Өдрийн аль ч цаг, жилийн аль ч улиралд хүний хөл тасардаггүй, дөрвөн давхар шар барилгын гадна “Бид шантрахгүй, зогсохгүй. Та ялагдахгүй” гэх бичигтэй самбар өлгөсөн нь хамгийн түрүүнд нүдэнд тусав. Өвдөж бэдрээд, эдгэрэх, эмнүүлэх итгэл найдвар тээж буй хүмүүст эл хоёр өгүүлбэр бага ч атугаа дэм, хүч өгдөг байх гэж бодохтой зэрэг сэтгэлд уй төрнө. Үнэн хэрэгтээ уйлж цурхирч, уймарч будилж, уухичин сандрах тэдэнд эргэн тойрноо ажиж, элдэв бичиг гарчиглах сөхөө үгүй нь илт.

Зарим нь амь тавьж, зарим нь амь горилж, нэг хэсэг нь амь гарч, нөгөө хэсэг нь амь дүйсэн дүнсгэр, бүүдгэр, дүрэлзсэн, халуун орчин. Тэнд өвчин, үхэл, үнэн, худал, зол жаргал, зүдгүүр, бэрхшээл цөм бий.

Энэ бол хавдар гэх хахир өвчинтэй нүүр тулж, тэмцэж, тэсэж буй хүмүүст үйлчилдэг улсын цор ганц, төрөлжсөн эмнэлэг болох Хавдар судлалын үндэсний төв (ХСҮТ)-ийн аж байдал, ахуй нөхцөл. Энд олон мянган хүн өвчинтэйгөө тэмцэж, олон зуу нь өвдсөн гэдэгтэйгээ эвлэрч, бас цөөнгүй нь өвчнөө ч, өөрийгөө ч ялж, эрүүлжиж байгаа. Мөн хавдрын улмаас жил бүхэн хэдэн мянгаар тоологдох хүн хорвоог орхиж буй нь гашуун ч үнэн...

ДЭВШИЛ: Хавдрыг хагалгаагүй эмчилж байна

Анх 1934 онд 20 ортой мэс заслын тасаг байгуулагдаж, Монгол Улсад хавдрын эмчилгээний үндсэн хэлбэрийн нэг болох мэс заслын эмчилгээг нутагшуулсан гэж судлаачид үздэг. Харин 1940 оноос нарийн мэргэжлийн тусламж, үйлчилгээ өргөжиж, хорт хавдартай хүнд мэс заслын эмчилгээ хийж эхэлсэн байна. Тэгэхээр манай улс үндсэндээ 90 орчим жил хавдар гэх өвчинтэй тэмцэж, энэ өвчнөөр өвдсөн иргэдийг эмнэж иржээ. Мөн хугацаанд хавдрыг илрүүлэх, эмнэх олон аргыг эх орондоо нутагшуулж чадсан. Тэдгээрийн нэг нь ангиографийн оношилгоо, мэс ажилбар юм.

ХСҮТ-ийн нэг давхарт байрлах Ангиографийн тасгийн гадна цөөнгүй хүн дугаарлажээ. Өмнө нь уншиж ч, сонсож ч байгаагүй “ангиограф” гэх үг эрхгүй анхаарал татаж, учгийг эрж, учрыг тодруулахаар тус тасгийн эрхлэгч Н.Юмчинсэрчинтэй уулзсан юм. Улмаар мэс ажилбарын явцыг ажиглах зөвшөөрөл авлаа. Ийн хувцас, хэрэгслээ зэхээд, ажилбарын өрөө рүү оров. Өрөөнд тасгийн эрхлэгчээс гадна гурван эмч, хоёр сувилагч байх бөгөөд бүгд тус, тусыг үүргийг тун чадмаг гүйцэтгэнэ. Ажилбарын өрөөнд орохдоо, хавдар эмчлэх хагалгаа учир багадаа цаг гаран үргэлжлэх байх гэж төсөөлж байсан ч мэс ажилбар 10 хүрэхгүй минутын дотор өрнөлөө. Хамгийн хачирхалтай нь тэд өвчтөнд зүслэг ч, унтуулга ч хийсэнгүй. Зөвхөн хэсгийн мэдээ алдуулалтын дор, тусгай зүүгээр хатгалт хийж эмчлэв.

