Энэ дууны үгийг М.Дугаржав “Монгол дуунууд” аялгуу нотын хамт 1936 онд эмхэтгэсэн Ц.Өлзийхутаг, редактор Б.Даш “Монгол ардын дуу-5” 1982 он, мөн Улаанбаатар хотын уугуул иргэн Цэдэн-Ишийн Батнасан, Цэндийн Даваадулам гуай, УГЗ Ж.Дорждагва, Лувсангомбо, Д.Ичинхорлоо нараас тэмдэглэж авсан болон бусад олон хувилбаруудыг хооронд нь тулган үзэж энэ эхийг авлаа.

Энэ алдарт дуу мянга есөн зуун арван хэдэн онд Нийслэл хүрээнд анх гарсан гэдэг яриа байдаг юм. Үүний мөрөөр сурвалжлан явж тэр үед амьдарч байсан, учир мэдэх ахмад хүмүүстэй уулзаж асууж ярилцахад Хүрээнд гарсан нь үнэний хувьтай юм байна гэсэн бодол төрөв.

Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч ван ноён Намхайжамц Богд хаант засгийн үед Нийслэл хүрээнд сууж байхдаа Наймай хотын Амгалангийн Жигээ гэдэг залуугийн болзоотой Дашбалжир гэдэг хүүхнийг хатан болгохоор авчруулжээ. Энэ үед Дүүрэгч вангийн хошууны толгой баяны нэг Цогтбадрахын хүү Дэчингомбо Нийслэл хүрээнд хувийн хэргээр ирээд баян хүн болохоор хошууныхаа эзэн ноёндоо дотно талтай байсан гэдэг. Ноёны сангийн гэрт бууж тэнд байхдаа ноён өргөөгөөр байнга орж гардаг болохоор ноёныд юу болж байгааг сайн мэддэг байжээ.

Намхайжамц ноён авчирсан хүүхнээ өөртөө дасгах гэж янз бүрийн арга хэрэглэдэг байж. Тэр хүүхэн хүний зай чөлөөгөөр нуугдан гарч нөгөө залуудаа очихыг бодно. Тэр үеийн хүүхнүүд гэзэгнийхээ үзүүрт хар залаа нарийн туушин утас залгаж сүлжээд гэзгээ урт болгодог байсан аж. Нэг өдөр хүүхэн гэзгээ самнуулж, хар залаа залган сүлжүүлж гоёж эхэлжээ. Тэгээд ноён гадуур ажилтай яваад үдэш иртэл хүүхэн нь явчихсан байжээ. Гэтэл тэр бүхнийг үзсэн Дэчингомбо ингэж дуу гаргажээ.

Өөвөн сөөвөн гэзгэнд нь

Өнгийн туушин тааруулаад

Өөрийн биш хүний юм чинь

Үдшийн шөнөдөө хоосон доо гэж анхны бадаг эхлэн гарчээ.

Энэ Дэчингомбо гэдгийн Дэчинг нь хүмүүс хэлдэггүй Гомбо гэж нэрлэн дууддаг байсан байна. Дүүрэгч ван ноён шадар хиа нараа явуулж нөгөө хүүхнийг авчруулжээ. Хүүхний гэзэг үсэнд нь сувдан сам даруулга ээмэг шүр сувдан санчиг зүүгээд, жуузанд нь суулгаад аваад явжээ. Их хэмжээний идээ боов, бүтэн хонины махан шүүс зэргийг бэлдээд Саж ламд бараалхаж,

-Би энэ хүүхнийг хатнаа болгож авах гэж байгаа юм. Санаа сэтгэлийг нь нааш эргүүлж өгөхийг танд даатгая гээд өргөл барьж өргөн идээ зоог болжээ.

Лам тэр хоёрыг зэрэгцүүлж суулгаад, нилээд ном уншаад, хүүхнийг үлээж тарнидаад сахиус зүүж өгөөд,

- За, чи одоо энэ ноёны хатан боллоо шүү дээ гэжээ. Энэ явдлын дараа,

Сагсгар самбай гэзгэнд нь

Сам шүүрийг тааруулаад

Санаа сэтгэл хоёрыг чинь

Саж ламдаа даатгана даа

Го Жи Нанаа Да хө гэж нэг бадаг нэмэгджээ.

Сүүлийн үед Саж лам гэж хэлэхээ цээрлээд сэтгэлт хүүхэндээ даатгана даа гэж олон янзаар бичдэг дуулдаг болсон юм. Ардын дууны үгийг хамаагүй өөрчлөх нь дууны утга санаа алдагдаж, мөн аль нутагт хэдий үед гарсан нь бүрхэг болно. Энд гарч байгаа Саж лам Богд хааныг ширээнд сууснаас хойно монголд ирээд 1922 он хүртэл байсан хүн юм. Тэгэхээр энэ дуу тэр үед гарчээ гэж үзэх тал байна.

