-МАН бага хурлаараа хамтарсан засгийг тараах шийдвэрт хүрсэн. Энэ үеэр та намаасаа гарах өргөдлөө өглөө. Ямар шалтгаанаар намын гишүүнчлэлээсээ татгалзах болов?

-ХҮН намын удирдлагын өнөөгийн байр суурь, хандлага, ажиллаж буй арга барил, гаргаж буй шийдвэрүүдийг цаашид хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй тул миний бие ХҮН намаас гарч байна. Улс төрийн намд элсэх, намаас гарах гэдэг бол миний хувьд маш хариуцлагатай шийдвэр байв. Улс орныг үзэл санаатай, зарчимтай, үнэт зүйлсээ хамгаалдаг, чигч, тулхтай, хоёр нүүргүй лидерүүд удирдсан цагт улс орон өөдөлнө гэдэгт би хатуу итгэдэг. Ийм шинж чанартай лидерүүдийг төрүүлэх хөрс ХҮН намд байхгүй, байлгах ч үгүй гэдгийг арван жил явсны эцэст мэдэрлээ. Учир нь нэг хүний компани шиг нам хэзээ ч дотоод ардчилалтай байж, мерит зарчимтай институци болж ажиллах боломжгүй юм байна.

-Яагаад?

-Ийм нам нь намын даргад ихээхэн эрх мэдлийг төвлөрүүлсэн дүрэм батлуулдаг учраас нэг хүний дарангуйлал тогтох нөхцөлийг бүрдүүлдэг юм байна. Дотоод ардчилалгүй нам яван явсаар дарангуйлагчид төрүүлдэг нь зүй тогтол юм. ХҮН намын өнөөгийн энэ байдал, дээрх алдаа дутагдалд хувьдаа хариуцлага хүлээн, цаашид хариуцлага тооцох чадамжгүй Хариуцлагын ерөнхий хорооны даргаар ажиллах шаардлагагүй гэж өөрийгөө үзлээ. ХҮН намын удирдлагын сүүлийн үеийн мэдэгдлүүд намын олон зуун гишүүд дэмжигчдийн хүсэл зориг байж чадахгүй гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Намын дарга нь хамтарсан засагт заавал орох ёстой хэмээн амь тэмцэн улайрах нь нийт гишүүд дэмжигчдээ эвгүй байдалд оруулж байгааг харах ичгүүртэй байна. Түүнчлэн ХҮН намд эрүүл шүүмжлэл хэлсэн хүнийг намын дайсан мэт хүлээж авах, хувь хүмүүс хоорондын асуудал мэт харах, сүүлдээ бүр гүтгэн доромжлох гэхчлэн эрүүл бус соёл тогтсон зэрэг нь цаашид энэ намын гишүүн байх хүсэл зоригийг үгүй хийж байна.

Энд хүрээд итгэл бөхлөө. Хамт зүтгэж асан намын журмын нөхдөдөө хандан хэлэхэд, үнэхээр төр түшилцэх гэж буй бол зөвхөн хувийн эрх ашгийн үүднээс асуудалд хандаж даргад зусардах бус, алив манипуляцид авталгүй үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг, үнэт зүйлстэй, зарчимтай байж, намаа аврахыг захья! Чингэж гэмээнэ энэ хүртэл зүтгэж ирсэн замналын минь үнэ цэнэ тэр болог.

-Та тамгаа хүлээлгээд өгчихсөн үү?

-Намын Их хуралд өргөдөл гаргаж, тамгаа гардуулан өгөх хүсэлтэй байсан хэдий ч өвөл хуралдах Их хурлыг хүлээж эс чадахын учир даруй өөрийн биеэр очиж, хүлээлгэн өгнө.

-ХҮН намын дарга Т.Доржханд УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргалд хариуцлага тооцно гэж мэдэгдсэн. Таны хувьд уг мэдэгдэлд ямар байр суурьтай байна вэ?