Ийн элэгний хорт хавдрын онош сонсоод хямарч байсан 70 эргэм насны эмэгтэйг ердөө 10 хүрэхгүй хормын дотор эмнэж, эрүүлжүүлсэн юм.

Түүнд элэгний хавдрыг дулааны аргаар түлэх эмчилгээ хийсэн бөгөөд тус тасаг нь дүрсийн хяналтад мэс ажилбаруудыг өдөрт 10-12 хүнд хийдэг аж. Харин түлэх эмчилгээг долоо хоногт 4-5 хүнд хийдэг.

Энэ талаар Ангиографийн тасгийн эрхлэгч Н.Юмчинсэрчин “Хүмүүс өвчнөө эрт үе дээр оношлуулснаар бүрэн эмнүүлж, эрүүлжих боломж нэмэгдэнэ. Сая таны харсан эмчилгээ бол эрт үеийн хавдрын төгс эмчилгээний аргад тооцогддог, элэгний хавдрыг дулааны аргаар түлэх эмчилгээ юм. 98 хувийн эдгэрэлтэй гэж үздэг. Энгийнээр тайлбарлахад, хэрэв хавдар нь жижиг байвал гаднаас нь эхо болон КТГ-ын аппаратын тусламжтайгаар тусгай зориулалтын зүүгээр хатгалт хийн хавдрыг түлж, үхүүлдэг. Ингэхдээ зүүгээ хавдарт байрлуулаад, 10-15 минутын хугацаанд цельсийн 100-150 градусаар түлдэг. Сая эмчилгээ хийлгэсэн өвчтөн маргааш эмнэлгээс гараад, энгийн амьдралын хэв маягтаа орох боломжтой. Нэг үгээр, тухайн хавдар бүрэн эдгэрсэн гэсэн үг” гэв.

Хавдрыг эрт илрүүлж чадвал хагалгаа, унтуулга ч хийлгэхгүйгээр 10-15 минутын дотор эх орондоо эмчлүүлэх боломжтойг хараад “гайхамшиг” гэх үг л утга дүйхээр санагдсан юм. Элэгний хавдрыг дулааны аргаар түлэх эл эмчилгээг 2008 оноос хойш ХСҮТ-д хийж байгаа нь энэ салбарын олон дэвшлийг ердөө нэг нь.

Хоногт 10-20 шинэ тохиолдол

Жил ирэх тусам хавдар гэх аюулт өвчний төрөл, хэлбэр өргөжиж, тоо, тохиолдол нь өссөөр байгаа нь гунигт мэдээ. Ганц манай улс ч бус дэлхий даяараа энэ өвчинд дарлуулж, жил бүхэн олон сая хүн ижил шалтгаанаар нас барж буй. ДЭМБ-ын мэдээлснээр өнгөрсөн жил дэлхий дахинд 19 сая хүн хавдраар өвчилж, 9.9 сая хүн хорт хавдрын улмаас амиа алджээ. Гэсэн ч гурван сая хүн амтай Монгол Улс хавдрын өвчлөлийн түвшингээрээ дэлхийд 45 дугаарт эрэмбэлэгдэж, хавдрын шалтгаан нас баралтаар тэргүүлж буй нь зайлшгүй анхаарах учиртай асуудал, агуулга юм. Ялангуяа, элэг, ходоодны хорт хавдрын өвчлөл, нас баралтын түвшингээр дэлхийд нэгдүгээрт эрэмбэлэгдэж байгаа бол улаан хоолойн өвчлөл нас баралтын түвшингээр гуравдугаарт эгнэж буй. “Хорт хавдартай” гэх хатуу онош сонсож байгаа хүний тоо ч жил ирэх тусам нэмэгдсээр байгаа бөгөөд хоногт 10-20 хорт хавдрын шинэ тохиолдол бүртгэгдэж байна.
ХАВДРААР өвчлөх эсэхээ бид өөрсдөө СОНГОДОГ

Эрт илрүүлбэл эрүүлжих боломжтой

Манай улсад нийт нас барж байгаа таван хүн тутмын нэг нь хорт хавдрын улмаас амиа алдаж байгаа гэх харамсалтай статистик бий. Тоо сөхвөл, хорт хавдрын шалтгаант нас баралт 2023 онд 4556 бүртгэгдсэн нь өмнөх оноос найман тохиолдлоор нэмэгдсэн үзүүлэлт бол өнгөрсөн онд 4755 хүн нас барсан болохыг Хавдар судлалын үндэсний төвийн Хорт хавдар эрт илрүүлгийн бүртгэл тандалтын албанаас гаргасан “Хорт хавдрын үзүүлэлт-2023” тайланд дурджээ.

