колонийн аппарат хэрхэн Монголын эх орончдын нэгдэл, Монголын тусгаар тогтнолын нам болон төрөл арилжаад буйг өгүүлнэ. Дараагийн хэсэг эзэн эрх, тусгаар тогтнол, ард түмний эрх, эрх чөлөө, ардчиллын тулгуур байгууламжуудын уялдаа холбоо, учир холбогдлыг өгүүлэх болно. Удаах хэсэгт МАН Монголын ардчиллын тулгуур байгууламжид хэрхэн эрээ цээргүй халдан, нурааж улс орныг МАН-ын даргын хуваарьгүй авторитари засаглалын босгон дээр аваачаад буйг өгүүлнэ. Эцсийн хэсэгт нүүрлээд байгаа аюул заналхийллийг бүрмөсөн устгах, ардчиллаа сэргээх, ард түмэндээ эзэн эрхийг жинхэнэ утгаар нь эдлүүлэх хууль болсон арга замыг санал болгох болно. Та бүхэн тэвчин уншиж, болгоон тунгаана уу.

Төрөл арилжих: Колонийн аппаратаас Тусгаар тогтнолын нам

Эх орончдын өдөр мэндэлж, Тусгаар тогтнолын ордонд орших МАН Монголын эх орончдын нэгдэл, Монголын тусгаар тогтнолын нам хэмээн сурталдах. Гэвч хэрэг дээрээ эх орончдын гэх өдөр нь их урвалтын өдөр, тусгаар тогтнолын гэх нам нь Монголыг засаглах зорилгоор Москвагийн байгуулсан, 1990-ээд оныг хүртэл Москвагаас удирдаж ирсэн, Монголын эх орончдын эрлэг байсан байгууламж. МАХН Монголынх ч байгаагүй, ардынх ч байгаагүй. Хэрвээ намыг бид үзэл санааны нэгдэл, эрх чөлөөт иргэдийн тэгш эрхт эвлэл гэж үзвэл МАХН нам ч байгаагүй, харин захиргааны аппарат л байсан.

Тодруулж хэлбэл Монголыг эрхэндээ оруулах, дэглэмээ тогтоох, дагуул, бамбай, хавсарга орон болгох зорилгоор улаантнууд МАХН хэмээх аппаратыг байгуулсан бөгөөд 1990-ээд оныг хүртэл удирдаж, түүгээр дамжуулан Монголыг хуваарьгүй захирч ирсэн юм. Зорилго нь Монголын тусгаар тогтнол, эзэн эрхийн эсрэг учир Монголын эрх ашгийг урдаа тавьж бие даасан хандлага, бодлого цухалзуулсан хэн бүхний эрлэг нь МАХН байв.

Монголын тусгаар тогтнолыг сэргээх зорилготой МАН гэж нам байгуулагдсан нь үнэн. Харин 1921 оны 3 сарын 1-нд Оросын нутагт Тройцкосавскт бус, 1920 оны 6 сарын 25-нд Монголын Нийслэл Хүрээнд. “Шашин үндсэнд харшлах харгис дайсныг цэвэрлэж, алдагдсан эрхийг эгүүлэн аваад, төр шашныг үнэн сэтгэлээр бататган мандуулж, үндэс язгуурыг алдагдахгүй сахих ба дотоод засгийг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжилж, ядуу дорд ард түмний тусыг туйлаар бодох ба өөрийн дотоод эрхийг өнө үүрд сахиж, дарлах дарлагдахын зовлонгүй аж төрөхийг чухал болгоно” хэмээн тангараглаж модон тамгаараа батламжилсан билээ. Улс орныхоо тусгаар тогтнолыг сэргээх үзэл санааны нэгдэл учир эх орончдынх ч, өргөсөн тангараг нь бүгдэд нэгэн адил тул тэгш эрхт эвлэл ч байв. Уг хэрэгтээ улаан Оросоос тусламж хүсэхээр Богдын бичгийг авч тэдний 7 нь 1920 оны зун умар зүгт зорчив. Харин улаантнууд тэдэнд (тэнгэрийн) бошгыг халах, Богдын засгийг устгах, ардын засаг тогтоох хувьсгалт буюу үндсэндээ коммунист нам болох нөхцөлийг тавив. Очсон долоо санал хуваагдав, хоорондоо ч муудалцав. Гудамжны хоёр талаар харилцан царай үл өгөн алхав. Улмаар Бодоо нар буцаж, Данзан нарын “ардын хувьсгалт бүлгийн төлөөлөгчид” цааш явав. Улаантнууд “ямар ч байсан (Монголын) үндэсний хувьсгалт элементүүдийг нь зохион байгуулж, тэднийг удирдах ажлыг гартаа авч, Монгол дахь нөлөөллөө бэхжүүлэхээр” шийдчихсэн байв. Энэ завсар улаантанд хөөгдсөн цагаантан 1920 оны намраас Монголд орогнох болов. Тэдний нэг, Барон Унгерн, Монголчуудын дэмжлэгтэйгээр Хятад цэргийг Хүрээнээс 1921 оны 2-р сарын эхээр хөөж, Жалханз Хутагт Дамдинбазараар тэргүүлүүлсэн Засгийн газраа Богд 2-р сарын 22-нд байгуулснаар, Монгол тусгаар тогтнолоо сэргэв. Бодоо ч “Унгерний … гараар гаминг зайлуулах бодлого тавьж” цагааны цэрэгт зүтгэж тусгаар тогтнолоо сэргээх хэрэгт зүтгэж явав.

Тусгаар тогтнол сэргэснээр Данзан нарын явдал утгагүй болов. Харин цагаантны Монгол дахь ноёрхол улаантны хувьд аюул, заналхийлэл. Цагаантныг устгах, нөлөөгөө тогтоохын тулд улаан цэрэг Монголд орох хэрэгтэй байв. Цагаантантай нөхөцсөн Монголын засгийн газар улаантныг урихгүй нь тодорхой, урилгагүй Монголд орвол улаантнууд БНХУ-ын нутаг дэвсгэрт халдсан болох нь илэрхий байв.

“Монголын ардын хувьсгалт урсгалыг тогтвортой намын хэлбэрт оруулахаар” нэгэнт шийдсэн байсан улаантнууд ЗОУ-ын тусламжийг хүлээн авч, Монголын нутаг дахь цагаантныг устгаж, Богдын засгийг түлхэн унагаж “бүгд найрамдах журамтай,” “ардын эрх бүхий засгийг байгуулах,” “байгуулсан засаг нь Зөвлөлт засаг бүхий Орос улсын хамгаалалд итгэн түших” буюу улаантны дагуул дэглэм Монголд тогтоох зорилго бүхий ардын хувьсгалт нам гэгчийг байгуулав. 1921 оны 3-р сарын 1–3 нд Оросын Тройцкосавск хотод ёслов. Монголыг эзлэх, Монголд улаан Оросын дагуул дэглэм тогтоох зорилготой МАХН хэмээх байгууллага ийнхүү байгуулагдав. Монголчуудад зориулсан фасад нь Монгол Ардын Хувьсгалт Нам гэдэг нэр, Монголчуудад зориулсан нүүр царай нь Данзан нар байсан ч үүсгэн байгуулагч, эрх баригчид нь улаантнууд, тухайлбал, Н. Буртман, Ф. Гапон, Б. Шумяцкий, С. Борисов, Д. Цэдэн-Иш (Гочитский) нарын коммунистууд байсан бөгөөд Элбэгдорж Ринчино, Ж. Цэвээн, Ц. Баламсуу (Ванчиков) нарын Буриадууд ч оролцов. Байгуулсан зүйл нь Монголчуудын үзэл санааны нэгдэл ч байсангүй, Монголчуудын тэгш эрхт эвлэл ч байсангүй. Харин улаантны дэлхийн хувьсгалын машины өргөтгөл, салбар, Монголд хяналтаа тогтоох аппарат л байв. Зүйрлэвэл 1914 онд Сибирийн худалдааны банкны (Сибирский торговый банк) байгуулсан, Петроградад төвтэй Монголын үндэсний банк (Монгольский национальный банк) гэдэгтэй ижил зүйл. 1924 оноос эхлэн МАХН мэндэлсэн өдрөө тэмдэглэх болж, 2004 оноос МАН түүнийг эх орончдын баярын өдөр гэх болов. Улмаар улаантнууд Монголын хууль ёсны Засгийн Газраас “засгийн эрхийг булаан авах” зорилгоор “автономит Монголын Түр Засгийн Газар байгуулах шаардлагатай” гэж шийдвэрлэн 1921 оны 3 р сарын 13-нд Ардын Түр Засгийн Газар (АТЗГ) хэмээгчийг мөн байгуулав. “Оросын Засгийн Газраас томилсон Засгийн Газар” гэж харагдуулахгүй, харин Монголын юм шиг харагдуулахын тулд “уг Засгийн Газарт нэр хүнд бүхий хүмүүсийг оролцуулах” шаардлагатайг улаантнууд онцлон цохов. Гэхдээ Бүх Цэргийн Зөвлөл (Военный совет) хэмээх хүчирхийллийн бүх эрх мэдлийг атгасан Зөвлөлт дэглэмийн байгууллагыг байгуулж, түүний тэргүүлэгчээр Оросын харьяат Элбэгдорж Ринчиног томилов. Чухам Цэргийн зөвлөлийн тэргүүний хувиар 1924 он хүртэл Ринчино Монголын диктатор байв. Рыскулов ирж эрх мэдлийг нь булаасан юм.

Улаан Оросууд байгуулсан Засгийн газар гэгчдээ нэр хүнд бүхий хүмүүсийг оролцуулах зорилгоор Монголын Засгийн Газрын Ерөнхий сайд Дамдинбазарт бичиг явуулан “Барон Унгернийг Монгол газраас үлдэн гаргах”, “танай бие ба Хичээнгүй гүн (Цэрэндорж), Дүйнхарын Да Лам та гурав буюу, эс бөгөөс тэргүүн хоёр хүн яаран өдөр шөнөгүй довтлон ирж найрамдалтайгаар хэлэлцэх хэрэгтэй” гэх зэргээр ятгаж ч, шаардаж ч үзэв. Улаантнууд Цэрэндорж зартай урвагч гэдгийг маш сайн мэдэж байв. Гэтэл нэгэнт Монголын тусгаар тогтнол сэргэсэн учир Нийслэл Хүрээний нөхөд ч Данзан нарыг буцаж ирэхийг уриалсан нь ч тусыг эс олов.

Улаан арми улаантнуудын байгуулсан МАХН, АТЗГ-ийн хүсэлтээр “Өргөө рүү аян дайн” (“поход нар Ургу”) хийж, Нийслэл Хүрээг эзэлж, Монгол улсын засгийн газрыг татан буулгаж, засгийн эрхийг булаан авав. Богдыг ширээнд нь үлдээсэн ч, эрхийг нь хязгаарлаж засгийн хэрэгт хамаагүй болгов. Бодоог Ерөнхий сайд болгож, Да лам Пунцагдоржийг ч Дотоод яамны сайд, Магсар хурцыг Шүүх яамны сайд болгож Орост байгуулсан засгийн газраа Монголд суулгаж, Монголын юм шиг ч болгов. МАН нэрийг ч Монголчуудын хэрэглээнд түр үлдээв. Улаантнууд ийнхүү МАХН-ыг Монголд амжилттай суулгав. Данзан, Дамбадорж, Бодоо нар нүүр царай, хөсөг болж өгөв.

