нээгээд удаагүй байхад МУИС-ийн оюутан миний бие архинаас гарахаар тэнд очиж билээ. Санаснаас тэнд яадгаа алдсан гудамжны архичид бараг үгүй бөгөөд эмч, зохиолч, урлаг соёлынхон голдуу хатуу идээнд хорлогдож залхсан, түүнээс гарахаар санаа шулуудсан 20 гаруй “ухамсартай” эрчүүд цугларчээ. Бидэнтэй айл саахалт 1-5 хүртэлх хурц тасгийнхан буюу олны хэлдгээр “галзуучууд” мөн 10 ч билүү түүнээс дээш дугаартай “ахлах ангийнхан” бараг эрүүл саруул болсон улс байх. Тэдний яриа хөөрөө эм тарианд номхроод ч тэр үү жирийн хүнээс ялгагдахгүй.
Эрүүлийг хамгаалах яамны сайдын тушаалаар "алкагол"-ын төрлийн бодисын хамааралтай /үүнд бас хар тамхинд орсон ганц хоёр өвгөн хятад луухаан/ болсон ч олон жил хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө амь амьдралаа зориулсан ахмад эмч нарт зориулсан наркологийн тусгай тасаг нээсэн юм. Тэнд би “халзан” Хасагаа, “бөгтөр” Гэндэнжав, Шастины нэрэмжит гуравдугаар төв эмнэлгийн Өлзийтөмөр, Мөнхтөр нарын хэдэн эмч нартай танилцаж, нэг сар хэртэй зовлон жаргалаа хуваалцсан билээ. Өлзийтөмөр эмч бол гийр, туйван өргөлтийн улсын хэд хэдэн удаагийн аварга, шагайг есөн тохой газраас бус 13 тохой газраас долоовор, чигчий хуруугаараа нясладаг төдийгүй пивоны зузаан төмөр бөглөөг эрхий хуруугаараа инчдэн нээдэг эртний Грек Ромын рицариудын баримал шиг эр хүн атаархаж, эм хүн шохоорхмоор хүчирхэг булчин шөрмөстэй тамирчин эр байсан бол Мөнхтөр нь гэмтэж бэртсэн хүний тулгуур эрхтнүүд хөлийн шилбэний ясыг хүртэл тэмээний ясаар орлуулах мэс заслыг олон удаа амжилттай хийн алдаршиж БНМАУ-ын төрийн шагналд нэг бус удаа нэр дэвшсэн боловч нөгөө л гайтай хөөтэй архины асуудлаас болоод хараахан энгэр цоолж амжаагүй нэгэн.
Нөгөө “бөгтөр” хэмээх Гэндэнжав гэдэг зузаан хүрэн эр бол Анагаах ухааны дээд сургуулийн багш, алдартай эмч Аминдаваагийн найз, хөдөө хээр эмнэлгийн бус орчинд хүнд ангийн хутгаар мэс засал хийж түргэн хугацааны мухар олгой авсан гавьяатай ч эмнэлгийн ёс дүрэм, стандарт зөрчсөн хэргээр тухайн цагтаа шүүх шоронгийн хаалга татаж явсан алтан гартай амьд бурхан. Тавдугаар сарын навч цэцэгс оршуулгын газрыг хүртэл чимж, хаврын наран ар зооноос төөнөсөн дулаахан өдөр дэвхэрч цовхорч, хашхирч гууглаад байхааргүй “номхорсон” өвчтөнүүдийг эмнэлгийн гадаа биеийн тамирын талбайд гарган салхилуулж, тойруулан тавьсан урт урт вандан сандал дээр суулган нарлуулна. Энэ үед Дорнод аймгийн Хөгжимт драмын театрын ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байгаад автомашины аваарт орж, тархиндаа хүнд гэмтэл авсны улмаас ухаан нь ээдэрч, солиорсон нэгэн залуу олны өмнө гарч удахгүй тайзан дээр тоглуулах гэж байгаа шинэ жүжгийнхээ утга санааг товч танилцуулаад тэнд суугаа хүмүүст “роль” хувааж даруй түргэн жүжгийн яриа, үг өгүүлбэр, монологуудыг цээжлэхийг шаардахын сацуу “тэмээнд эвэр ургуулж гадаадад экспортлох” сэдвээр дессертаци бичсэн бас нэгэн солиотой эрдэмтэн босож эдийн засгийн тооцоо судалгаа, үр ашгийн тухай ярих нь хэдийвээр эрүүл бус ч бас зугаатай. Архи дарснаас салахыг горилогч бид мэт нь өглөө эртлэн босож нүүр гарыг угаасны дараа гимнастикдаа гарч эмнэлгийн сэтгэл зүйч багш хувилгаан хэмээх Зундуй төвөдийн зааж өгсөн өөрийгөө ариутган номхотгох Жанрайсиг бурхны зүрхэн тарнийг 13 удаа давтан уншаад дараа нь мөн ламтнаар ховсдуулан нэг цаг хэртэй зүүдлэх, зүүрмэглэхийн хооронд нойрмоглон өнгөрүүлнэ.