Хатан болж байгаа хүүхэнтэй суух гэж байсан өнөөх залуу үеийн хэдэн залуустай ууланд явж, өндөр дээр гарч байгаад буухдаа хадан дээрээс халтираад бэртжээ. Үүнийг сонсоод,

Хадан дээрээс хальтардаг нь

Хазгай гишгэснийх болов уу даа

Ханилах гэж байгаад алддаг гэдэг чинь

Харгүй явсны харгай юу даа

Го Жи Нанаа Да хө гэж нэмэгдсээр байжээ.

Хүүхэн нь сэтгэлтэй залуугаа бодон ноёны хатан болсон учир шалтгаанаа ойлгуулах, мөн санахдаа боов чихэр бусад зүйлийг боогоод Гомбоор зуучлуулан өгч явуулжээ. Гомбыг яваад очиход залуу хархүү орон дээрээ хэвтэж байжээ. Ярьж суугаад ажиглахад хар цайны шаартай шавхруутай шаазан (Тунгалаг чулуурхуу аяга) орны нь өмнө байжээ. Үүнээс сэдэн ингэж дуулжээ,

Хар цайгаа уухдаа

Хашин шаазан шаартай даа

Ханилж чадаагүй алсад одвол

Хардаж суух минь ч яалаа даа

Го Жи Нанаа Да хө гэжээ.

Хатны захианы дагуу тэр хүүхэн чинь ноёны хатан болоод байхад чи санаа сэтгэлээ зовоох хэрэггүй гэсэн санаагаар ингэж дуулжээ.

Чин цайгаа уухдаа

Шилэн шаазан шаартай даа

Чинийх биш ээ минийх болсон юм чинь

Шимтэж санаад яахав дээ

Го Жи Нанаа Да хө гэж хариу бадаг нэмэгджээ.

Гомбо нь архи их уудаг, сүүлдээ архинд нэвтэрхий оржээ. Дэчингомбо гэдгийн Дэчинг нь хэлэхгүй хүмүүс шууд Гомбо гэж нэрлэдэг болсон гэж дээр дурьдсан билээ. Хүмүүс Гомбо, Цагаан Гомбо, Согтуу Гомбо сүүлдээ Го Жи Нанаа Гомбо гэдэг болсон байна. Гомбо нутагтаа (Одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сум) очоод, хэдэн танилтайгаа зэгстэй нуурын хөвөөнд архи ууж суухад нь хунгийн дэгдээхэй зэгсэн дотор гангар дуугарч байхыг сонсоод,

Хун шувуу дэгдээхэй нь

Хулсан дотор ганганаж байна

Хувьтай төрсөн Гомбо чи

Хошуу нутагтаа дуулж сууна даа

Го Жи Нанаа Да хө...

гэж дуулсаны дараа усанд шумбаж байсан галууны дэгдээхэйнүүд усны гадна гарч ганганаж байхыг харж сууснаа,

Галуу шувууны дэгдээхэй нь

Гаднаа гараад ганганаж байна

Ганзай уусан Гомбо чинь

Галав юүлтэл дуулж сууна даа

Го Жи Нанаа Да хө гэж дуулсан аж. Энэ хоёр бадаг нь хуучин Эрдэнэдүүрэгч вангийн нутагт одоогийн Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын нутагт гарсан дуу байгаа юм гэж, тэр нутгийн уугуул иргэн Гомботой сайн танил байсан өндөр настан Жамсрангийн Содномбалжир гуай 1966 онд ярьж өгсөн юм.

Мөн цааш нь Гомбо болон энэ дууны гарал Дүүрэгч ван ноёны тухай олон сонирхолтой зүйлийг баримттайгаар ярьсан юм. Ганзай гэдэг нь нэг төрлийн хятад архины нэр юм. Тэр үед хятадын дэлгүүр худалдаанд ганзай, миглүү, уа жа фи гэдэг архинууд худалддаг байсан юм. Мөн,

Хувьтай төрсөн Гомбо нь

Хошуу нутагтаа дуулж сууна даа гэдгийг

Хувьтай төрсөн Гоо Жи Нанаа нь

Хошуу нутагтаа дуулж сууна

Ганзай уусан Гомбо чинь

Галав юүлтэл дуулж сууна гэдгийг

Голын хайртай Го Жи Нанаа чинь

Галав юүлтэл дуулж сууна гэж өөрчилжээ.

Олон он жил өнгөрч зарим үгнүүд өөрчлөгдсөн бололтой. Дэчингомбо бол сонирхолтой юмыг хараад л дор нь шүлэглэн бичдэг хүн байсан гэдэг. Гомбо сүүлдээ архинд ороод, шүлэг зохиох нь байтугай үгээ хэлж чадахгүй шал согтуу цал пал гэж явдаг болсон гэж нутгийн хүмүүс ярьдаг байсан. Тэр нутагтаа оросын ногоон дээлт гэж нэршсэн Ичинноров гэдэг царайлаг хүүхэнтэй сууж байгаад дээхэн нь салжээ. Ичинноров нь ханьгүй байсаар нилээд хэдэн жилийн дараа Сандаг гэдэг хүнтэй суужээ.