-УИХ-ын гишүүн, шадар сайд, ХҮН намын дарга Т.Доржханд УИХ-ын гишүүн Ж.Золжаргалдаа намын дүрмээр хариуцлага тооцно гэж мэдэгдсэн. ХҮН намын дүрмийн 2.11 дэх хэсэгт намын гишүүдийн үүргийг заасан буй. Ж.Золжаргал гишүүн 2.11.8-д заасан “Намаас нэр дэвшин сонгогдсон болон томилогдсон төрийн албан тушаалтан бүр үндэсний эрх ашгийг дээдэлж, хууль болон ёс зүйг чандлан сахиж, ашиг сонирхлын аливаа явцуу бүлэглэлийн нөлөөнд автахгүй байх” гэсэн үүргийг биелүүлсэн. Мөн дүрмийн 2.12 дэх хэсэгт намын гишүүний үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд авах арга хэмжээний талаар заасан бөгөөд сануулах, намаас нэр дэвших эрхийг хасах, намын гишүүнчлэлээс хасах хүртэл сахилгын шийтгэл ногдуулах гэсэн гурван арга хэмжээг заасан байдаг юм. Гэтэл Ж.Золжаргал гишүүнд эдгээрийн аль арга хэмжээг авах юм, аль нь зохистой арга хэмжээ гэж. Гишүүний үүргээ биелүүлсний төлөө хариуцлага тооцох нь зөв үү. Өөрөөр хэлбэл, намын эрх ашгаас үндэсний эрх ашгийг дээр тавьсныг үгүйсгэж байна гэж үзэж байгаа.

-Та Ж.Золжаргал гишүүнд хариуцлага тооцно гэснийг намын дарга дүрмээ зөрчлөө гэж үзэж байна уу?

-Намын эрх ашгийг бодож байгаа бол ХҮН намын удирдлага юуны түрүүнд орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшүүлж, ялагдал хүлээлгэж, цаг хөдөлмөр, мөнгө санхүүгээр хохироосон олон арван гишүүдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээх ёстой. Намын даргын мэдэгдлээс үзэхэд ялагдана гэдгээ мэдэж байсан ч олон арваар нь дэвшүүлж “туг тахьсан” юм байна. Намын эрх ашгийг боддог юм бол, дүрэм журмаа барьдаг юм бол бас ХҮН намын дүрмийн 2.11.4-т заасан “Намын ёс зүй “За андгайг” чанд сахиж, намын нэр хүндэд харшлах аливаа үйлдэл гаргахгүй байх ” гэсэн заалтыг зөрчиж, олон гишүүдийн нэр хүндэд харшилсан зөрчил гаргасан, ордонд зодолдсон гэх хоёр гишүүндээ хариуцлага хүлээлгэх ёстой л доо. Эрх ашгаасаа хамааран дүрмээ янз бүрээр ашиглах хэрэггүй.

-Та ярилцлагынхаа эхэнд ХҮН намын дотоод ардчиллыг хөндлөө. Энэ намыг МАН-ын утсан хүүхэлдэй, халаасны нам гэх ойлголт нийгэмд байдаг шүү дээ?

-Юуны өмнө улс төрийн нам гишүүддээ нээлттэй, ил тод байх хэрэгтэй байдаг. ХҮН-д мэдээллийн хүртээмжтэй байдал маш хязгаарлагдмал, мэдээллийн урсгал сул, хаалттай байдагт нь одоо бүгд дасчээ. Үг хэлэх, шүүмжлэх эрүүл үзэгдэл алсарсаар энэ нам нэг мэдсэн хаалттай, дарангуйллын шинжтэй систем болон хувирчээ. Угаасаа үг хэлээ билүүдсэн, “орк, поп” нөхдүүд орж ирдэггүй, авдаггүй нам л даа. Одоо сонгуулиас хойш ажил, албан тушаал аваагүй нь ч таг, авсан нь ч бүр таг. Бүгд амандаа ус балгасан мэт таг дуугүй. Энэ намд болохгүй байгааг хэлэх зүрх зоригтой хүн өдрийн од шиг. Нэлээд олонх нь намын даргадаа тал алдахгүй, гутлыг нь үнсэхээс буцахгүй байгаа нь илт байгаа. Нөгөө үзэл санаа, үнэт зүйл түй ч хамаагүй болжээ. “Төрийн үйл хэрэг өөр шүү… дотор нь ажиллахаар их ондоо байна…одоо зарчим, үзэл санаа хэрэггүй юм биш үү…шударга ёс хамаатай юу …” гэх мэт үгсийг хамгийн найдаж итгэж явсан журмын нөхдөөсөө сонсох шиг эмгэнэл алга.