Энэхэн зуурт нөгөө биологийн ухааны эрдэмтэн маань эрт урьд цагт тэмээ эвэртэй байсан тухай хадны сүг зураг, үлгэр домгоор жишээ татан олон сонин юм ярих бөгөөд генийн өөрчлөлтөд ороод дараа дараачийн мутацид шилжих хугацаагаа хүлээж байгаа эвэр гэдэг энэ сонин гоё эрхтэнг хүсвэл хүнд ч ургуулж болно гэж айлгана. Эвэртэй болчихвол хүн гэдэг амьтан ядаж л гараараа зодолдохгүй буга гөрөөс, бух мэттэй адил мөргөлдөж тархины цусан хангамжаа сайжруулан зөнөг, тэнэгрэлийн /альцгеймер/ өвчин үгүй болох жишээний олон сайн давуу талтай болох тухай лекц уншина. Тэнд бас ДБЭТ-ын гоцлол дуучин Шаравдорж гэж сайхан хүн бидэнтэй ойролцоо хажуугийн тасагт хэвтдэг байлаа. Гуйлгах биш гуйж дуулдаг тэр хүн хоёрдугаар давхрын бүдүүн бүдүүн төмөр тортой цонхоор хөхөмдөг хөх будан дунд сундлалдан навч цэцэг нь ханхлах нь холгүй хөхөртөх Богд хан уул, Цэцээ гүний цэнхэр хөөг татах орой, мандал сүндэл юуг ширтэн: Цэнхэрлэн харагдах уул нь хө Цэцэг жимстэй уул байна аа Чиг зоригийг баривал   Хүүтэйгээ зугаалмаар уул байна аа гэж бэсрэг уртын дууны манераар тэртээ холоос урт уужим амьсгалаар цэнхэртүүлэн дуулахад нь элчилгүй холыг ширтэх түүний гунигийн манан сүүмэлзүүлсэн хоёр нүднээс нь нэгэн дусал хар нулимс тээнэгэлзэнгүй удаан гарч ирснээ сормуус зовхинд нь тээглэн хэсэг байзнаснаа шарланга туранхай хацрыг нь даган дуртай дургүй бөмбөрөн унана. Эхнэр нь түүнийг эргэж ирэхээ болиод удсан ажээ. Хүний зовлонг хүн ямар мэдэх биш. Яасан ч юм билээ, уйлж байгаа хүнээс ямар асуултай биш ... Гадаадад, Италид ч гэл үү, Болгарт ч гэл үү дуулаачийн дээд сургууль, консерватур төгссөн тембр сайхантай, тавимал хоолойтой тэр мэргэжлийн дуучин яагаад тэр сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт ийм олон жил сар хэвтэж байгааг эмч нараас өөр хүмүүс мэдэхгүй. Бид мэт нь мэдлээ гээд ямар түүнд тус хүргэж чадахгүйгээс хойш мэдэхгүй ч байсан нь дээр мэт санагдах. Хол ойр, хот хөдөөд алдартай “шар хадны академи” хэмээх энэ их сургуулийн босгоор олны танил авьяастай, алдартай цөөнгүй хүн алхан орсны дотор хогийн архичнаас эхлээд төрийн сайдууд ч мэр сэр мэргэжил дээшлүүлж, диплом хамгаалаад гарсан сурагтай. Энэ академийн тухай алдарт дуучин Адарсүрэн, Явуухулан гуай хоёрын зохиосон нэг хөөрхөн дуу ч байдаг.   Улиастайнхаа аманд зуслаа даа   Ууж л согтуурдгаа больё доо Шар хадынхаа ууланд зуслаа даа Шартаж хэвтдэгээ больё доо   Шийжүүтэй будаандаа даслаа даа Шилтэй цэнхрээсээ саллаа даа Эхнэр хүүхдээ бодъё доо Эргүүтэтлээ уудгаа больё дооБи ч гэсэн тэнд “наадаж сууснаа мартаагүй”, “Хөх тайгын үлгэр” тууж өгүүллэг тэргүүтнээ бичсэн сэн. Архинаас гарах гэж яаж хөгөө хөлдөө чирч явсныг хэлж яахан барах сан билээ. Хоёр литр өлбийсөн бүлээн усыг нэг амиар уугаад, нэг грамм хүрэхтэй үгүйтэй афаморфинаар тариулж ходоодоо эргэтэл бөөлжинө. Энэ бол архийг жигших анхан шатны өдөр тутмын жирийн эмчилгээ. Хоёр дахь гол эмчилгээ нь сүрийг дардаг сулфацин буюу галзуугийн алдарт шар тариа ... Түүнийг хийлгэсэн хүн 24-48 цаг ууж идэх дуртай уруул ам нь хатаж хагаран солиортлоо халуурна. Хамгийн аймшигтай нь тэрхүү /хүхрийн хүчилтэй/ гэх тосон тариа хүний өгзөг биед ороод хэдэн өдөр, шөнө тарж шимэгдэлгүй шууд царцдаг учраас өвдөж хавдахыг нь үгээр зүйрлэн хэлэхийн аргагүй. Дээгүүр нь ялаа нисээд өнгөрсөн ч хөндөгдөн хажууд нь хүн инээсэн ч герман гав шиг улам чангарч гол