Гэвч Бодоо, Пунцагдорж ч бүү хэл, Данзан, Чагдаржав нар ч улаан хувьсгал ч хийх, улаантны сүүл ч болох бодолгүй байв. Эсрэгээр Бодоо мэт нь тусгаар тогтнолоо тунхаглаж, дэлхийн олон улстай нээлттэй харилцана гэж Хаалган дахь Америкийн консул Сокобиныг хүртэл урьж Хятад, Монголын хооронд зуучлуулах тухай дээрээ хүрэв. Тусгаар тогтносон Монгол бус харин Зөвлөлтийн дагуул л улаантанд хэрэгтэй, үнэндээ тусгаар тогтновол Зөвлөлт Оросын хувьд Монгол алдагдах нь ч тодорхой байв.

1922 онд Бодоо, Пунцагдорж, Чагдаржав нарыг буудав. Газар дээр нь зохион байгуулсан нь мэдээж Бүх Цэргийн Зөвлөл, түүний тэргүүлэгч Ринчино байсан бол Данзан, Сүхбаатар, Баваасан нар ч оролцов. 1924 онд Данзан, Баваасан нарыг буудав. Мөн л Ринчино зохион байгуулж Дамбадорж нар Бодоог устгахад Данзан нарын гүйцэтгэсэн үүргийг гүйцэтгэв. Мөн оноос эхлэн Москва, Коммунист интернационалаас МАХН-ыг Монголд газар дээр нь нягт удирдуулахаар Коминтерны төлөөлөгч гэгчийг томилов. МАХН-ыг Рыскулов, Амагаев, Райтер, Черномордюк, Кучумов нарын коммунистууд дараалан удирдав. Эд нар нь бүтэлгүйтсэн үед Москвагаас Шмераль, Элиава нарын этгээдүүд удаа ирж газар дээр нь асуудлыг шийдэж байв. Тэд Ленины 1921 онд Орост тогтоосон улаан намын засаглалыг МАХН-ын нэрээр тогтоов. Өөр бусад нам гарахыг хориглов. Оросын улаан нам Монголыг засаглагч цорын ганц улс төрийн хүч болон засаглалын монополоо тогтоов. МАН нэрийг арчиж, МАХН-ыг албажуулaв. Рыскуловын бичсэнээр “Коминтерны бүрэн эрхт төлөөлөгч МАХН-ын Төв Хороог удирддаг, харин Төв Хороо нь төр улсаа жинхэнэ ёсоор удирддаг” дэглэм тогтов. Ийнхүү улаантнууд МАХН-ын нэрээр Монголыг хуваарьгүй засаглах болов. Большевик суртлыг үл дагагчдыг системтэйгээр “цэвэрлэх” дайн өрнүүлж, баруунтан, зүүнтэн хэмээх ангилал нэвтрүүлж, 1928 он гэхэд Дамбадорж нарыг төдийгүй Цэвээнийг хүртэл баруунтан болгож “цэвэрлэв”. Ингэж МАН-ынхан, тэр бүү хэл 1921 оны 3-р сарын 1-ний МАХН-ынхан ч бүгд устгагдав, цэвэрлэгдэв. Улаантнууд шинэ утсан хүүхэлдэйнүүд элсүүлж, бэлтгэв. Өөрийн үнэт зүйлс, үзэл бодол нь төлөвшөөгүй, тиймээс дуулгавартай, боловсруулах, удирдахад хялбарыг нь тооцож ядуу хоосон, гэнэн залуу, эрдэм боловсролгүйг хөдөөгийн ардын дундаас түүв. Хэлэмгий доломгой хэдэн нөхдийг сонгож, өөд нь татсан нь Гэндэн, Бадрах, Шижээ, Лааган, Элдэв-Очир мэтэс бөгөөд заримыг нь КУТВ хэмээх Коммунист их сургууль зэрэгтээ сургаж сурталдаа боловсруулав. Зүүнтэн нэр хайрлаж тэднийгээ МАХН-ын Монгол шинэ нүүр царай ч болгов. Амагаев, Шмераль нар газар дээр нь гардан зохион байгуулав. Үүнээс хойш МАХН-ын Монгол удирдлагыг үргэлж дээрх шалгуураар бүрдүүлдэг болсон бөгөөд тэр нь ч МАХН-ын зохион байгуулалтын ДНК (DNA)-д буюу “генэнд” нь шингэсэн юм.

Чухам энэ байдлыг ч, МАХН-ын нэрээр улаантны тогтоосон дэглэмийн мөн чанарыг ч Монголын сэхээтнүүд гашуунаар мэдэрч,

“Түүх ёс төр шударга ухаан бүхнийг бас

Түлхэн унагаад хүнийг мал мэт болгож байна

Эх орны минь дархан алдрыг гутааж

Эрдэмгүй тэнэгүүдийг Европоор тарааж

Эсэн бусын ховч доншуучдыг урьж авчраад

Өөрсдөө мал мэт сажиллаж байна

Эрийгээ үхсэний маргааш өөр хүнтэй банзалдсан

Эмийн шинжтэй манай төр

Эртнийхээ төр Чингисийнхээ нэрийг дурсахаар

Эмээж Оросын өлмийг долоож байна” гэж буулгасан байдаг.

Хуваарьгүй засаглалаа тогтоосон МАХН Монголын нийгмийг улааны сурталд тохируулан өөрчлөх төдийгүй, улааны сурталд үл нийцэх буюу МАХН-ын, хувьсгалын, ядуусын дайснуудыг устган хөнөөв. Зүүнтнүүд анхны Монгол улаан коммунистууд төдийгүй улаантны Монгол дахь хуваарьгүй засаглалыг хэрэгжүүлэгчдийн анхных нь ч байв. Улаантны хуваарьгүй засаглал хувьсгалын эсэргүү хэмээх бослого, Лхүмбийн, Гэндэн, Дэмидийн гэх мэтээр үргэлжлэх их хэлмэгдүүлэлт, сэхээтний төөрөгдөл, Төмөр-Очир, Лоохууз, Нямбуу, Сурмаажав, Цэнд нарын зэрэг хэргүүдийг дагуулав. Эдгээр нь Монголоо гэсэн бүхнийг залхаан цээрлүүлж, даран сөнөөсөн МАХН-ын гэмт хэргүүд. Ардын засгийн дайсан, хувьсгалын эсэргүү, намын эсрэг, намын дайсан гэх мэт тулгасан ял зэм нь хүртэл хэний эсрэг, хэн аллага, хядлага, цэвэрлэгээ явуулсныг хэлээд өгөх. Монголыг Зөвлөлтийн дагуул, бамбай, хавсарга болгохын тулд Монголд дэглэмээ тогтоох зорилгоор улаантнууд МАХН-ыг байгуулж, түүгээр дамжуулан Монголыг захирч ирсэн болно.

Зорилго, засаглалаа хэрэгжүүлэхийн тулд МАХН Монголын эх орончдыг системтэйгээр цэвэрлэн устгахын хамт суртал номлолоо дэлгэрүүлж Монголчуудыг ч номлолдоо оруулан улааны хувьсгалчид болгон хүмүүжүүлсэн юм. МАХН гаднын, улаантны, Зөвлөлтийн улс төрийн байгууллага, Монголыг Зөвлөлтийн дагуул, бамбай, хавсарга болгох зорилготой байгууллага, Монголд Зөвлөлтийн дэглэм тогтоосон, Монголд Зөвлөлтийн засаглалыг хэрэгжүүлсэн байгууллага.

Байгуулснаас 1990 он хүртэл МАХН-ыг Москва байнга удирдаж ирсэн бөгөөд түүний дотор 1940 он хүртэл газар дээр нь шууд удирдаж байсан бол, 1940-өөд оноос хойш улаан Монголчуудаар дамжуулан удирдаж, Монголыг засаглаж байсан юм. Монголд улаан Оросын засаглал, дагуул дэглэмийг тогтоож, Монголын тусгаар тогтнолыг бусниулж, Монгол эх орончдыг хөнөөсөн улаантны байгууллага бол МАХН. Чухам эл учир тусгаар тогтносон Монголд орших учиргүй, устгалд орох ёстой байгууллага. Гэтэл энэ байгууллага эдүгээ Монголын эх орончдын нэгдэл, Монголын тусгаар тогтнолын нам болон дүрээ хувиргаж. МАХН нэрээ халж, МАН нэртэй болж. Гэвч мэндэлсэн өдөр нь хэвээр, Оросын Тройцкосавск хотод улаан коммунистуудын байгуулсан МАХН-ын өдөр. Бүр эх орончдын өдөр болгон хуульчилж. Эдүгээгийн МАН өөрсдийгөө эх орончид, тусгаар тогтнолын нам гэж сурталдаж буй хэрэг. Их урвалтын өдөр эх орончдын өдөр, эх орончдын эрлэг эх орончид болж, Монголын тусгаар тогтнолыг бусниулагч тусгаар тогтнолын нам болж. Төрөл арилжиж.

Нэрээ МАН болгосныг нь харвал 1920 оны 6-р сарын 25-нд Нийслэл Хүрээнд байгуулагдсан нам гэх гэж гэж тааж болох. Гэвч энэ тийм биш. Монголын түүхчид муу ч МАН нэрийг сэргээ гэчхээд МАН-ын байгуулагдсан өдөр 1921 оны 3-р сарын 1 гэх нь нэг ч үгүй. Тиймээс МАХН нэрээ МАН болгосон нь өөр учиртай нь ойлгомжтой. Хувьсгалт гэгч коммунист л гэсэн Монгол үг.

Ардчиллын жилүүдэд Монголын сонгогч олон коммунист дарангуйлал, коммунистуудыг үзэн ядах болсон. Чухам энэ учир л коммунист биш гэх гэж л хувьсгалт гэдгээ хаясан төдийгүй зүсээ хувиргаж эх орончид, тусгаар тогтнолын нам гэж төрөл арилжсан хэрэг. Зөвлөлт улс задарч, улаантнууд бууснаар МАХН зоргондоо хаягдаж, нэгэн үе хоосон чанар энэ тэр гэж нисэж яваад буусан нь тусгаар тогтнол, эх орон биз. Үзэл онол, суртлын хувьд коммунизмаас зугтах гэсэн нь л тэр. Хэрвээ хэн нэгэн түүхч зөвлөсөн бол МАХН-ын эрх баригчид 1921 оны 3-р сарын 1-нийг мэдсээр байж сонгосон хэрэг. Монголын эх орончдыг тохуурхан доромжлох, Данзан нарын их урвалтыг магтан дуулах гэсэндээ бус харин улааны суртлыг умартсан ч, улаан Оросын зохиож өгсөн үлгэрт биширдгийнх нь байх. Угаасаа байгуулагдсан, уламжлал болгон тэмдэглэж ирсэн өдөр нь ч, нам нь ч тэр улааны байгуулсан МАХН, уламжлал, улс төрийн хүч хоёр нийснийх биз. МАХН-ын жишээ бол нам, бүлэг гэгч аппаратаар дамжуулан улс орныг хөндлөнгөөс засаглаж, үзэл номлол, суртлаар улс үндэстнийг мунхруулж ирсний гашуун түүх. Энэ гашуун түүхээс сургамж авч, ийм нөхцөл байдал үүсэх үүд, сүвийг хаах нь эцсийн эцэст Монгол улсын, Монголын ард түмний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах төдийгүй Монголын ард түмэн өөрсдийн хэргээ өөрсдийн эрх ашгийн үүднээс өөрсдөө шийдэж, өөрсдийн эх орондоо, хувь заяандаа эзэн байх явдлыг хангах тухай асуудал юм.