Улс төрийн намд явснаар хамгийн их ёс зүй, зарчим үнэт зүйл, институци чанар, мерит зарчим ярьдаг хүмүүс хамгийн худлаа, яг эсрэгээрээ байдгийг харлаа. Хамгийн их үнэн бай, зөв бай хэмээн бусдыг загнадаг, шаарддаг хүмүүс яг хэлдэг шигээ байдаггүйг үзлээ. Намын гишүүд зөвхөн сонгуульд ашиглагддаг хэрэгсэл гэж үү? ХҮН-ийг МАНАНгаас өөр гэж итгэж найдаж явсан юмсан. Хамгийн гол нь ХҮН-д итгэн саналаа өгсөн олон мянган иргэдийн сонголт, итгэл найдвар, урам зориг дэндүү хайран. ХҮН Монгол Улсын сүүлчийн найдвар гэдгийг манай намын журмын нөхөд бүгд л ухамсарладаг байв. Харин өнөөдөр энэ ухамсар хаачив гэж асуумаар байна.

-ХҮН нам хамтарсан засагт орсноор сөрөг хүчний үүргээ алдчихлаа гэж улс төр судлаачид, ард олон ч дүгнэж байгаа?

-ХҮН хамтарсан засагт орсноор сөрөг хүчний үүргээ алдсан нь үнэн. Гэхдээ анхнаасаа сөрөг хүчин байя гэж зориогүй байсан юм билээ. Энэ нь парламентын хяналтыг сулруулж, сонгогчдын саналыг хөсөрдүүлэн, сонголтыг гажуудуулж парламентын хяналт тэнцлийг алдагдуулахад нөлөө үзүүлсэн нь бас үнэн. Гурван нам хамтарсан Засгийн газар байгуулаад Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ одоо үүнээс хойш мөнхийн Хамтарсан Засгийн газар байх болно. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ийм систем рүү оруулж байгаа гэж мэдэгдэж байсан. Манай намын дарга ч бид сөрөг хүчин биш, эрх баригчид гэж байлаа. Тухайн үед сөрөг хүчний үүрэг улс төрийн онолын хувьд төгсгөл болж, улс оронд хэрэггүй болж байгаа юм байна даа гэсхийгээд өнгөцхөн бодоод өнгөрч байж. Парламентын засаглалтай оронд сөрөг хүчний үүрэг байх ёстой. Гэхдээ юу ч байсан сөрж байдаг бус конструктив чиг хандлагатай сөрөг хүчин байх ёстой юм байна.

-ХҮН хамтарсан засагт орох шийдвэрийг хэрхэн гаргаж байв?

-2024 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа болсон намын Төлөөлөх зөвлөлийн хурлаар засагт хамтрах эсэх асуудлыг хэлэлцсэн байдаг. Хурлын төлөөлөгчид санал хуваагдаж, тойргоос сонгогдсон хоёр гишүүн бүхий дүүргийн төлөөлөгчид тэргүүтэй хэсэг гишүүд засагт хамтрахгүй гэдэг дээр байр суурь илэрхийлж, ер нь олонх болох шинжтэй болмогц намын дарга Т.Доржханд завсарлага аван, хурлын төлөөлөгчдөө хүлээлгэн барин байж Удирдах зөвлөлийн гишүүдээ тусад нь багцалж оруулж ирээд хүч түрэн засагт хамтрах шийдвэр гаргуулсан гэдэг юм.

Ийнхүү засагт хамтарснаар ХҮН намын авсан эхний цохилт, том гарз хохирол бол Орон нутгийн сонгуульд ялангуяа нийслэл, дүүрэгт нэг ч төлөөлөгч сонгогдоогүй, шившигтэйгээр ялагдсан явдал. ХУД-ийн Биогоос гарсан нэг төлөөлөгч залууг эс тооцвол шүү дээ. Өмнө нь нийслэлийн ИТХ-д дөрөв, дүүрэгт 12 төлөөлөгчтэй байсан ХҮН нам нийслэлд энэ удаа ийн гутамшигтай ялагдсан нь Хамтарсан засагт орсны шан харамж байсан нь хэнд ч ойлгомжтой. Асуудал үүгээр зогсохгүй, хариуцлага ярих ёстой атал намын удирдлагуудаас хэн ч хариуцлага хүлээгээгүй ба харин дунд шатны намын байгууллагын дарга буюу Их хурлын гишүүн гаргасан дүүргийн намын хорооны даргаар сор залан, хариуцлага тооцон чөлөөлсөн байдаг. Яагаад бусад дүүргийн намын хорооны дарга нар, дээд шатны намын байгууллагын улирдлагуудад хариуцлага яригдаагүй нь бас л асуултын тэмдэг болж үлдсэн.

-Та энэ тухай тэр үед нь яагаад яриагүй юм бэ?