Эрдэнэдүүрэгч ван шинэ хатантайгаа нутагтаа очжээ. Хөвсгөлийн тэр нутгийнхан шүлэг дуу зохиохдоо цэцэн цэлмэг авъяастай, ялангуяа хошин шог үгэнд төвөггүй дор нь гаргадаг ард түмэн гэдэг нь Гомбоор жишихэд харагдаж байна. Тэр нутгийн ардууд ноёныхоо шинэ хатанг үзээд ингэж шүлэг зохиожээ,

Нанаа ноёны

Наалинхай хатан

Нааш авчирч

Үзүүлсэн хатан нь

Наймаа хотын

Нанжин цоохор

Насаа нуусан

Шодон цоохор

Дүүрэгч вангаас

Дүү хатан

Дүрсгүй вангаас

Дүү хатан

Дүрсгүй Гомбоос

Дуутай хатан

Сайд ноёдыг

Санаашруулсан хүүхэн

Сажи ламаас

Сахиустай хатан гэж шог шүлэг зохиож байжээ.

Энэ дууны гарлын талаар Балжинням бэйс ноёны хатан байсан Ц.Батнасан гуай, Бишрэлт гүний хатан явсан Рэгзэдмаа гуай нар Дүүрэгч ван ноён болон бид нар нэг нь нэгнийдээ ирж очдог танилууд байсан юм. “Го Жи Нанаа Да” дууны гарал үүслийн талаар тодорхой ярьсныг дээр өгүүлсэн билээ. Мөн Наймаа хотын уугуул иргэн алдар гавъяат хөгжимчин Д.Ишдулам гуай,

- Дүүрэгч вангийн авсан хүүхэн Дашбалжирыг мэднэ. Энэ дуу ч тэгэхэд гарсан дуу байгаа юм гэж ярьдаг байсан.

Мөн ардын жүжигчин Дашдэлэг гуай,

- Намайг Хүрээнд ирээд хөгжим заалгаж байхад хувьсгалаас өмнө энэ дуу анх гарч, хүмүүс сурах гэж их гүйдэг байсан юм гэж ярьж байсан. Энэ дууны бадаг бүрд Го Жи Нанаа Да гэж дахилт маягтай байдгийн да гэдэг нь хаягджээ. Энэ Гоо Жи Нан аа да гэдэг бол цаагуураа сул үг биш ээ. Их учир утгатай юм. Го гэдэг нь энэ дууг анх гаргасан Гомбын Го юм. Жи гэдэг нь хүүхний болзоотой байсан Жигээгийн Жи, Нан аа гэдэг нь Дүүрэгч ван ноён Намхайжанцангийн На, Да гэдэг нь Дүүрэгч ван ноёны хатан Дашбалжирын Да юм.

Энэ дуунд холбоотой дөрвөн хүний нэрийн эхний үсгээр дахилт хийсэн нь дууг хэн зохиосон, ямар үйл явдалтай тухай, хэнд зориулж хэдийд гарсан юм бэ гэдгийн нэг чухал баримт болж байна.

Энэ бүгдээс дүгнэн үзэхэд эл дуу 1915-1919 оны хооронд Нийслэл хүрээнд гарчээ гэж санагдаж байна.

Эл дууг дуулж хуурдаж явсан хүмүүс Сэлэнгэ аймагт гарсан дуу гэж ярьдаг байсан гэдэг юм. Тэр Го Жи Нан аа хэмээх Жамъяндорж зохиогоогүй Сэлэнгэ аймагт ч гараагүй юм. Харин тэр “Го Жи Нанаа Да” гэдэг Жамъяндорж нь энэ дууг хуурдаж дуулж үгийг нь баяжуулан олон түмэнд хүртээл болгосныг тэмдэглэх хэрэгтэй байна.

Эрдэнэдүүрэгч ван Намхайжанцангийн хатан Маймаа хотоос авсан Дашбалжираас гарсан хүү нь “Үнэн” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга байсан зохиолч Намхайн Жамбалсүрэн юм. Мөн Дэчингомбын хүү ахмад дайчин өндөр настан Дагва, болон түүний эцэг Гомботой нэг нутаг, эд нарыг сайн мэдэх өндөр настан ахмад дайчин Баянзүрх дүүргийн нэгдүгээр хооронд байдаг болно.

"Завхан нутгийн домог" Эмхэтгэсэн Д.Баярсайхан, Б.Галбадрах, Б.Жавхлан. -//"Завхан судлал" цуврал 3-р боть. Цувралын редактор Б.Түвшин, ботийн редактор О.Сүхбаатар.