Шийдвэр гаргах эрх мэдэл: Эзэн эрх, Эрх чөлөө, Тусгаар тогтнол

Тусгаар тогтносон байхын, өөртөө эзэн (sovereign) байхын амин сүнс нь шийдвэр гаргах эрх мэдэл. Ардчилсан дэглэмд ард түмэн төр улсын эзэн байх ёстой бөгөөд ард түмний шийдвэр эцсийн, дээд шийдвэр байх учиртай. Энэ нь ард түмэн хэдий чинээ эрх чөлөөтэй байна, төдий чинээ өөртөө эзэн байж, улс орон төдий хэрээр эрх чөлөөтэй, тусгаар тогтносон байна гэсэн үг. Тиймээс ардчилсан улсын хувьд амь мэт эрхэмлэн хамгаалaх учиртай зүйл нь ард түмний эрх, эрх чөлөө. Ард түмэн эрхтэй, эрх чөлөөтэй байх, эзэн эрхээ хэрэгжүүлэх үндсэн хэлбэр, арга зам нь үндсэн хуульт дэглэм. Үндсэн хуулиар ард түмэн эрх, эрх чөлөөгөө хуульчлах төдийгүй, төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэмээн хувааж, тус бүр өөр өөр байгууллагад хуваарилж, тэдгээр байгууллагыг эрх мэдлийн хувьд нэг нь нөгөөдөө захирагдахгүй байхаар харилцан хамааралгүй болгон салгаж, улмаар нэгийг нь нөгөөгөөр нь харилцан хазаарлаж, эрх мэдлийг нь тэнцвэржүүлэх замаар төрийн эрх мэдэл нэг байгууллага, нэг этгээдийн гарт төвлөрөх боломжийг хаах замаар уг эрх, эрх чөлөөгөө батлан хамгаалдаг. Тиймээс үндсэн хууль нь ард түмний эрх, эрх чөлөөний биелэл, баталгаа.

Үндсэн хуулийн өөр нэг үндсэн функц нь ард түмэн эзэн эрхээ ардчилсан зарчим, арга замын дагуу хэрэгжүүлэх төрийн болон улс төрийн тогтолцоог байгуулж, ард түмний шийдвэр төрийн шийдвэр болж байх явдлыг хангах явдал. Тиймээс үндсэн хууль нь ард түмэн эзэн эрхээ хэрэгжүүлэн засаглах үндсэн байгуулал. Ардчилсан улсын хувьд үндсэн хуульт тогтолцоогоо улам бүр ардчилах замаар Монголын ард түмэн эзэн эрхээ бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлэх тогтолцоог бүрдүүлэх нь эцсийн эцэст Монгол улс тусгаар тогтнол, эзэн эрхээ батлан хамгаалж байгаа хэрэг.

Ард түмэн эзэн эрхээ хэрэгжүүлэн өөрсдөө өөрсдийгөө засаглаж, өөрсдийн хэргээ өөрсдөө эрхлэх үндсэн арга нь өөрсдийн дундаас зохих этгээдийг тодорхой хугацаагаар сонгож, эрх мэдэл олгон, өөрсдийн хэргийг итгэмжлэн бариулах, сахиулах, эрхлүүлэх явдал. Тиймээс сонгууль хэдий чинээ ардчилсан байна, төдий чинээ Монголын ард түмэн эзэн эрхээ хэрэгжүүлж, тэр хирээр ард түмэн шийдвэр гаргаж, тэр хирээр Монголын тусгаар тогтнол хангагдсан, хамгаалагдсан байна. Эл учир ард түмэнд эзэн эрхээ аль болох эрх чөлөөтэй эдлэн хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх чиглэлд сонгуулийн тогтолцоогоо ардчилах нь Монгол улсын амин эрх ашиг. Эрх чөлөө, ардчилал нь өөрөө үзэл бодол, гүн ухаан, шашин, ёс суртахуун, соёл, уламжлал, зан заншил гэх мэтийн эрх чөлөө, ардчиллыг төрүүлдэг учир аливаа эрх чөлөөт, ардчилсан нийгэм үзэл бодол, итгэл үнэмшил, хандлагын олон ургал, олон төрөл зүйлийн өлгий байдаг. Чухам үзэл бодол, итгэл үнэмшил, хандлагын эрх чөлөө, ардчиллын улмаас улс төрийн нам бүлэглэлүүд ч үүсдэг. Улс төрийн нам, бүлэглэлүүд нь ард түмэн төрийн эрх барих, эзэн эрхээ хэрэгжүүлэх суваг болох тул аливаа ардчилсан улс орон тусгаар тогтносон, эрх чөлөөтэй, эзэн байхын тулд энэ суваг аль болох дардан, чөлөөтэй байх ёстой юм. Чухам эл учир эрх чөлөөтэй ардчилсан улс оронд иргэн бүр үзэл бодол, итгэл үнэмшлээрээ эвлэлдэн нэгдэх, жагсан цуглах эрхтэй, эрх чөлөөтэй байх, улмаар энэ суурь эрх, эрх чөлөөг хангасан улс төрийн системтэй байх ёстой.

Эрх чөлөө, ардчилал, тусгаар тогтнол, эзэн эрх эрхэмлэдэг хэн бүхэн энэ суваг, системийг аль болох, дардан, чөлөөтэй байлгахын төлөө байх ёстой. Учир нь энэ нь иргэдийн улс төрийн эрх буюу иргэд, ард түмэн эзэн эрхтэй байх эсэхийн тухай асуудал юм.

Үгээ хэлэхгүйгээр, үзэл бодол, итгэл үнэмшил, хандлагаа илэрхийлэхгүйгээр, нэвтрэлцэхгүйгээр үзэл бодол, итгэл үнэмшил, хандлагын эрх чөлөө, ардчилал, энэ утгаараа улс төрийн эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, эзэн эрх орших боломжгүй. Үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх боломжгүй бол үзэл бодол, итгэл үнэмшил, эрх чөлөө үгүйтэй адил. Энэ үгүй бол ард түмэн, иргэд, сонгогчид, улс орон үгүйтэй адил. Учир нь үгээ хэлэлцэж, үзэл бодлоо нэвтрэлцэж, солилцож байж нийгмийн, ард түмний нийтлэг үзэл санаа, чиг хандлага тогтох. Чухам ард түмэн оршихын тулд, эрх чөлөөтэй, ардчилсан байхын тулд л иргэд үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсах цуглах эрхтэй, эрх чөлөөтэй байх. Иргэдийн үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх, нэвтрэлцэх үндсэн хэрэгсэл нь хэвлэл, мэдээлэл. Тиймээс хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөө нь ардчилсан, эрх чөлөөт нийгмийн тулгуур инститүц. Эл учир хэвлэл, мэдээллийн эрх чөлөөг бэхжүүлэх хамгаалах нь Монголын суурь эрх ашиг. Үндсэн хууль, ардчилсан сонгууль, олон нам бүхий улс төрийн систем, эрх чөлөөт хэвлэл мэдээлэл энэ бүхэн нь эцсийн эцэст улс үндэстний эрх чөлөө, тусгаар тогтнол, эзэн эрхийн асуудал юм. Эл учир эрх чөлөөтэй, тусгаар тогтносон, эзэн байна гэдэг нь бүх талаар, бүрэн утгаар улаантны Монголд МАХН-аар тогтоосон дагуул дэглэмийн эсрэг байна гэсэн үг. Тиймээс Монгол улсын тусгаар тогтнол, Монголын ард түмний эрх чөлөө, эзэн эрхийг эрхэмлэгч Монголын улстөрч бүхэн, Монголын улс төрийн нам бүхэн ардчиллыг аль болох хөгжүүлэх, хамгаалахын төлөө байх ёстой юм. Тэр тусмаа одоо манай эх оронч, тусгаар тогтнолын гэх нам энэ бүхнийг хэрхэн хамгаалж, хэрэгжүүлж буйг харж МАН үнэхээр Монголчуудын эх орон, Монголын тусгаар тогтнол, Монголчуудын эзэн эрхийн төлөө байна уу үгүй юу гэдгийг харья.

Төр бусниулах: Монголын төр, ард түмэн, эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын дайсан

Гэтэл МАН, Монгол ардчилсан дэглэмийн суурь, тулгуур байгууламжид системтэйгээр, тууштайгаар, үе шаттайгаар халдаж, ардчилсан тогтолцоог нурааж, МАН-ын, МАН-ын даргын авторитари дэглэм сэргээж буй. МАН Монголын үндсэн хуульт байгууллыг эвдэн бусниулж эхний шатанд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хураах замаар Монголын хагас ерөнхийлөгчийн гэдэг тогтолцоог нурааж, парламентын тогтолцоо босгосон бол, дараагийн шатанд УИХ-ын эрх мэдлийг хураан, УИХ-ыг ёсчлогч төдий болгох замаар парламентын тогтолцоог эвдэж ерөнхий сайдын нэрээр намын даргын авторитари засаглал тогтоогоод буй.

Сонгуулийн тогтолцоонд халдаж, намын жагсаалтын систем нэвтрүүлж УИХ-ын гишүүдийг орон нутгаас, тойргоос, сонгогчдоос нь таслан зөвхөн намын, намын даргын цэргүүд болгох замаар төлөөллийн ардчиллыг хэрэг дээрээ халах гэж буй. Орон нутаг, тойрог, сонгогчдоосоо таслагдсан УИХ-ын гишүүд зөвхөн өөрсдийг нь томилсон нам, намын даргын цэрэг, хүүхэлдэй болно.

Дээрээсээ томилогдсон, дээрээсээ тушаал авдаг, дээрээсээ хариуцлага хүлээдэг, дээрээсээ дүүжлэгдсэн тэд зөвхөн дээдэс, дүүжлүүртээ л үнэнчээр зүтгэхээс өөр аргагүй. Мөн МАН улс төрийн (намуудын) тогтолцоонд эрээ цээргүй халдаж, улстөрийн тавцанд монополоо тогтоох замаар сонгуулийг сонгуулийнх нь хувьд устгаж буй. Тухайлбал, улс төрийн тавцанд монополоо тогтоохын тулд МАН гол өрсөлдөгчөө буюу АН-ыг сүйтгэх замаар улс төрийн өрсөлдөөнийг устгаж, тэгснээрээ сонгуулийг сонгуулийнх нь хувьд устгаж буй. Энэ бүхэн Монголын нийгмийн, олон нийтийн нүдэн дээр ил явагдаж буй. Юуны түрүүнд, МАН Монголын үндсэн хуульт байгууллыг бусниулаад байна. МАН хүссэн цагтаа халдаж, дуртай өөрчлөлтөө хийдэг болсон учир Монгол улс хэрэг дээрээ үндсэн хуульгүйтэй адил болсон. Монгол улсын үндсэн хуульт байгуулалд халдах халдлага 2001 онд МАН-ын хийсэн “дордуулсан 7 өөрчлөлтөөс” эхтэй. 1992 оны Үндсэн хууль УИХ-д хэмжээгүй хууль тогтоох эрх мэдэл, түүний дотор үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах эрх олгосон нь үндсэн хуульт байгууллыг нураах, улмаар үндсэн хууль үгүй мэт болох замыг нээж өгсөн. Хэдийгээр 1992 оны Үндсэн хууль зөрчилтэй зүйл цөөнгүйг агуулж байсан ч, төрийн эрх мэдлийг хуваах, хуваарилах, салгах, харилцан хазаарлах, тэнцвэржүүлэх үзэл санаагаар хийгдсэн Үндсэн хууль.

Тийм ч учир төрийн эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэмээн гурав хувааж, гурван тусдаа байгууллага байгуулан хуваарилж, тэдгээр байгууллагыг аль болох тус тусад нь байгуулан нэг нь нөгөөдөө үл захирагдах болгон салгаж, байгууллага бүрийн үндсэн эрх мэдлийг нөгөө байгууллагаар нь хазаарлаж, аль нэг байгууллага нь бусдыгаа ноёлон дарангуйлж, төрийн эрх мэдлийг нэг этгээдэд төвлөрүүлэх явдлыг сэргийлсэн юм.