-Энэ бүгдийг одоо ярихын учир нь өдийг хүртэл хэн нэгэн дуу хоолойгоо гаргаасай, гомдол санал ирүүлээсэй, үгээ хэлээсэй гэж хүлээснийх. Хариуцлагын хороо маань өргөдөл гомдол бичгээр хүлээж авч, шийдвэр гаргадаг. Харамсалтай нь бүгд бүлх залгисан мэт байхаар үл барам гайхамшигтай сайхан намд орсондоо, дарга нартаа баярлаж талархаад ханахгүй байгаагаа илэрхийлсэн хайрын нялуун үгс цуваргасаар… Зарим нь намын даргаа бүр “King” гэж өргөмжлөхийг хараад нүүр хийх газаргүй болж байв. Ер нь хаа газар ингэж вакумжуулж хүнийг алдаг нь аксиом доо.

-Таны хувьд ХҮН намтай амьдралаа холбоод арван жил болжээ. Гэтэл яагаад намынхаа дотоод асуудлыг олон нийтийн сүлжээнд дэлгэх болов?

-Би 2015 оноос өнөөг хүртэл ХҮН намд итгэл үнэмшлээ өгч, үзэл санаа, үнэт зүйлийг минь тээгч хэмээн итгэж, цаг нар, хүч хөдөлмөр, нэр нүүр, ухамсарт амьдралынхаа нэгээхэн хэсгийг холбож ирсэн. 2016 оны сар шинийн битүүний өдөр болсон намын удирдлага дахь үл ойлголцол, хагарлаас улбаалж ХҮН нам анх дотооддоо задарч, гишүүд нь ус тосоороо ялгарах мэт хуваагдсан юм. Миний хувьд үзэл санаа, зарчим, үнэт зүйлээ тээн үлдэж байгаа хэсэг хэмээн харж, одоогийн намын удирдлага Т.Доржханд, Б.Найдалаа, Д.Гантулга нарыг дэмжиж нэг талдаа гарч байлаа. Үнэхээр намын лидерүүд уйгагүй тууштай байж, намаа шинээр бүртгүүлэн зохион байгуулж, удаа дараагийн сонгуульд удирдан манлайлж, өдгөө УИХ-д найман гишүүнтэй улс төрийн хүчин болгож чадсан гавьяатай. Гэхдээ “Улс төрийн нам гэж юу вэ? Үнэхээр засгийн эрх мэдлийн төлөөх хэсэг бүлэг хүний бөөгнөрөл үү? Нам хэмээх энэхүү бүлэг хүний бөөгнөрөлд институци чанар хэрэгтэй юу, хэрэггүй юу? Дотоод ардчилал хэрэгтэй юу? Намын гишүүд гэдэг нь зөвхөн сонгуульд ашиглагддаг хүн хүч юм уу? Бусад үед нулимж, түлхэж байдаг дорд хүмүүс юм уу? Дүрмээ гишүүдээрээ хэлэлцүүлж нам шиг нам байх ёстой юу үгүй юу? ХҮН ер нь 2028 оны сонгуульд орох юм уу? Ингээд хэдэн ХҮН эрх мэдэлд хүрснээр сэтгэл ханаад зогсох юм биш биз? Ер нь нэг сайхан улс төрийн намд яваад байна гэсэн чинь улам бүр нэг хүний компани шиг нам байх сонирхол зорилготой байсан юм биш байгаа?” гэх зэрэг асуултууд дотроос минь хариу нэхээд зовлонтой байна л даа.

-ХҮН намыг цаашид засагт хамтрах эсэхэд та ямар байр суурьтай байна вэ. Ер нь Хамтарсан Засгийн талаар таны бодол?

-ХҮН засгаас өөрөө гарч, нийт сонгогчдоосоо уучлалт хүсэн сөрөг хүчний үүрэг хүлээж, намаа бэхжүүлж, дараагийн сонгуульдаа бэлдсэн нь өлзийтэй цаг үе ирлээ гэж харж байгаа. Эс бөгөөс иргэд сонгогчдыг хуурч, хэсэг бүлэг хүний эрх мэдлийн төлөөх хэдхэн хүний эрх ашигт үйлчилдэг талбар, ганц хүний наманцар болоод дуусах биз ээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуулинд олонх болсон нам засгийн газраа байгуулах агуулга бүхий заалт бий. Миний бие 2020 онд Үндсэн хуулийн 6.2 дахь заалтын агуулгаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаж байсан туршлагатай. Дахин хамтарсан засаг байгуулах чиглэлд явбал Үндсэн хуулийн бус гэж үзэж, Цэцэд хандах бодол бий, нөхцөл байдал юу болох нь уу харцгаая.

М.МӨНХЦЭЦЭГ