тасартал янгинана. Өчүүхэн төдий хөдлөхөд шөрмөс татна. Халхын шоронгуудыг бараг гүйцээсэн дээгүүр суудалтай ид насны атаман эр хүртэл тэр тарианы өмнө жижгэрч ямар олигтойдоо босож чадалгүй өмдөндөө шээс алдаж баларч байх вэ дээ. Тариа хийлгээд яг өвдөх оргил үед нь гараа цус шүүртэл хазсан ч огт мэдэгдэхгүй тэгж л өвддөг тариа... Ямар сайндаа хэд хэд төрсөн ид дунд насны архичин эхнэр сулфацин гэдэг энэ тариаг хийлгэчихээд "намайг амьсгал хураахаас өмнө хүүхдийг минь дуудаж уулзуулж өгөөч" гэж уйлж байх вэ дээ. Гэвч энэ ачтай тустай тариа ... Эмнэлгийн бус хар үгээр тайлбарлахад олон жил архи уусан хүнийг галзуурч солиортол нь халууруулж байж биед нь шингэсэн элдэв нян бактерийг шатааж хордлогыг нь хөөн гаргаж эрүүлжүүлдэг ид шидтэй эмчилгээ юм санж. Яг л хуучны шилэн шиприцийг чанаж буцалгаж ариутгадагтай адил гэсэн үг.
Шаравдорж ах ВТ гэдэг болгар янжуур татах дуртай. Түүнийг хааяа охин нь хэмээх 20 гаруй насны бүсгүй эргэн ирж, дотуур хувцсыг нь сольж өгнө. Гэтэл нэг өдөр Шаравдорж гуай надад хандан:-Би чамайг шүлэг зохиол бичдэг сэтгүүлч хүн гэж дууллаа. Тийм учраас чи надад нэг сайхан захидал бичээд өг. Учир юун гэвэл миний эхнэрийн толгойг нэг амьтан эргүүлээд Сэлэнгэ аймаг руу аваад явснаас хойш жил гаруй боллоо. Иймд эхнэрийг минь наашаа эргэж иртэл нэг гоё шүлэглэсэн захидал бичиж өгч тус болооч. Эхнэрийг чинь ирвэл чамайг эмнэлгээс гаргана гэж эмч надад хэлсэн. Түүнийг ирэхгүй бол миний өвчин ч мөддөө илааршиж эдгэхгүй нь бололтой гэдэг юм байна. Галзуу солиотой хүмүүс заримдаа эрүүл хүнээс ч илүү мэргэн цэцэн ухаалаг ярьдгийг мэдэх болсон миний бие:- Захидал бичиж өгч болно. Харин юу гэж бичих вэ гэвэл мань эр бяцхан бодол хийлснээ- Талийгаач /өөрийгөө хэлж байна/ хоёр нүдээ хөхөртөл таныг хүлээж, хүлээж адаг сүүлд нь тэвчээр алдарч боомилоод үхсэн гээд миний өмнөөс биччих. - Чи юу яриад солиороод байгаа юм бэ? Амиа хорлоод үхчихвэл би чамайг ална шүү. Эмнэлгийн захиргаанд мэдэгдэж хуулийнхны тасагт шилжүүлнэ гэж мэдээрэй. Тэнд дандаа хүн амины онц ноцтой гэмт хэрэгтэн, худал үнэн галзуурсан яахаас ч буцахгүй ялтан алуурчид байдаг юм. Чамайг хаалгаар нь үнэн оров уу худлаа оров уу дор нь эд бад хийгээд элэг сэмжийг чинь хананд өлгөчихнө. Тэгж арьсаа амьдаараа хуулуулах хэрэг байна уу. Чам шиг ийм сайхан, супер залууд, чам шиг ийм гайхамшигтай дуучинд эхнэр хаанаас мундах вэ, муусайн хүүхнүүд чамайг дуулахаар яаж үхэж хатан тачаадаж байгааг би өөрийнхөө нүдээр харсан. Чамайг шохоорхоод хараад байсан нөгөө загвар өмсдөг гоё бүсгүйд би чиний өмнөөс хайрын захидал биччихье. “Дээд ангийн” тэр “оюутан” хүүхэн хааяа л нэг унаж тусдаг болохоос биш бараг эрүүл болчихсон байна лээ. Хайр сэтгэл байхад энэ мэтийн сэтгэл санааны “сайн дурын” өвчин байтугай үхэл ч та хоёрыг салгаж чадахгүй. Яагаав Есениний булшин дээр Москвагийн хамгийн гоё нэг хүүхэн очоод өөрийгөө буудаад үхчихсэнийг дуулсан л биз дээ гэж хэлбэл Шаравдорж ахын нүд нь сэргэн тормолзож: - Намайг тоох болов уу, нөхөртэй бол яана аа?- Нөхөр ямар хамаа байсан юм бэ. Болохгүй бол Пушкин шиг буудалцсан ч яадаг юм бэ. Муу нөхрөөс сайн үхэр дээр гэж чи сонссон л биз дээ. Үхрийг бол таргалуулж байгаад өвөл алаад идчихнэ. Муу нөхрийг бол ... үхэл ч голдог. - Намайг ийм өвчтэй болохоор тоохгүй бол бас зовлон дээр нэг зовлон нэмж сэтгэлийн тамд унах юм биш үү. - Ямар өвчтэй гэж ... тэгж яривал энэ хорвоо дээр чинь эв эрүүл хүн их цөөхөн байдаг юм шүү дээ. Бүгд л синдромтой.