Чухам ийм учир нэг талд хууль тогтоох эрх мэдэлтэй УИХ-ыг байгуулсан бол нөгөө талд тогтоосон хуульд хориг тавих Ерөнхийлөгч, мөн Үндсэн хуульд харшилсан хуулийг хууль бус болгох Үндсэн хуулийн цэц хэмээх байгууллагуудыг байгуулж, УИХ-ын хууль тогтоох эрх мэдлийг хазаарласан хэрэг. Мөн Ерөнхий сайд, Засгийн газрыг томилох, огцруулах эрхийг УИХ-д өгсөн бол Ерөнхий сайд, сайд нарыг нэр дэвшүүлэхэд олонхтой зөвшилцөх эрхийг Ерөнхийлөгчид өгч УИХ-ын олонхын амыг татсан хэрэг. Мөн гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газарт өгсөн ч Ерөнхийлөгчид Засгийн газарт чиглэл үүрэг өгөх, гадаад харилцааг эрхлэх зэрэг эрх мэдлийг өгч гүйцэтгэх эрх мэдлийг ч хувааж, хуваарилан Ерөнхийлөгч, Засгийн газар хоёрын эрх мэдлийг харилцан хазаарласан төдийгүй, тэднийг хамтрах, зөвшилцөх замаар ажиллахаар тогтоосон байдаг. Улмаар шүүх, прокурорыг томилох эрх мэдлийг Ерөнхийлөгчид өгсөн нь шүүх эрх мэдлийг гүйцэтгэх эрх мэдлээс салгах төдийгүй, Засгийн газрыг хянах, хазаарлах зорилготой нь илэрхий. Улмаар Ерөнхийлөгчийг бүх ард түмнээс 4 жилийн хугацаагаар олонхын (50+1) саналаар сонгогдог, хоёр удаа сонгогдох боломжтой байхаар, УИХ-ыг тойргоос 4 жилийн хугацаатайгаар сонгогддог 76 гишүүнтэй байхаар тус тусад нь байгуулсан нь энэ хоёр байгууллагыг эрх зүйн хувьд ч, улс төрийн хувьд ч салгаж, нэг нь нөгөөдөө үл захирагдах болгосон хэрэг. Ингэснээр тэдгээр нь өөр өөрсдийн эрх мэдлээ бие даан хэрэгжүүлэх чадамжтай болж байгаа юм. Мөн Засгийн газрыг УИХ болон Ерөнхийлөгч хоёрын дэмжлэгтэйгээр байгуулагдахаар шийдвэрлэсэн нь хоёр шүүлтүүртэй төдийгүй, хоёр талын тулгууртай болгож тэгснээрээ Засгийн газрыг ал нэгнээс нь хэтэрхий хамааралгүй болгож бие даан ажиллах боломжоор хангахыг хичээсэн хэрэг.

Төрийн эрх мэдлийг ийнхүү хувааж, хуваарилж, салгаж, харилцан хазаарласан нь тэдгээр байгууллагуудыг бие даасан байдлыг хангахад онцгой ач холбогдол өгснийх. Төрийн байгууллагууд, тэдгээрийн шийдвэрийн бие даасан байдлыг хангах зарчмыг УИХ-ын гишүүдийн бие даасан байдлыг хангахад ч тууштай баримталсан байсан. Тийм ч учир аливаа санал хураалт, тэр тусмаа албан тушаалтнуудын бүх томилгоог нууц санал хураалтаар шийдвэрлэхээр тогтоосон байсан. Энэ нь УИХ гишүүн бүрийг хараат бусаар шийдвэрээ гаргах, ингэснээр төрийн шийдвэр хараат бус байх нөхцөлийг хангах гэсэн үзэл санааных юм.

Нөгөө талаар эрх мэдлийн хуваарилалт, харилцан хазаарлалт нь төрийн байгууллагуудыг зайлшгүй харилцан зөвшилцөл, хамтын шийдэл, хамгийн зөв шийдвэрийг гаргахад хүргэх үзэл санаагаар хийгдсэн нь илт. Төрийн аливаа шийдвэр долоо хэмжиж, нэг огтлох замаар гардаг байлгахаар хичээсэн нь УИХ-ын ирцийг нийт гишүүний гуравны хоёр буюу 51-ээр тогтоосноос ч илэрхий харагддаг. Гуравны хоёрын ирц нь зөвхөн тооны хувьд бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүйн төдийгүй цөөнхөөр олонхыг хазаарлах, цөөнхийн эрх ашиг, дуу хоолойг төрийн шийдвэрт зохистой тусгаж байхыг хичээсний илрэл байсан юм. Гэвч энэ бүхнийг МАН нурааж бүх эрх мэдлийг намын дарга-Ерөнхий сайдын гарт төвлөрүүлсэн. МАН-ын Монголын Үндсэн хуульт байгуулалд халдсан халдлагын хамгийн эхний хохирогч нь Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн алба. Дордуулсан 7 өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн зөвшилцөх эрх мэдлийг нь хүчээр хурааж, Засгийн газрыг УИХ-ын олонх өөрийн үзэмжээр байгуулдаг болгосон. МАН ингэж хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийг хамтатган УИХ-д төвлөрүүлж, төрийн эрх мэдлийг салгах, харилцан хазаарлах, тэнцвэржүүлэх зарчмыг эвдсэн. Ингэж хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалыг үндсэндээ нурааж, парламентын засаглалын нэрээр МАН-ын засаглалыг тогтоосон.

Улмаар 2019 онд МАН Үндсэн хуульд дахин халдаж, Монгол улсын Ерөнхийлөгчийг хоёрдох удаагаа сонгогдох эрхийг хурааж, дахин сонгогдохгүй болгож Ерөнхийлөгчийг улс төрийн хувьд “засаж тайган” болгосон. Нэгэнт дахин сонгогдохгүй учир Ерөнхийлөгч хашигчийн хувьд ч, дэмжигчдийн хувьд ч улс төрийн ирээдүйгүй алба болсон. Нэгэнт дахин сонгогдохгүй учир хашигч нь сонгогчдодоо, ард түмэндээ зүтгэх, үйлчлэх шаардлагагүй болсон бол нөгөө талд сонгогчдын хувьд нэгэнт үлдэх хүнээр ачаа татуулах утгагүй нь ойлгомжтой болсон. Тиймээс хүч, хөрөнгө зарцуулах, дэмжих утга учир багатай. Иймээс Ерөнхийлөгчийн улс төрийн хүч “засагдсан” хэрэг. Мөн шүүхийн хараат бус байдал нэрээр Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийг Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлээс гаргах, АТГ-ын даргыг томилох эрх мэдлийг хураах зэрэг замаар Ерөнхийлөгчийн олон эрх мэдлийг тоносон. Авлигын тусгай шүүх байгуулах, прокурорыг Засгийн газарт харьяалуулдаг болгох зэрэг нь Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг цөмөх, тонох замаар түүнийг бүрмөсөн “тайган” болгох санаархал.

МАН-ын дарга Оюун-Эрдэнэ Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн албыг бие даасан албынх нь хувьд бүрмөсөн устгаж, намын даргын утсан хүүхэлдэй болгохын төлөө хамгийн цогтой зүтгэгч. Учир нь намын даргын засаглалаас ангид оршиж, түүний хуваарьгүй засаглалд саад тотгор болж байгаа Монголын төрийн цорын ганц байгууллага нь Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн алба. Тиймээс Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн албыг устгах нь, намын даргын хуваарьгүй, хэмжээгүй засаглалд хүргэх юм.

Ерөнхийлөгчийг бие даасан албынх нь хувьд устгаж, намын даргын утсан хүүхэлдэй болгох үндсэн арга нь түүний бие даасан байдлынх нь үндэс болох ард түмнээс сонгогддог явдлыг нь устгаж, парламентаас сонгох нэрээр намын дарга томилдог болгох явдал. Үүнийгээ Оюун-Эрдэнэ “сонгодог парламентын засаглалыг” бэхжүүлэх хэмээх хуурамч нэр томьёогоор өнгөлөн далдалж, олныг мэхэлж байгаа. Түүгээр ч барахгүй Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс сонгогддог эрхээсээ өөрөө сайн дураар татгалзвал гавьяа байгуулж, түүхэнд нэрээ мөнхөлнө ч гэж ухуулж байгаа. Монгол улсын Үндсэн хууль гэгч Монгол улсын буюу Монголын ард түмний үндсэн хууль, Монголын ард түмний эрх мэдлийн юм. Монголын төрийн алба бүхэн Монголын ард түмний алба. Төрийн алба бүрийн эрх мэдэл Монголын ард түмний эрх мэдэл. Гэтэл Оюун-Эрдэнэ Ерөнхийлөгчийн албыг хашигчийнх нь өмч мэт үзэж, түүнийг сонгуулиас сайн дураараа татгалзчих, тэгвэл түүхэн баатар болно гэж ятгасан гээд түмний өмнө, телевизээр сайрхаад сууж байх. Энэ нь МАН, МАН-ын дарга төр ёс, хууль цааз, Монголын ард түмний эзэн эрх гэгчийг хэрхэн ойлгодог, ханддагийнх нь л илрэл.

Монгол улсын Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгодог болгоё гэдэг нэрээр угтаа бол Оюун-Эрдэнэ Монголын ард түмнээс Ерөнхийлөгчөө сонгох эрх мэдлийг нь хурааж авах гээд байгаа юм. Улмаар парламентаас сонгох нэрээр Оюун-Эрдэнэ өөрөө Ерөнхийлөгчийг томилдог болох гээд байгаа юм. Үндсэндээ Оюун-Эрдэнэ ард түмнээс эзэн эрхийг нь булааж өөртөө авах гээд байгаа юм. Улмаар Ерөнхийлөгчийг өөрөө томилно гэдэг нь түүнийг өөрийн утсан хүүхэлдэй болгож, түүний бүх эрх мэдлийг, түүний дотор шүүх, прокурорыг томилдог эрх мэдлийг өөртөө авна гэсэн хэрэг. Үндсэндээ Оюун-Эрдэнэ Монгол улсын Ерөнхийлөгчийг Монголын ард түмнээс булаан авч, өөрийн хүүхэлдэй болгож, өөрөө хэмжээгүй эрхт хаан болох санаатай юм.

Эдүгээ Оюун-Эрдэнийн санаархалд саад болж байгаа хоёр хүчин зүйл бий нь Монголын ард түмэн, мөн Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн албыг эдүгээ хашиж байгаа Хүрэлсүхийн УИХ дахь нөлөө хоёр. Нэгдүгээрт, Ерөнхийлөгчөө сонгох эзэн эрхийг нь хурааж авна гэвэл Монголын ард түмэн эсэргүүцнэ. Ерөнхийлөгчийн албыг хашиж байгаа этгээд уг асуудлаар Монголын ард түмэнд хандаж, тэднийг босгох боломжтой.

Хоёрдугаарт, эдүгээгийн УИХ-ын олонх уг нь Хүрэлсүхийн “баг”. Өнгөрсөн хугацаанд Оюун-Эрдэнэ нэлээдийг нь урвуулсан байх. Гэсэн ч одоохондоо Хүрэлсүхэд Оюун-Эрдэнийн санаархлыг тасалдуулах хэмжээний нөлөө байгаа нь илэрхий. Гэвч асуудлыг Оюун-Эрдэнэ энэ сонгуулиар шийдэх төлөвлөгөөтэй байгаа. Мэдээж “намын даргын хувьд” Хүрэлсүх шиг “өөрийн багийг авч сонгуульд орно” гэж Оюун-Эрдэнэ зүтгэж байгаа. Ялбал УИХ түүний баг болно. Энэ нөхцөлд тэрээр ард түмнээс Ерөнхийлөгчөө сонгох эзэн эрхийг нь хурааж авна. Огцруулна гэж дарамтлан Хүрэлсүхийн амыг барих төдийгүй, ард түмний сонгуулиас “сайн дураар” нь татгалзуулж оронд нь дахин 6 жилээр томилж хүүхэлдэйгээ болгох ч хувилбар бий. Тиймээс Монголын ард түмэн Ерөнхийлөгчөө сонгох эзэн эрхээ хадгалан үлдэж, өөрсдийн сонгосон Ерөнхийлөгчөөр МАН-ын даргын эрх мэдлийг хазаарлаж, нэг хүний хуваарьгүй дарангуйлал тогтох боломжийг хааж, эрх, эрх чөлөөгөө хамгаалъя гэвэл энэ сонгуульд МАН-ыг сонгож хэрхэвч үл болох. МАН-ыг төрийн эрхнээс зайлуулбал МАН-ын тогтоосон дэглэмийг нурааж, 1992 оны Үндсэн хуульт дэглэмээ ч сэргээх боломж ч нээгдэж болно. МАН-ын Үндсэн хуульт байгуулалд халдсан халдлагын дараагийн хохирогч нь УИХ.