Өдөрт 13 хүн хавдрын улмаас амиа алдаж байна.

Нас баралт өндөр байгаа нь иргэдийн олонх нь хавдраа эцсийн шатанд орсон хойно нь оношлуулдагтай холбоотой. Хавдраар өвчилсөн хүмүүсийн 72.5 хувь нь хожуу шатандаа оношлогдож, үүний 60 хувь нь онош тогтоогдсоноос хойш нэг жил хүрэхгүй хугацаанд амьдраад харамсалтайгаар нас барж байна. Гэхдээ бас сайн ч мэдээтэй. 2022 онд Улсын төсөвт 60.8 тэрбум төгрөг суулгаж, Эрүүл мэндийн даатгалаар эрт илрүүлэгт тэгш хамруулах зорилгоор нийт хүн амын дунд эрт ирүүлгийг үзлэг явуулж эхэлсэн. Энэ ажил одоо ч үргэлжилж буй. Тус эрт илрүүлэг, урьдчилан сэргийлэх үзлэгээр олон төрлийн өвчлөлийг эрт үед нь илрүүлж байгаа бөгөөд үүнтэй холбоотойгоор ХСҮТ-ийн ачаалал ч эрс нэмэгдсэн нь цөөнгүй хүний амь нас, эрүүл мэндийг авран хамгаалах боломж олгож буй.

Хавдрыг гэнэт тусдаггүй

Хорт хавдар нь осол гэмтэл, халдварт өвчин шиг биед гэнэт бий болдоггүй.

Энэ өвчний суурь хүний биед 15-30 жилийн өмнө үүсдэг учир сэргийлэх бүрэн боломжтой гэж эмч, мэргэжилтнүүд үздэг. Энэ төрлийн өвчин нь амьдралын хэв маяг, дадал зуршил зэргээс шалтгаалахаас гадна халдвар, удамшил зэргээс ч хамаарна. Хүрээлэн буй орчин ч тодорхой нөлөө үзүүлэхийг үгүйсгэх аргагүй. Гэхдээ хорт хавдрын тохиолдлын 80 орчим хувь нь өдөр тутмын амьдралын буруу дадал, зуршлаас үүдэлтэй болохыг салбарын эмч, мэргэжилтнүүд хэлдэг. Тэгэхээр хорт хавдраар өвдөх эсэхээ би, та, бид бүхэн өөрсдөө сонгодог байх нь. Тухайлбал, ходоод, улаан хоолойн өвчлөл баруун бүсийн аймагт их байдаг. Энэ нь хоол ундтай нь холбоотой болох нь судлагдсан байдаг. Давс ихтэй, хийцтэй цай, болон даршилсан, нөөшилсөн зүйл хүнсэндээ түгээмэл хэрэглэдэг нь ийм төрлийн өвчлөл үүсэх эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг байна. Түүнчлэн архи, тамхины хэрэглээ, буруу хооллолт, элдэв халдвар гэхчлэн бидний сэргийлэх, сэрэмжлэх боломжтой үйлүүд хавдар гэх аюулт өвчний гол үүсгэгч болдог аж.
ХАВДРААР өвчлөх эсэхээ бид өөрсдөө СОНГОДОГ
Тиймээс хүн амын дунд өргөн хүрээтэй тархаад буй энэ өвчний талаарх мэдлэг, мэдээллээ тэлж, өвчлөлөөс өөрийгөө хийгээд хайртай бүхнээ хамгаалах нь нэн чухал юм. Түүнчлэн эрт үед нь илрүүлж чадвал хавдар эдгэрэх бүрэн боломжтой. Ямар нэг халдвартай бол эмчийн үзлэгт тогтмол хамрагдаж, халдвараас өөрийгөө сэргийлж, амьдралын хэв маягаа эрүүл голдирол руу оруулж чадвар хэлж биш хийсэж ирдэг өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх боломж бий.