Архи уух, мөрийтэй тоглох, хүний эхнэрт дурлах, албан тушаал ширээ сандлын төлөөх тэмцэл бүгд цөмөөрөө нэгэн зүйл өвчин ... - Чи бол Ленскийн “ари”-г дуулаад рольдоо итгээд “солиорчихсон” сайн дурын өвчтөн. Одоо наад тэнэг ролио мартаж, ажил амьдрал, уран бүтээлээ бод гэж би Шаравдорж ахад тушаагаад нөгөө загвар өмсөгч гоё хүүхэнд зориулан нэгэн шүлэглэсэн захидал бичив.   Ховор эрдэнийн үнэтэй залуу сайхан нас Хосоор амьдрах заяатай замбуу тивийн ёс Анх чамайг олж харсан алтанхан хормыг мартахгүй Атгын чинээ биетэй зүрх гэдэг агуу юм Аягын чинээ зайтай ч тархи уужимхан юм гэх мэтээр санаандаа орсон хүний, өөрийн шүлгийн мөр бадгуудыг холбон бантагнуулсан урт захидал бичиж дээр нь улаан сарнай зураад Шаравдорж ахдаа уншиж өгвөл баярлан хөөрч:- Би одоо дор нь гарын үсгээ зурах уу, яах вэ гэж байна- Хэрэггүй дээ, энэ ямар албан бичиг биш тэр хүүхэн та бид хоёрын бичгийг ямар ялгах юм биш. Харин эхнэр болох хүнтэйгээ уулзаад элдэв долоон юм донгосож байгаад “эдгэршгүй” өвчтэйгөө мэдэгдчих вий гэхэд тэр цочисхийн өөдөөс нухацтайгаар ширтэж - Би эдгэршгүй өвчтэй юм уу?- Үгүй дээ, үгүй зүгээр л уран зохиолын халил байхгүй юу даа. Энэ үгийн өө сэв андахгүй байгаа чинь таныг эв эрүүл гэдгийг батлаад байхад юу ярих гээд юу яриад байгаа юм бэ. Би тань шиг гайхамшигтай дуучин болж төрсөн сөн бол ингэж Монголд, шар хадны больницод заваарч хэвтэхгүй байсан. Аль эрт баруунаад гарч Маринскийн театраар ч тогтохгүй Орос, Болгар, Итали, Америкт очиж дуурийн одуудын толгой дээр цахиур хагалж явах байсан. Та бол дэлхийн хэмжээний сонгодог дуучин ... Удалгүй миний хүргэж өгсөн захидлын хариу ирлээ. “Май 1”-ний баярын цэцэг навч бүхий эрээн дугтуйтай захидлыг задалбал улаан будагтай уруулын дардас бүхий тамга дунд: -Бүсгүй хүн эр нөхрөө яаж хайрладгийг би чамд үзүүлнэ ээ. Би энэ өдөр, энэ цаг минутаас хойш бие сэтгэлээ тушаалаа. Чиний Туул” гэсэн байлаа. Хагас сайн өдөр бүр өвчтөнүүдийн дунд зохиодог тайван тасгуудын танилцах үдэшлэг дээр Туул, Шаравдорж ах хоёр тасгийн дугаар хадсан өвчтөний хувцсаа тайлж час улаан палааж, тас хар костюмтай ирээд олны харцыг хөл дороо унатал бүжиглэв. Эрэгтэйчүүдийн тасгийн сувилагч Лхагвасүрэн гэдэг залуу эр төгөлдөр баян хуур хөгжим алдлан татаж, вальсын хаан “вовка” Түмэнжаргалын хөгжим алдарт “Дурлалын вальс”-ыг бүжгийн зааланд төдийгүй онгорхой хаалга, цонхоор Шар хадын эмнэлгийн хашааг дүүртэл эгшиглүүлэхэд шинэхэн танилцсан хоёр хос амьтан хүний алаг нүдийг атаархтал шалан дээр бус агаарт жингүйдсэн мэт эрээн палаажны хормойг дэрвүүлэн эрвээхэй адил эргэлдэн бүжив. Миний хүсэлтээр эмнэлгийн ерөнхий эмч Г.Доржханд тэр хосод эрүүл саруул болсонд нь баяр хүргэж, хоёуланд нь гал улаан сарнай цэцэг бэлэглэлээ. Хүмүүс алаг нижигнүүлэн ташиж, танхимд талархлын хөгжим эгшиглэв. Туул толгойдоо жаахан ёо, ёотой болохоос өндөр гоолиг, нүд дүүрэн сайхан бүсгүй байлаа. Ямар л ёо, ёогүй хүн миний бичсэн тэр галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл шиг захидлыг аваад зөвшөөрч байх вэ дээ. Гэвч би тэр хоёр ядарсан амьтанд эм тарианаас ч илүү сэтгэл засал хийж хоёулангийнх нь өвчнийг бараг эдгээсэн байх гэж одоо хүртэл итгэж явдаг юм. Олон жилийн дараа тэднийд нэг очиход үртэй хүүхэдтэй сайхан айл болсон байж билээ.