Дордуулсан 7 өөрчлөлтийн хүрээнд УИХ-ын ирцийг ердийн олонх болгосон нь бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй хэмээх зарчмыг төдийгүй олонхыг цөөнхөөр хазаарлах, шийдвэрт цөөнхийн байр суурь тусгагдаж байх зарчмыг бүрэн эвдэж олонхын, намын хуваарьгүй дарангуйллыг тогтоосон. Ингэж бүгдээрээ хэлэлцэж, зөвшилцөж буруугүй шийдвэрт хүрэх Монголын өөрийн үндэсний “зөвшилдөх ардчиллын” үзэл санааг бүрмөсөн устгасан.

Мөн санал хураалтыг ил болгосноор УИХ-ын гишүүдийг хөндлөнгийн, түүний дотор намын дарга, боссуудын хяналтад оруулсан. Үүний улмаас УИХ-ын гишүүд өөрсдийн итгэл үнэмшлээр бие даан шийдвэр гаргах, энэ утгаараа тойргийн ард түмний хүсэл зоригийг төлөөлөх чадваргүй болсон. Тэд намын дарга, боссуудын амьгүй албат, кноп болж хувирсан. Ингэснээр УИХ бие даан шийдвэр гаргах чадамжгүй болж, УИХ Монголын ард түмний төлөөллийн байгууллага бус харин намын боссуудын шийдвэрийг ёсчлогч болон хувирсан.Улмаар 2019 онд “сонгодог парламентын засаглалыг” бэхжүүлэх нь хэмээх үйл ажиллагаагаар УИХ-аас Засгийн газрыг байгуулах эрх мэдлийг нь МАН-ын дарга хураан авч, парламентын засаглалыг халж, ерөнхий сайдын нэрээр намын даргын авторитари засаглал тогтоосон. Монгол улсын гүйцэтгэх эрх мэдэл, Засгийн газар МАН-ын даргын үзэмжийн хэрэг болсон. УИХ-ыг ёслогч болгосноор хууль тогтоох эрх мэдэл ч үндсэндээ намын даргын гарт төвлөрсөн. Хачирхалтай нь Монголын бүх ард түмний олонхоороо сонгодог Монгол улсын Ерөнхийлөгч, мөн Монголын ард түмний сонгодог УИХ хоёр хамаг эрх мэдлээ булаалгуулаад нэг нь энгэрийн тэмдэг тараах, нөгөө нь кноп дарахаас өөр эрх мэдэлгүй үлдэж байхад, Монголын ард түмэн бүү хэл, МАН-ын нийт гишүүд ч сонгодоггүй, хөдөөгийн нэгэн тойргоос сонгогдохоо аядсан этгээд ийнхүү Монгол улсын хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийг гартаа атгаж байх. Чухам эл хоёр эрх мэдлийг гартаа атгаж буй тул түүний үг хууль, түүний авир засаг болж хувирсан. Хуваарьгүй засаглалаа тогтооход МАН-ын даргад дутагдаж байгаа эрх мэдэл нь шүүх эрх мэдэл. Төрийн эрх мэдлийг хуваах, салгах зарчмын үүднээс энэ эрх мэдлийг хууль тогтоох, болон гүйцэтгэх засаглалаас салгах зорилгоор шүүгч нарыг томилох эрх мэдлийг Монгол улсын Ерөнхийлөгчид хуваарилсан юм. Чухам эл зорилгоор ч АТГ-ын даргыг томилох эрх мэдлийг Ерөнхийлөгчид мөн өгсөн хэрэг. Гэтэл МАН-ын дарга АТГ-ыг булаан авсан төдийгүй, эдүгээ шүүх эрх мэдлийг ч гартаа оруулахыг оролдож байгаа бөгөөд энэ зорилгоор авлигын тусгай шүүх нэрээр улс төрийн шүүх байгуулахыг хичээж байгаа.

МАН-ын даргын засаглах, эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлэх гол хэрэгсэл нь авлига буюу авлигын хэргээр улстөрчдийг барьцаалах, дарамтлах, яллах явдал. ЖДҮ-ийн зэрэг хэргийн дуулиан дэгдэж, УИХ-ын олон гишүүдийг АТГ зэрэг хууль, хүчний байгууллагуудаас шалгах үйл ажиллагаатай давхцан Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийгдэж, УИХ-ын эрх мэдлийг хураасан нь УИХ-ын гишүүдийг авлига, албан тушаалын хэргээр барьцаалах, дарамтлах замаар Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийлгэсэн гэж харагддаг.

Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дараагаар ЖДҮ-ийн хэрэг үндсэндээ замхарсан. Улмаар Ерөнхий сайд, Засгийн газар нь ил тодоор барьцаалах, дарамтлах, намнах аргаар засагладаг болсон бөгөөд түүнийгээ “Ерөнхий сайд шүгэл үлээх” гэж нэрлэв. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдлийг хослуулан атгасан, АТГ, цагдаа, тагнуулаар зэвсэглэсэн этгээд шүгэл үлээх? Барьцаалах, дарамтлах, намнах нь төрийн бус, харин гэмт хэргийн, ялангуяа, мафийн арга барил. МАН засаглалаа эдгээр арга барилаар явуулж, АТГ, цагдаа, тагнуул гэх мэт хууль сахиулах төр засгийн байгууллагуудыг зэвсэг болгон хувиргасан. МАН-ын даргын захиргаанд тэр бүр орохгүй байгаа УИХ дахь хүчин нь Ерөнхийлөгч Хүрэлсүхийн “багаас” үлдсэн хэсэг нь ойлгомжтой бөгөөд УИХ-ын олонхыг өөрийн багаар бүрдүүлэх Оюун-Эрдэнийн зорилгод тэд нийцэхгүй. Өөрийн багаас бүрдсэн олонхтой болохын тулд Оюун-Эрдэнэ УИХ-ын гишүүдийн тоог даруй 50-иар нэмсэн. Түүний баг тойроггүй, олонд танигдаагүй учир тэднийгээ намын жагсаалтаар оруулахаар тооцсон. Багш, эмч, инженерийн төлөөллийг намын жагсаалтад оруулна гэдэг нь эл зорилгод зориулан “нүх малтаж” байгаа хэрэг. Энд тэмдэглэхэд, багш, эмч, инженерийн төлөөллийг оруулна гэдэг нь хөдөөгийн, ядуу, доод, үгээгүй, жинхэнэ ардыг оруулна гэдэг улааны колонийн коммунист аппаратын удирдан захирах уламжлалаас улбаатай бөгөөд Цэдэнбалын үед түүнийг “нам ба нам бусчуудын эвслээс нэр дэвшигчид” гэж нэрлэдэг байсан юм. Улс төр мэдэхгүй, учир мэдэхгүй, ухваргүй ардыг маллах коммунистуудын засаглах арга.

Намын жагсаалтын 48 гишүүн намын нэрээр, намын суудал дээр сууж байгаа намын даргын цэргүүд байх бөгөөд УИХ-ыг атгах намын даргын гол гар хөл нь. Нөгөө талаар уг 48 гишүүнээс хариуцлага нэхэх, элдвийг шаардах тойрог, сонгогчид үгүй тул тэд үргэлж намын даргын тушаалаар хөдлөхөөс ч өөр аргагүй. УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгосон нь гишүүн тутмын жинг бууруулах төдийгүй УИХ-ыг хэлэлцэх, зөвшилцөх байгууллагынх нь хувьд улам бүр үгүй хийж, гишүүдийг нь улам бүр кноп, УИХ-ыг улам бүр ёсчлогч болгож байгаа хэрэг.

Тойргийн гишүүдийн жин, нөлөө эрс буурч, түүний хамт тойргийн, орон нутгийн эрх ашиг амаа бариулна. Энэ бүхэн нь намын даргын, түүний аппаратын эрх мэдлийг төдий хэмжээгээр нэмэгдүүлэх төдийгүй “улсын эрх ашиг”, “хөгжлийн эрх ашиг” нэрээр МАН-ын даргад хүссэнээ хийх үүдийг нээж өгнө гэсэн үг. МАН-ын Монголын ардчилсан байгууламжид халдах халдлага үндсэн хуулийн байгууламжаар зогсоогүй. МАН улстөрийн тавцанд монополоо тогтоохын тулд Монголын ардчилсан байгууламжид системтэйгээр халдаж улс төрийн бүтцийг өөртөө ашигтайгаар өөрчилсөн. Халдлагын дараагийн хохирогч нь Монголын сонгуулийн систем. Хувь тэнцүүлэх буюу пропорциональ систем нэвтрүүлсэн нь улс төрийн эрх мэдлийг бусад намтай хуваалцах, ардчиллыг хөгжүүлэх гэсэн хэрэг огт бус. Харин эсрэгээр МАН бусчуудыг буюу Монголын ардчилсан хүчнийг хуваах, сонгогчдын саналыг хуваах замаар улс төрийн өрсөлдөөнийг устгаж МАН-ын монополыг тогтоох арга. Монголын ардчилсан хүчин чухам ардчилсан учир олон нам, хөдөлгөөнд хуваагддаг. Бүгдээрээ биш гэхэд дийлэнх нь эвссэн нөхцөлд л МАН-ыг ялах боломж үүсдэг. Ардчилсан хүчин нэгдэхгүй, эвсэхгүй байх нь МАН-ын эрх ашигт нийцдэг. Тиймээс пропорциональ систем нэвтрүүлсэн нь ардчилсан хүчний хуваагдлыг өөгшүүлж, тэгснээрээ МАН-ыг ноёрхлыг “хуульчилсан” хэрэг. МАН-ын энэ бодлого тэдний баталсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль тун тодорхой тусгагдсан. Тус хуулийн 27.6. “Нэгэнт байгуулагдсан эвсэлд аль нэг нам, эвсэл шинээр нэгдэн орохыг хориглосон” бол 74.2.2, 74.2.3, 74.2.4 зүйлүүд суудал хуваарилах босгыг намын хувьд нийт саналын 4, хоёр намтай эвслийн хувьд 5, гурав ба түүнээс дээш бол 7 хувь болгон өсгөн нэмэгдүүлсэн. Зорилго нь ардчилсан хүчнийг эвсэхийг хориглох, тархай бутархай байхыг өөгшүүлэх. 27.6 нь эвлэлдэн нэгдэх эрх, эрх чөлөөнд илт халдсан бол удаахууд нь ард олны саналыг устгах, ардчилсан хүчний нэгдлийг хориглох, ардчиллыг сүйтгэх бодлого.

Улс төрийн өрсөлдөөнийг устгах замаар монополоо тогтоохын тулд хийж байгаа МАН-ын дараагийн схем нь сонгуулийн бүсчилсэн тойрог гэгч. Үүнийгээ зөвтгөхийн тулд Оюун-Эрдэнэ бүсчилсэн хөгжлийн чуулган хэмээх цувралыг зохиож буй бөгөөд түүний нэг нь нэг хотыг бүсчлэн хөгжүүлэх нэг хотын бүсчилсэн хөгжлийн чуулган. Хэд хэдэн аймгийг нийлүүлэхийг бүсчлэх гэх мөртөө алга дарам газарт орших ганц хотыг хуваахыг ч мөн бүсчлэх гэх нь зөвхөн МАН-аас, Оюун-Эрдэнээс л гарах үзэл суртлын ПР-ийн мэргэн санаа.