Хайрын хонгор сэтгэл жаргал дундаа ташуурч Ханилахын сайхан заяа хүнийх болохыг харлаа Халуун элгэн амьдрал надаас ийнхүү урваж   Хайртын халуун харцыг хөрнө өө гэж санасангүй хэмээн уншихад нулимс нь хар аяндаа бөмбөрөн бөмбөрөн уйлдаг асан Шаравдорж ах маань одоо энэхүү шүлгийг мянгантаа уншивч тоохоо больсон нь бие нь сайжирч эрүүлжсэнийх бололтой.
Шар хаданд хэлмэгдүүлэлтийн жилүүдэд Ерөнхий сайд асан Догсомын Бодоо, Солийн Данзан тэргүүтэй мөн ч олон сайхан хүмүүсийг аваачиж ногоон малгайтнууд цаашаа харуулсан гэдэг. Одоогоос бараг 30-аад жилийн тэртээ миний бие зохиолыг нь бичиж, Улаанбаатар хотын орлогч дарга асан Батболд гуай редакторлаж, найруулагч Уртнасан /эмэгтэй/ дэглэсэн “Учрах тавилан” гэдэг уран сайхны киног “Хөлөг” компанийн захирал, Дорноговийн Алтаншандын хөрөнгө мөнгөөр бүтээж “Өргөө” кино театрт нээлтийг нь хийж, тухайн цагтаа олон түмнийг шуугиулж байсан өдөр бий билээ. Тэр үед киноны маань гол баатар цөөнгүй хүний бодийг хөтөлсөн дотоодыг хамгаалахын төлөөлөгч асан ахлах комиссар Сэржготов гэдэг хүн ч амьд сэрүүн байсан бөгөөд надтай заргалдан: - Бууны аман дээр очихоороо чам шиг муу юм байтугай чамаас цаадах нь яаж жижгэрч арчаагаа алдан миний гутлыг үнсэж байсныг чи харсан ч болоосой. Түүх давтагддаг юм шүү, гөлөг минь сайхан мэдээрэй гэж занаж байсан нь одоо ч чихэнд сонсогдох шиг болдог юм. Миний энэ киноны үйл явдал бол болсон бодит амьдрал. Үүн дээр нэмж, чимж хэтрүүлсэн юм бараг байхгүй. Зүгээр л уран сайхны шигтгээ болгосон ганц хоёр юм бий байх. Киноны гол утга санааг товчоор өгүүлэхүй дор:   Хэдэн ялтанг ногоон малгайтнууд хороохоор харанхуй бүрэнхий цагаар Шар хадын уулын зүүн талын хадан мөргөцөг дор аваачаад гарыг нь ард нь хүлэн нэг нэг ухсан нүхний амсар дээр доош нь тонгойлгон суулгаад ахлах комиссар Сэржготов нийтэд хандан: Амандаа алтан шүдтэй, гартаа ганц гуулин гархитай хүн байвал босоод ир. Би тийм хүнийг өршөөнө гэж хэлэхэд нэг залуухан лам:- Өндөр настай эхийг минь бодож утсан чинээ улаан амийг минь өршөө гэхэд комиссар:- Чи тэгвэл миний гутлыг үнс гэж хэлээд хөлөө өргөн чулуун дээр тавихад мөнөөх лам түүний гутлыг тонгойн үнсэв. Сэржготов:- Чи муу эсэргүү битгий гутал шүлсдээд бай гэж хэлээд улаан нүүр өөд нь хатуу ултай толин хромоор тасхийтэл өшиглөнө. Хүн буудах үедээ гоёж гоодож ирдэг ахлах комиссар энэ удаа одон медаль зүүсэн алтан мөрдэстэй, парадад өмсдөг гоёлын китель цамцныхаа дотор халааснаас жижигхэн никель савтай архи гарган балгаснаа нэгэн хоригдлын дэргэд очиж:- За, Цамба эмч та энд юуны учир яах гэж ирснээ мэдэж байна уу?- Надад төр засагтаа буруу санаж, олны нүднээс далд хийсэн ямар нэгэн хар хэрэг байхгүй. Би насаараа л хүнд тус болох гэж ... гэтэл Сэржготов түүний үгийг таслан:- Чи хүрээ хороо даяар гайхагдаж шагшигдсан сайхан бүсгүй Хандсүрэнг олон жил зайдалж миний дургүйг ихээхэн хүргэснээ гэмт хэрэг биш гэх үү. Одоо чи түүнийг хэдэн жил тэвэрч хэвтсэнийхээ үнийг амиараа төлж цайруулах цаг чинь иржээ. Одоо би чамайг буудчихаад танайд очиж эхнэрийн чинь өвөрт гуталтайгаа орж хононо. Английн чонон сахараар /хор/ ар гэр үр хүүхдийг чинь бодийг хөтөлж чиний үнэр, сүнс сүүдрийг чинь үргээж ариутгана. Миний бууны суманд үхсэн чи ямар босож ирээд надтай заргалдаж чадах биш...   