Хэрэгтээ бол уг хотыг бүсчлэх гол шаардлага нь уг хотын газар нутаг ч бус, хөгжил нь ч бус, харин хүн ам нь. Тодруулбал уг хотыг сонгуулийн хэдэн бүс болгон хуваах вэ гэдэг л уг хотыг бүсчлэх чуулганд хүргэсэн хэрэг. Хэд хэдэн аймгийг нийлүүлж том тойрог болгох нь хэрэг дээрээ намын жагсаалт гэсэн үг. Үндсэндээ Путины “Нэгдсэн Оросын” хэргэлдэг намын бүсийн жагсаалт (региональный список/regional list/local list), гэхдээ сонгогч хэнийг сонгохоо шийдэж болдог нээлттэй жагсаалт гэж ойлгож болно. “Том” намууд, олны танил этгээдүүдэд давуу тал олгодог энэ хувилбар нь МАН болон Оюун-Эрдэнэд хамгийн ашигтай хувилбар. Орон нутагт хөлгүй “жижиг” намууд болон бие даан нэр дэвшигчдийг бүгдийг нь тоглоомоос хасах санаа. Ядахдаа л өргөн уудам нутагт хүрэх нэр ч, унаа ч, бэл ч тэдэнд байхгүй. Өрсөлдөөнийг МАН, АН-ын хооронд хязгаарлаж байгаа хэрэг. МАН “том” төдийгүй, сүүлийн 8 жил эрх барьсан учир олонд хамгийн их танигдсан улстөрчидтэй нам. Танихгүй бурхнаас таньдаг чөтгөр.

Эрх баригчийн хувьд намынхаа төдийгүй, төрийн унаа, бэлийг, түүний дотор төрийн халамжийн унаа, бэлээр дамжуулан МАН олонд хүрсэн, хүрэх ч тооцоотой. Унаа байсан ч АН-ын бэл дутна гэж үзэж ч байгаа. Дээрээс нь АН найман жил харагдаагүй, мартагдсан түүх гэдгийг ч Оюун-Эрдэнэ нар мэдэхтэйгээ. Харин намын ч, төрийн ч унааг, бэлийг ажиллуулах эсэх нь МАН-ын даргын мэдлийн хэрэг.

Өөр өөрсдийн довон дээрээ зодоглодог байсан МАН-ын гишүүд үл таних аймгийн дэвжээн дээр зодоглох болно. Тэд намынхаа, намын даргынхаа дэмжлэгт дулдуйдахаас өөр аргагүй. Хүрэлсүхийн багийнхныг ам өчгийг нь авч өөртөө мөргүүлэх, эсвэл пялах эрх мэдэл Оюун-Эрдэнийн гарт ирнэ гэсэн үг. Бүсчилсэн тойргийн зорилгын бүдүүвч энэ. Пропорциональ систем, бүсчилсэн тойрог хоёроос МАН, МАН-ын дарга хоёр хамгийн их зоолох ёстой бол хамгийн их хохирох нь Монгол улсыг бүрдүүлдэг Монголын ард түмэн, Монгол орныг бүрдүүлдэг орон нутаг хоёр. Монголын ард түмэн төлөөлөлгүй болно. Монголын орон нутаг төлөөлөлгүй болно. Энэ нь Монгол улс төлөөлөлгүй болно гэсэн үг. УИХ Монголын ард түмний, Монголын орон нутгийн төлөөллийн байгууллага бус харин МАН-ын, МАН-ын даргын албатууд, цэргүүдээс бүрдсэн МАН-ын засаглалын байгууллага болно. Энэ нөхцөлд МАН-ын дарга “Монголын хөгжлийн эрх ашгийн үүднээс” “Хятадын хөгжлийн хурдны тэргэнд сууна,” “Дархан цаазтай Богд Уулыг нүхлээд тунель” гаргана гэх нь бүү хэл Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронтой ч нэгтгэж ч мэднэ. Чухам ийм л улс төрийн тогтолцоотой байсан учир Цэдэнбал Зөвлөлтийн социализмын хурдны тэргэнд суулгах шахсан хэрэг. Улстөрийн өрсөлдөгчөө устгаж, монополоо тогтоох МАН-ын бодлого, үйл ажиллагааны дараагийн гол хохирогч нь Монголын ардчилсан хүчин, түүний гол цөм болсон Ардчилсан Нам. АН л МАН-ыг хоёр удаа эрхнээс мулталсан. Тиймээс МАН-ын хамгийн гол өрсөлдөгч, энэ утгаараа Монголын ардчилсан дэглэмийн гол багана нь АН. АН үгүй л бол МАН түмэн онд засаглах. Тиймээс өрсөлдөгчгүй болж, Монголын улс төрийн тавцанд хуваарьгүй ноёрхох МАН-ын үйл ажиллагааны гол бай нь АН. АН-ыг сүйтгэхийн тулд АН-ын лидерүүдийг урвуулaн хамтрагч болгох, үлдсэн лидерүүдийг нь харлуулах, улс төрийн тавцангаас зайлуулах, АН-ыг бүхэлд нь харлуулах, хуваах, самрагч намуудыг бий болгох зэрэг олон төрлийн аргатай аян дайныг МАН өрнүүлж байгаа. Монголын улстөрд бий болоод удаж байгаа Манан гэдэг нэр томьёо нь МАН ба АН-ын зарим эрх баригчдын хуйвалдаан, ялангуяа МАН-ын эрх баригчдаас АН-ын зарим улстөрчдийг элдэв аргаар урвуулан хамтрагч болгох (co-optation) үйл ажиллагааны үр дүн.

Ийм операцын тод жишээ нь, сонгуулиар ч, АН-ын улс төрийн уламжлалаар ч аль эрт огцруулагдаад, огцроод албан тушаал, тамга тэмдгээ шилжүүлээд байсан С. Эрдэнэд давхар тамга олгож, АН-ын тамгыг хүчингүй болгож, давхар олгосон сүншиггүй тамгаа хүчин төгөлдөр болгож АН-ыг бусниулсан үйл явц. МАН-ын эрх баригчид зохион байгуулсан нь хэн бүхэнд илт. Тэд С. Эрдэнийн гараар АН-ыг боомилж 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хүссэн “өрсөлдөгчөө” гаргаж авсан.

АН-ын олон гишүүдийг энэ сонгуульд АН ялах зорилготой байна уу үгүй юу гэж асуух, эргэлзэхэд хүргээд байгаа АН-ын эдүгээгийн удирдлагын бодлого, үйл ажиллагааг МАН-ын урвуулах, хамтрах үйл ажиллагааны үргэлжлэл гэж үзэх үндэслэл ч бий. Үүний хамт АН-ын үлдсэн лидерүүдийг харлуулах, гутаах, сүрдүүлэх, авлига, албан тушаалын хэрэгт буруутгах, баривчлах, хорих, нийтийн алба хаах эрхийг нь хасах зэрэг замаар амыг нь барих, улс төрийн тавцангаас зайлуулах зэрэг үйл ажиллагаа нь зөвхөн өрсөлдөгч улстөрчдөө намнах үйл ажиллагаа төдийгүй АН-ыг устгаж байгаа хэрэг. Хөгжлийн банк, нүүрсний зэрэг хэлэлцүүлгүүд нь АН-ыг олон нийтийн өмнө авлигач, хулгайч болгон харлуулах, яллах зорилготой зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа байсан нь илэрхий. AН-ыг самрах МАН-ын өөр нэг үйл ажиллагаа нь АН-ыг хагалан Шинэ нам, Оюунгэрэлийн нам зэрэг намуудыг бий болгосон явдал. Дотроос нь урвуулах, хагалах төдийгүй мөн гадна талд нь самрагч намуудыг (spoiler party) босгож сонгогчдын саналыг хувааж, АН-ын саналаас зулгаах үйл ажиллагааг эрчимтэй явуулж байгаа. Хүн нам болон саяхан байгуулагдсан Үндэсний эвсэл зэрэг ийм үүрэг гүйцэтгэнэ. Энэ бүхэн нь дан ганц АН-ыг устгаж байгаа хэрэг бус харин өрсөлдөөнийг, сонголтыг устгах замаар сонгуулийг сонголтгүй болгон сонгуулийг сонгуулийнх нь хувьд устгаж байгаа хэрэг. Энэ утгаараа энэ нь Монголын ард түмний улс төрийн эрх, эрх чөлөөнд халдан тэдний эзэн эрхийг устгаж байгаа хэрэг. Эзэн эрхгүй, өөрөөр хэлбэл шийдвэр гаргах эрх мэдэлгүй тусгаар тогтнол гэж үгүй. Энэ бүхэн нь сонгуульд, ардчилалд, Монголын төрд, Монголын ард түмэнд МАН хэрхэн хандаж буйг илчлэх. Сонгуулийн зорилго ард түмэн хэнийг (улстөрч, нам), ямар хөтөлбөрийг дэмжиж, итгэл найдвараа хүлээлгэх вэ гэдгийг тодруулах явдал. Тиймээс улстөрчид ч, намууд ч ард түмний дэмжлэг, итгэлийг авахын төлөө өрсөлдөх ёстой. МАН-ын зорилго тийм биш. Монголын ард түмний дэмжлэг, итгэлийг авах бус харин Монголын ард түмний сонголтыг устгах нь МАН-ын зорилго. Пропорциональ систем, өсөн нэмэгдэх өндөр босго, бүсчилсэн тойрог, АН-ыг самрах, эвсэлд нэгдэхийг хорих, ардчилсан хүчний тархай бутархай байдлыг нь өөгшүүлэх, самрагч намууд босгох зэрэг нь бүгд ардчилсан хүчнийг хооронд нь “алалцуулах”, бусад намуудаар АН-ын саналыг хороох замаар ард түмний сонголтыг устгах зорилготой. АН-ын саналыг л хороож байвал бусад намууд хэд гурван суудал авах нь МАН-ын ялалтад тэдний оруулж буй хувь нэмэр. Ялангуяа, нийслэлийнхэн, хотынхонд МАН итгэдэггүй. Пропорциональ саналын гол зорилго нь тэдний саналыг олон намд хуваах замаар устгах явдал.

Ардчилсан хүчнийг хооронд нь “алалцуулах”, ялангуяа бусад намуудаар АН-ыг “алуулах” замаар Монголын ард түмний ардчилсан сонголтыг устгасан нөхцөлд МАН өөрийн гишүүд, дэмжигчдийн саналаар ялалт байгуулах тооцоотой. Энэ нь Монголын ард түмнийг МАН дайснаа гэж үзэж, тэдний сонголтыг, тэдний сонгуулийг устгаж байгаа хэрэг.

МАН-ын халдлагын удаах хохирогч нь иргэдийн үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөө түүний биелэл болсон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эрх чөлөө. Үндэсний радио, телевиз зөвхөн МАН-ын үзэл суртлын зэвсэг болоод удаж байгаа бол татвар төлөгчдийн мөнгөөр МАН соёлын гэдэг нэрийн дор үзэл суртлын яам ч байгуулсан. Өмчлөл, ажил олголт, хаалтын гэрээ зэргээр хэвлэл мэдээллийн бусад байгууллагуудын дийлэнхэд МАН хяналтaaa тогтоосон төдийгүй, сэтгүүлчдийг худалдан авах, сүрдүүлэх, баривчлах, хорих зэрэг замаар амыг нь барих, улмаар өөрийн үзэл сурталч болгон урвуулах болсон. Жиргээ, фэйсбүүк зэрэг нийгмийн сүлжээг хянахын зэрэгцээ, үзэл суртал, гүтгэлэг, харлуулалт, дайралт дарамтлал явуулах үүрэг бүхий бүхэл бүтэн армийг ажиллуулах болсон гэдэг нь ойлгомжтой. МАН-ын үзэл суртлын үйл ажиллагаа эрдэм шинжилгээний салбар руу хальж эрдэм шинжилгээний ном зохиол, хурал чуулган МАН-ын эрх баригчдын үзэл суртлын индэр болж хувирсан. Ийнхүү МАН-ын, МАН-ын даргын энэ бүх бодлого, үйл ажиллагааны уршгаар Монголын ард түмний эрх, эрх чөлөө, эзэн эрхээ алдаж, МАН-ын даргын хуваарьгүй авторитари дэглэм тогтох аюул заналхийлэл бодитой нүүрлээд байна.

Төр засахуй: Нэр дэвшүүлэх эрхийг МАН-ын даргын гараас авч Монголын ард түмэнд өгөх

Монголын ард түмэн эрх, эрх чөлөө, сонгууль, эзэн эрхээ хэрхэн хамгаалах вэ? МАН-ын даргын хуваарьгүй авторитари дэглэмийн санаархлыг хэрхэн тасалдуулах вэ? Хамгийн энгийн арга нь МАН бус бүх намууд, Монголын ард түмэн бүгд хамтран тэмцэх. Ардчилсан хүчний намууд хамтарч ажиллах, болбол нэг эвсэл болох. Ийм Үндэсний Ардчилсан Эвсэл байгуулбал МАН-ын даргын төлөвлөгөөг тасалдуулах төдийгүй ардчиллаа сэргээх боломж ч бүрдэнэ. Ардчиллын шинэ эрин үе ч нээгдэнэ. Ардчилал, ард түмний эрх, эрх чөлөө, эзэн эрх, улс орны тусгаар тогтнолд нүүрлээд байгаа аюул заналыг зайлуулах үүднээс зүй нь ардчилсан хүчин хамтарч үндэсний эвсэл байгуулах ёстой. Чухам энэ эрх ашгийн үүднээс хамтрах, эвсэх шинэ ардчилсан арга, хэлбэрийг боловсруулах хэрэгтэй ч байх. Үндэсний нэгдсэн эвсэл байгуулж чадахгүй байсан ч дээрх аюул заналхийллийн өмнө ардчилсан хүчин заавал хамтран ажиллаж, нүүрлээд байгаа аюулыг тасалдуулах аргыг боловсруулах шаардлагатай.

Монголын ард түмний хувьд эрх чөлөө, эзэн эрхээ хадгалан үлдье л гэж бодож байгаа бол МАН-д саналаа өгч хэрхэвч болохгүй нь ойлгомжтой. Ардчилсан хүчин ядахдаа энэ учрыг ард олонд, сонгогчид хүргэх хэрэгтэй. Мөн Ерөнхийлөгч Хүрэлсүх, түүний “багийн” гишүүд Oюун-Эрдэнийн албат болохыг хүсээгүй л бол түүний бүсчилсэн тойргийн санаархлыг тас цохих ёстой. Монголын аймаг, орон нутгууд төлөөллөө алдах л гээгүй бол бүсчилсэн тойргийн эсрэг босох ёстой.

Гэхдээ асуудлыг нэгмөсөн шийдэх хэрэгтэй, шийдэх хуульчлагдсан арга ч бий болсон. Монголын ард түмний сонголтыг устгах замаар сонгуулийг устгах хүртэлх энэ боломжийг МАН-д олгож байгаа зүйл нь улс төрийн нам хэмээх байгууллагыг Монголд ойлгох ойлголтыг тодорхойлж, биелэл нь болсон улаантны үеэс улбаатай МАН-ын бүтэц, зохион байгуулалт, сонгуулийг Монголд ойлгох ойлголтыг тодорхойлж, биелэл нь болсон Цэдэнбалын үеэс МАХН-ын явуулж ирсэн сонгууль гэгчийн зохион байгуулалт хоёр. Энэ хоёрыг уламжлалыг бүрмөсөн устгах ёстой.

1920 онд үүссэн МАН колонийн дайсагнасан дэглэмд үүссэн цэрэгжсэн нууц байгууллага байсан бол, 1921 онд улаантны байгуулсан нь төвлөрөн захирах, шаталсан босоо удирдлагатай дарга, албатуудын захиргааны (bureaucratic) аппарат. Коммунист нам одоогийн МАН болон өөрчлөгдөхөд уг бүтэц, зохион байгуулалт зарчмын хувьд өөрчлөгдөөгүй. Харин ч ардчилсан хүчний намуудад бүтэц, зохион байгуулалтаа халдаасан.

Төвлөрөн захирах, шаталсан босоо удирдлага нь эрх мэдлийг дарга, аппаратад төвлөрүүлдэг. Тиймээс ч МАН-ын дарга, аппаратад бүх эрх мэдэл төвлөрдөг, тиймээс ч хэрэг дээрээ чухам энэ аппарат нь нам. Чухам эл учир дарга, аппарат дагасан нам хэмээх бүтцийг, төдийгүй уг аппаратын албан тушаалын шатаар замнах карьер, амьдралын хэв загварыг ч бий болгодог, бөгөөд хүний нөөцийн хувьд хэрэг дээрээ тэд нар нь нам. Чухам энэ бүтэц намыг улс төрийн үзэл санаа, зарчмын нэгдэл, улс төрийн үзэл санаа, зарчмын манлайлал дагасан эрх чөлөөт иргэдийн, тэгш эрхт эвлэл бус харин аппарат, аппаратын албан тушаалын шатлалд үүрлэсэн албатын бүлэглэл болгодог. Нэгэнт төвлөрөн захирах, шаталсан босоо удирдлагатай тул үргэлж шат шатны дарга нар албатаа элсүүлдэг учир албан тушаалд дуртай, дуулгавартай, зүтгэлтэй, долигонуур, зусар, бялдууч нар нь тунаж үлддэг аппарат. Энэ нь дээр өгүүлсэн коммунист намын зохион байгуулалтын төрүүлдэг, үржүүлдэг ген. Намын аппаратын карьер нь хэвийн ажил, мэргэжлийн карьер биш харин дарга, эрх мэдэл дагасан карьер байсан тул бүр Зөвлөлтийн үед тэднийг нийгмийн зүгээс аппаратчик, партаппаратчик буюу аппаратчин, намын аппаратчин, карьерист буюу эрх мэдэл, албан тушаал хөөцөлдөгчид хэмээн доромжлон нэрлэдэг байсан нь өнөөгийн Монголын намчин, цүнх баригчид, бөгс долоогчид, албан тушаал хөөцөлдөгчид гэдэгтэй адил юм. МАН-ын энэ бүтцийн улмаас чухам энэ бүлэг нам, намын удирдлага, улмаар улс орны удирдлага болдог юм. Үүнийгээ МАН инститүци, сахилга бат, зохион байгуулалт гэж сайрхах төдийгүй, нийгэм ч түүнд нь төөрөлдөх хандлага байх шиг.

МАН-ын энэ бүтэц Монголын ардчилсан хүчний намуудын бүтэц, зохион байгуулалтын эх загвар болж өгсөн бөгөөд чухам энэ бүтэц МАН-д бусад улс төрийн намуудыг дээрх байдлаар бусниулах боломжийг олгож байгаа юм. АН-ыг Манан болон С. Эрдэнээр дамжуулан бусниулж байгаа нь үүний тод жишээ. Мөн ШИНЭ, болон Оюунгэрэлийн нам мэт намууд байгуулан задлах боломжийг ч энэ бүтэц, зохион байгуулалт олгож байгаа юм.

Үзэл санаа бус, үзэл санааны лидер бус дарга, албан тушаал төвтэй учир, хэн нэгэн улстөрчийг хатган, өөгшүүлж дарга болгон бусниулж болж байгаа юм. Нөгөө талаар үзэл санааны нэгдэл, эвлэл бус дарга, аппаратын захиргааны бүлэглэл тул эрх чөлөө, тэгш эрх, ардчиллын үзэл санааны биелэл болж эвлэсэн АН-д энэ бүтэц огт тохирдоггүй юм. Энэ бүтэц эрх чөлөөт иргэдийн тэгш эрхт, ардчилсан эвлэлтэй угаасаа харш, үл тохирох, тиймээс ч ардчилсан нийгэмд, ардчилсан дэглэмд байх ёсгүй бүтэц. Ардчилсан нийгэмд, ардчилсан дэглэмд ардчилсан бус нам байх ёсгүй! Мөн Цэдэнбалын үеэс Монголд шууд сонгууль хэмээх шоуг зохион байгуулах болсон цагаас МАХН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга (одоогийнхоор дарга), төв аппарат “нам ба нам бусчуудын эвслээс нэр дэвшигчид” гэгчдийг тойрог бүрд хуваарилж, иргэд тэднийг нь баталдаг байсан бөгөөд түүнийгээ сонгууль гэж ойлгодог байв. Цэдэнбалын үеийн сонгуулиас одоогийн сонгуульд шилжихэд энэ зохион байгуулалт хэвээр үлдсэн. Аливаа намын дарга, удирдлага нэр дэвшүүлж, сонгогчид тэднийг нь батлахыг сонгууль гэж ойлгодог. Цэдэнбалын үеийнхээс ялгарах зүйл нь Цэдэнбалын үед ганц МАХН байсан бол эдүгээ олон нам. Аль нэг намын дарга, удирдлагын дэвшүүлсэн этгээдийг батлахаа сонгууль гэж ойлгодог, иргэдийн сонголт аль нэг намыг сонгохоор л хязгаарлагддаг. Үндсэндээ сонгууль гэгч эрх баригчид өөрсдийгөө иргэдээр батлуулах, эрх баригчдаас иргэдийг дайчлах, дээрээс доош чиглэсэн үйл явц болж зуршсан. Чухам иймээс л дээрх нам хэмээх аппаратыг бүрдүүлдэг бүлэглэлийн аль нэгийг батлахаа сонгууль гэж ойлгодог. Дарга нарын, эрх баригчдын сонголт ард түмний сонголт биш, ардчилсан сонгууль биш! Харин ардчилал гэгч эрх чөлөөт, тэгш эрхт хүмүүс өөрсдөө өөрсдийгөө удирдах, засаглах дэглэм бол сонгууль гэгч эрх чөлөөт, тэгш эрхт хүмүүс өөрсдийн дундаас зохих этгээдийг өөрсдөө сонгож, эрх мэдэл олгон, өөрсдийн хэргийг итгэмжлэн эрхлүүлэх явдал. Өөрөөр хэлбэл эрх баригчдаас иргэд рүү буюу дээрээс доош чиглэсэн бус харин доороос дээш буюу иргэд өөрсдийн дундаас эрх баригчдыг сонгох үйл явц. Чухам эл учир ардчилсан нийгэмд улс төрийн нам эрх чөлөөт иргэдийн, тэгш эрхт эвлэл байдаг бөгөөд ардчилсан дэглэмд эрх мэдэл, эзэн эрх ард түмэнд байх ёсны дагуу ардчилсан улс төрийн намд эрх мэдэл, эзэн эрх нь нам нэрийн дор улс төрийн үзэл санаа, зарчмаар эвлэлдэн нэгдсэн иргэдийн гарт байдаг бөгөөд чухам тэд өөрсдийн дундаас өөрсдийн үзэл санаа, зарчмыг илүү сайнаар төлөөлж буй этгээдийг өөрсдөө сонгон дэвшүүлж сонгуульд, ард түмэнд санал болгодог юм. Эл учир эдүгээ оршин байгаа намын бүтэц, зохион байгуулалт болон сонгуулийн зохион байгуулалтыг үндсээр нь өөрчлөх ёстой.