Охор нүхэнд толгойгоороо онхолдон унаж цусандаа хутгалдсан ялтан үүр шөнө хагацахын алдад бүүр түүрхэн ухаан орж мөнөөх нүхнээс арай ядан гарч удтал ноцолдон байж гарынхаа хүлээснээс салав. Халамцуу согтуу комиссар түүний дагз руу буудах гээд хүзүүнийх нь булчинг хажуу тийшээ хаваад буудчихсан болохыг ухаарсан Цамба хөлийнхөө жийргээр шархтай хүзүүгээ ороогоод гараараа газар тулан бостол цус их алдсанаас толгой нь эргээд золтой л хад чулуу мөргөж унасангүй арай чүү тогтов. Тэгээд тэрбээр толгойгоо түшин хэсэг сууснаа болгоомжтойхон босож тэртээд ганц нэг чийдэнгийн гэрэл гялалзан харагдах их хотын зүг гутлаа дааж ядан гэлдэрлээ.   Шар хадын уулын зүүн талын хадан мөргөцөг, ханан хаданд хувьсгалын эсэргүүнүүдийг буудсан сумны царцдас, тугалганы үлдэгдэл дээр үед энд тэндгүй байсан гэж хууччуул ярьдаг боловч эдүгээ зам засварынхан мөнөөх хадан хошууг дэлбэлж ул мөрийг нь баллажээ. Солийн Данзан сайд энд буудуулахдаа шинэхэн шар торгон дээлээ тайлж “Бие маань та нарын дайсан болохоос биш миний хувцас төрийн эсэргүү биш” учраас үүнийг бууны сумаар сийчин цоолоод яах вэ дээ, нэг ядарсан хүнд өгчихөөрэй гэж хэлээд буу шагайн зогссон цэргүүдэд дээлээ нямбайлан эвхээд өгсөн гэсэн яриа ч байдаг. Энэ бүхнээс ажихад Шар хадын уулын хад чулуу олон гэмгүй хүмүүстэй хамт олон удаа “цаазлуулж” олон зуун бууны суманд шархаджээ. 1936 онд гурван насандаа хувилгаанаар тодорсон Хэнтийн мэргэн жаал, Манзшир бурхны хувилгаан Цэрэнпунцаг буюу Ламааданг 1944 онд Дотоодыг хамгаалахын хоёрдугаар хэлтсийн дарга Болд эцэг эхийнх нь хамтаар Дотоод яамны байшингийн доод хонгил буюу буудлагын тийрэнд буудан алжээ. Хожим нь олны хар хэл ам, хараал жатга ч хүрсэн юм сан уу ахлах комиссар Болдын хятад улсад сурч байсан охин нь хүнд хорлогдон нас баржээ.    1990 оноос хойш монголчууд бид Нийслэл хотоо мөн ч олон удаа танигдахгүй болтол нь нураасан даа. Хуучны үүх түүх хадгалсан уран барилгын хэв загвартай том жижиг олон байшин барилгуудаа бүгдийг буулгаад одоо нар салхи үздэггүй, бие биеийнхээ хаалга цонх орц гарцыг тагласан хотын чимэглэх ямар ч сонгодог содон шийдэл, ур хийц гэх юмгүй баахан уйтгартай шилэн байшинтай л үлдэх шив дээ. Газрын хоёр, гурван ч том хагарал Нийслэл хотыг маань баруун талаас Шар хөвийн дөрөлжийг даваад Туулын хөндий рүү аль эрт аварга могой шиг мөлхөн орж ирснийг анзаарах амьтан ч алга. 70, 80-аад он байтугай 2000 оны Улаанбаатар хотын хуучин барилга байгууламжууд өдрөөс өдөрт цөөрч шөнөөс шөнөд шилжих бүр амьсгал хураах мэт ачигдсаар одоо бараг данс дугуйлж байх шив дээ. Нисэхийн цагаан хаалга, анхдугаар таван жилийн төлөвлөгөөний нээлтэд зориулж босгосон аж үйлдвэрийн комбинатын сүлдэт хаалга, хуучнаар Ленины музейн ард байсан Д.