Энэ хоёр асуудлыг бүрмөсөн шийдэх хууль, хуулийн арга зам бий болсон. Уг арга зам нь Улс төрийн намын тухай хуулийн 8-р зүйл буюу “Улс төрийн намын дотоод зохион байгуулалт, үйл ажиллагааг ардчилсан зарчимд нийцүүлэх” зүйл. Уг зүйлийн 8.1-д “Нам гишүүдээ намын удирдах байгууллага, албан тушаал, сонгуульд нэр дэвших, сонгох, томилоход аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байж тэгш боломж олгоно” гэж хууль болгосон.

Энэ хуулиар аливаа нам өөрийн удирдах байгууллага, албан тушаал, болон аливаа сонгуульд, ялангуяа УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд, нэр дэвшигчийг тодруулахдаа зөвхөн сонгуулиар, зөвхөн бүх гишүүдийн сонгуулиар явуулах ёстой. Мөн хуулиар намын гишүүн хэн ч намын удирдах байгууллага, албан тушаал, болон аливаа сонгуульд нэрээ дэвшүүлэх эрхтэй бөгөөд зөвхөн намын нийт гишүүдийн сонгуулах ёстой. Яагаад? Яагаад гэвэл аливаа нам намынхаа удирдах байгууллага, албан тушаал, болон аливаа сонгуульд нэр дэвших, сонгох, томилоход гишүүдээ аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байж тэгш боломж олгох хуультай. Ялгаварлан гадуурхахгүй байх, гэхдээ бүр аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байх, тэгш боломж олгох гэдэг хуулиуд намын гишүүн хэн хүссэн нь саналын хуудсанд нэрээ бичүүлж, намын нийт гишүүдийн сонгуулиар асуудлыг шийдэхийг хууль болгож байгаа юм. Учир нь ялгаварлан гадуурхахгүй байх гэдэг заалт хэн нэгэн эсвэл ямар нэгэн субъект, этгээдийг нэр дэвшүүлэх, сонгох, томилох эрхгүй, боломжгүй болгож байгаа юм. Учир нь ялгаварлан гадуурхах гэдэг үйлдэл субъектийг/этгээдийг шаардах. Тиймээс ялгаварлан гадуурхахгүй байхын тулд субъект/этгээд байх ёсгүй. Нэгэн ялгаварлан гадуурхах субъект/этгээд байх ёсгүй учир гишүүн бүр нэрээ саналын хуудсан бичих, гишүүн бүр саналаа өгөх эрхтэй, боломжтой, төдийгүй өөр арга байхгүй. Өөрөөр хэлбэл энэ заалт нь хүссэн гишүүн нэрээ саналын хуудсанд бичиж, бүх гишүүд сонгох замаар дээрх асуудлыг шийдвэрлэхээс өөр гарцгүй болгож байгаа юм. Мөн аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байх хуультай. Аливаа хэлбэрт арьс өнгө, үндэс угсаа, нас, хүйс төдийгүй эрдэм мэдлэг, эд баялаг, эрх мэдэл, албан тушаал бүгд орно гэдгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Аливаа хэлбэрээр ялгаварлахгүй байх цорын ганц арга нь хүссэн нь нэрээ саналын хуудсанд бичүүлж, бүх гишүүд нь сонгох явдал. Дээрээс нь бүх гишүүддээ тэгш боломж олгох хуультай. Тэгш боломж гэдэг нь аливаа өрсөлдөөнд ижил, тэгш, шударга боломж хүн бүрийн өмнө нээлттэй байх явдал. Улс төрийн өрсөлдөөн, түүний дотор, аливаа сонгуульд ижил, тэгш, шударга боломж гишүүдийн өмнө нээлттэй байх цорын ганц хувилбар нь хүссэн гишүүн нь нэрээ дэвшүүлээд (саналын хуудсанд нэрээ бичүүлээд) бүх гишүүд нь сонгох явдал. Учир нь гишүүн бүр нэрээ дэвшүүлэх боломжтой байж, гишүүн бүр сонгох боломжтой байж гишүүн бүр нэг буюу ижил саналтай байж л гишүүн бүрд тэгш боломжтой байх болно.

Чухам эдгээр хууль, зарчмын үүднээс ч 8.2-т “намын удирдах дээд байгууллага, төлөөллийн төв байгууллага, гүйцэтгэх төв байгууллага, болон хяналтын байгууллагыг” (16.1) “бүрдүүлэхдээ” “нууц санал хураалт явуулах” (8.2.1), “гишүүдийн оролцоо, ил тод байдлыг хангах” гэж хууль болгосон.

Тиймээс аливаа “нам гишүүдээ сонгуульд нэр дэвшүүлэхдээ аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байж тэгш боломж олгох” гэсэн хууль нь манай улстөрд АН сунгаа нэрээр Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчээ тодруулахдаа нэвтрүүлсэн анхан шатны сонгуулийг (primary election) хуульчилсан хэрэг. Эдүгээ дэлхийн бүх ардчилсан дэглэмүүд намын лидерүүдээ ч, улс төрийн сонгуульд нэр дэвшигчдээ ч тодруулахад анхан шатны сонгуулийг явуулдаг. 1920-иод оноос өмнө АНУ-д сонгуульд нэр дэвшүүлэх эрхийг яг одоогийн Монголд байгаа шиг намын аппарат (party machine) мэддэг байсан бөгөөд тэр нь авлига, хээл хахууль, албан тушаалын гэмт хэргийн гол үүр болж байсан юм. Чухам энэ бүтцийн улмаас улстөрийн нам, сонгууль нь гэмт хэрэг, мафийн зэрэг зүй бус бүлгүүдийн нөлөөнд орсон төдийгүй, улстөрийн нам нь ч мафийн шинжтэй болж, төрийн эрх мэдлийг зүй бус ашиг сонирхол олзлох болсон байсан. Чухам тийм учир 1896-1917 онд АНУ-д нийгмийн бүх давхрааг хамарсан улстөрийн томоохон хөдөлгөөн өрнөж чухам авлига, хээл хахууль, албан тушаалын гэмт хэргийн уг үндсийг таслахын тулд тэмцэж хийсэн хамгийн гол өөрчлөлт нь аливаа сонгуульд нэр дэвшүүлэх эрхийг намын аппарат мэддэг байсныг бүрмөсөн халж анхан шатны сонгуулиар шийддэг болсон явдал.

Анхан шатны сонгуульд хүссэн намын гишүүн саналын хуудсанд нэрээ бичүүлж, намын бүх гишүүдийн сонгуулиар нэр дэвшигчийг тодруулдаг. Анхан шатны сонгууль нь хаалттай, нээлттэй гэсэн хоёр төрөл байдаг. Хаалттай сонгуульд тухайн намд бүртгэлтэй, эсвэл тухайн намыг дэмждэг гэж мэдэгдсэн хүмүүс сонгуульд оролцдог. Хамгийн олон санал авсан этгээд нэр дэвшигч болдог. Нээлттэй сонгууль тухайн тойргийн бүх иргэд сонгуульд оролцдог. Өрсөлдөгчдийн нэрсийг үсгийн дарааллаар бичих бөгөөд намын харьяаллыг нь зарим мужид бичдэг байхад, зарим мужид бичдэггүй. Нэгэнт сонгууль нэг мандаттай тойргоор явагддаг тул хэрвээ хэн нэгэн өрсөлдөгч нийт сонгогчдын 50-иас дээш хувийн санал авбал тэр тойрогт дараагийн шатны сонгууль явуулах шаардлагагүй болдог. Анхан шатны сонгуульд хүссэн иргэн нэрээ бүртгүүлэх боломжтойгоос гадна, хүмүүс хүссэн хүнийхээ нэрийг ч бичиж санал өгч (write-in vote) болдог. Анхан шатны сонгууль нь нэр дэвшүүлэх эрхийг намын гишүүд, ард түмний гарт шилжүүлдэг учир намыг, сонгуулийг, улстөрийг гүн гүнзгий ардчилдаг юм. Чухам энэ сонгуулийг дээрх заалт хуульчилсан юм. Энэ эдүгээ Монгол улсын хууль, нам бүр дагаж мөрдөх ёстой, Монголын төр ч даган мөрдүүлэх ёстой. Энэ хууль гараагүй байхад АН анхан шатны сонгуулийг өөрөө сайн дураараа зохион байгуулдаг байсан. Гэвч Улс төрийн намын тухай хууль гарснаар анхан шатны сонгууль улс төрийн намын хэрэг биш, харин төрийн хэрэг, Монголын төр дагаж мөрдүүлэх, хэрэгжүүлэх ёстой хууль. Тиймээс нэр дэвшигчдийг тодруулах анхан шатны сонгуулийг Монгол улсад сонгуулийг зохион байгуулдаг төрийн алба болох Сонгуулийн Ерөнхий Хороо зохион байгуулах ёстой.

Монголын төр энэ хуулийг дагаж мөрдүүлэх ёстой. Мөн “аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхахгүй байж тэгш боломж” олгох хуулийг хэрэгжүүлж сонгуулийг “нууц санал хураалт явуулах” замаар хийх ёстой. Мөн Монгол улсын Үндсэн хуулийн 21.2-т “Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргахыг” сонгууль гэж Үндсэн хууль болгосон гэдгийг ч нэмж онцлох байна.

Монголын улс төрийн намууд бүгд шаардаж Монголын төрөөр тус хуулийг даган мөрдүүлэх ёстой. Нэр дэвшүүлэх эрхийг МАН-ын даргын гараас авч Монголын ард түмэнд өгөх нь Монгол дахь нам, сонгуулийг ойлгох ойлголтыг ч бүрмөсөн өөрчилж намыг эрх чөлөөт иргэдийн улс төрийн үзэл санаа, зарчмын тэгш эрхт эвлэл болгож, сонгуулийг эрх чөлөөт иргэд өөрсдийн дундаас өөрсдийн үзэл санаа, зарчмын илүү сайнаар төлөөлж буй этгээдээ өөрсдөө сонгон дэвшүүлж сонгон эрх мэдлээ түшүүлэх үйл явц болгон өөрчлөх болно. Энэ өөрчлөлт нь улс төрийн өрсөлдөөний тавцанд өөрийн монополыг тогтоох гэсэн МАН-ынх шиг үйл ажиллагааг бүрмөсөн тасалдуулж, Монголын улс төрийн бүх намд төдийгүй бүх иргэн аливаа хэлбэрээр ялгаварлан гадуурхагдахгүй, тэгш боломжтойгоор улс төрийн сонгуульд оролцох боломж олгоно. Учир нь анхан шатны сонгууль нь нэр дэвшүүлэх эрх мэдлийг энэ утгаараа улс төрийн намын гол эрх мэдлийг намын дарга, аппаратаас салгаж намын гишүүдийн, иргэдийн, ард түмний гарт өгч байгаа хэрэг юм. Ард түмэн нэр дэвшүүлж байгаа нөхцөлд сонголтгүй сонгууль бий болгох боломжгүй. Чухам энэ нөхцөлд Монголын ард түмэн эзэн эрхээ бүрэн дүүрэн хэрэгжүүлж, улс орныхоо эзэн байх бөгөөд тэр хэрээр Монгол улсын тусгаар тогтнол хангагдаж, хамгаалагдах болно. Чухам энэ нөхцөлд л Монголын аливаа намууд эх оронч төдийгүй тусгаар тогтнолын нам байх болно. Яагаад гэвэл Монголын ард түмэн хүний эрхэнд жаргахаар өөрийн эрхэнд зовохыг, хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд байхыг эрхэмлэдэг билээ.

МУИС-ийн профессор

Др. Л. Мөнх-Эрдэнэ