Нацагдорж, Пагамдулам хоёрын амьдарч байсан гэх Хувьсгалчдын хоёр давхар дүнзэн байшин, хуучин Өндөр хоршоо буюу одоогийн Занабазарын музейн зүүн бөөрөнд байсан Барон Унгерний штабын жижигхэн дүнзэн байшингууд, дээд нисэх буюу одоогийн Буянт-Ухаагийн нислэгийн талбайд аргамжаатай байсан эх орны дайны үед үйлдвэрлэгдсэн Истербитель хэмээх Як-9, По-2, Р-5 зэрэг модель маркийн хоёр хүний суудалтай байлдааны сөнөөгч онгоцууд, гадаад яамны зүүн талд байсан Хүүхдийн номын сангийн гурван давхар европ маягийн ногоон дээвэрт жижигхэн байшин, “Цогт хун тайж” киноны дотор талын ихэнх зургийг авсан Улсын филармонийн байшин, уран гоё загвартай сонгодог хийцийн дөрвөн баганатай Улсын нэгдүгээр амаржих газрын хээ хуар бүхий барилга гээд тоочоод байвал гадна, дотнын хүмүүсийн нүд сэтгэл баясгасан олон сайхан ордон, Оросын консулын хоёр давхар модон байшин бүгд ор сураггүй алга болжээ.   Гандан, зүүн, баруун хүрээний хэдэн сүм дуган, Цонжин болдогт босгосон Эзэн Чингис хааны хөшөө цогцолбороос өөр аянчин жуулчинд үзүүлж нүүр тахлах юм нийслэл хотод маань нүдний гэм болжээ гэж хэлэхэд илүүдэхгүй биз ээ.   *** Нэг өдөр Адараа надаас: - Чи одоо орох оронгүй оочих аягагүй оюутан байж энд яах гэж ирсэн юм бэ хэмээн асуухад нь би: - Архинаас гарах гэж ирсэн юм аа гэвэл тэр нүдээ онийлгон доогтойгоор инээж: - Ороогүй байж гараад байх даа яах вэ дээ. Архи гэдэг хатуу рашааныг бие, бэл сайтай жинхэнэ эр хүн зооглодог ундаа юм байна. Би ч гэсэн цаг бүртгүүлж цалин авч чадахаа болиод эрүүл мэнд, эдийн засаг хоёр доройтоод аргагүйн эрхэнд энд заларч ирлээ гэж хэлээд монхойтол инээж байж билээ. Шар хадын баруунтайх техникийн захын арын дэнж дээр байдаг 20-иод онд гамингуудын босгосон 150 метрийн өндөр хоёр ихэр цамхгийг дээр үед хүрээнийхэн Уушаан дэнгийн эрээн багана гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд тэр нь одоогийнхоор бол холбооны антен байжээ. Нийслэл хүрээнд гангар шаазан хагарсан ч Бээжинд сонсогддог, хажууд нь гамин болоод баян данжаад нарыг муугаар хэлбэл тэр даруй хятад генерал Сү Шю Жаны сонорт хүрдэг соронзон долгионтой тагнуулын байгууламж гэсэн цуу үг тарснаас хойш монголчууд түүнээс жийрхдэг болжээ. 1937 онд Шар хаданд хэд хэчнээн хүн цаазалсныг буу дуугаар нь тэр антены хүчээр дотоодыг хамгаалахынхан тоог нь бүртгэж дээшээ мэдээлдэг байсан ч гэж зарим хүн мэдэмхийрдэг үе байв. Цаазын газар хүргэгдсэн нэг ялтан алуулахынхаа өмнө:
Шар хадны маань энгэр дээр   Шаргал солонго татаад Шаргал уургаа шимүүлж өсгөсөн   Ээжийгээ бодохоор дэн дун гэж дуулан До яамны гүйцэтгэх цэргүүдийг уяраагаад амь хэлтэрсэн тухай ч домог байдаг.       Манай палатад Архангайн “хөмсөг” Самбуу, монголын радиогийн сурвалжлагч, яруу найрагч Санжийн Цэрэн /Увс/ нарын дөрөв таван сайн эрчүүл хамтдаа аж төрж байлаа. "Хөмсөг” Самбуу бол зүс царай тунгалаг, бие хаа гоолиг өндөр нүд дүүрэн инээмсэглэсэн сайхан залуу. С.Дашдооровын бичсэн “Нар хиртсэн жил” кинонд тоглосноосоо хойш урлагийнхан дунд Тогтмолын Эрдэнэ-Очир тэр хоёр од болсон учир охид бүсгүйчүүдийн даллага авч архинаас бусад эргэлт чихэр жимс тасрахгүй болж, хайрын улаан сарнай цэцэг навч л арай ирэхгүй. Муугаа мэдэхгүй бид хэд бас дотуур өмднөөсөө бусдыг тавин мөрийцөн очков татаж, муушиг тоглох боловч хожих нь ховорхон. Хэнтий чигээс ирсэн хэдэн архичин буриадад намынхаа батлахаас бусдыг хураалгажээ. Гэтэл нэг өдөр эмнэлгийн үйлдвэрчний хорооны дарга, захирах тушаах зантай Ишмаа гэдэг өндөр бор авгай биднийг өрөөндөө дуудан цуглуулж:
- Одоо удахгүй районуудын нэгдсэн эмнэлгүүдийн дунд АСК-ын тэмцээн болох тул урлаг соёлын ажилтан та хэд уран сайханчдыг дайчлан концерт бэлдэж эмч, сувилагчдын ажил амьдралын тухай нэгэн бяцхан шог гараа зохиож хөгжимчид, бүжигчид, жүжигчдийг сонгон даруй түргэн ажилдаа ор хэмээн тушаал буулгав. Яруу найрагч Цэрэн бид хоёр хошин шог гараа, жүжигчилсэн тоглолтыг сценарь бичиж, жүжигчин Самбуу найруулж, концертын голлох хэсгийг дуучин Адарсүрэн, хөгжмийн зохиолч Чойбаатар, хөгжимчин Пүрэвдорж нар дэглэх үүрэг аваад ажилдаа шуурхайлан орлоо. АСК, концерт хоёр нь тус тусдаа бөгөөд хоёр өдөр дараалан тоглох хөтөлбөртэй ажээ. Энэхүү тоглолтод бэлтгэх багш нар буюу бидний хэдэн “өвчтөнүүд”-ийг урлагийн үзлэг, тайлан дуустал элдэв ачаалал хүндрэлтэй эмчилгээнээс түр чөлөөлж авьяас онгодоо хөглөхийн тулд ажлын эрх ашгийн үүднээс хэтрүүлэхгүйгээр хааяа 100 грамм татахыг эмч нар зөвшөөрч, шалгаруулалтын цаг хугацаа тулсан учир бие биенээ уруу доош таталгүй хариуцлагатай ажиллахыг анхаарууллаа. Цэрэн бид хоёр хэд хоног тархи толгойгоо маажиж малтаж баймаажин эмнэлэг, эмч нарын сэдэвтэй нэгэн инээдмийн хошин жүжгийн сэдэв арай ядан олов. Тэр нь юу гэвэл нэгэн эмгэн, өвгөнөө эмнэлэгт хэвтүүлэхээр олон хоног орны очер хүлээжээ. Тэр хоёр хоёулаа үсгүй, хоёулаа ижилхэн хүрэн дээлтэй, хоёулаа таягтай гаднаас нь харахад танихгүй хүнд бол аль нь өвгөн, аль нь эмгэн болох нь ялгагдахгүй өндөр настай хүмүүс байх юм. Нэг өглөө эмнэлэг дээр яваад очсон чинь эмч тэр хоёрт хандан:   - Сая нэг ор гарлаа. Тийм болохоор өвөө та одоохон шээснийхээ шинжилгээг өгчихөөд хэвт гэжээ. Гэтэл өвгөн түрүүхэн хэдэн минутын өмнө шээчихсэн тул шинжилгээнд өгөх шээс байхгүй болсон учир сандрахдаа эмнэлэгт л хэвтэж байвал хэний маань ч шээс юуны хамаатай гэж бодоод эмгэн өвгөнийхөө оронд шээгээд шинжилгээ өгөөд арай чүү ам мөлтөс амжин эмнэлэгт хэвтэв. Тэгээд өвгөнийг олон хүүхнүүдтэй нэг том палатад оруулаад хэвтүүлчхэж. Ер ичиж зовохоо мэдэхгүй шалдан нүцгэн хүүхнүүд өвгөнийг амьтан ч гэж тоохгүй урдуур хойгуур нь гүйлдээд байх юм гэнэ. Өвгөн хөнжлөө толгой дээгүүрээ нөмөрчихөөд хэвтээд л байж. Гэтэл нэгэн эмэгтэй эмч орж ирээд өвгөний историйг гүйлгэн харснаа биеийг нь цамцных нь гаднаас чагнаж үзээд гэдэс хэвлийг нь хэсэг дарснаа гэнэт өмдийг нь доош татан шувталтал өвгөний “болдоггүй бор өвгөн” гэнэт өндөсхийгээд гараад ирсэнд нөгөө эмэгтэй эмч хөл нүцгэн хүн могой дээр гишгэсэн мэт өвгөний боовноос цочин дуу алдан босон харайж:   - Та эрэгтэй хүн байж яахаараа эмэгтэйчүүдийг палатад орж ирээд чимээгүй нуугдаад хэвтэж байдаг билээ. Энэ өвчтөний түүхэнд хавсаргасан шээсний шинжилгээ хэнийх юм бэ гэж зандрав - Манай эмгэнийх ... - Яагаад танай эмгэний шинжилгээ таны юманд ордог билээ гэвэл өвгөн учир зовлонгоо тоочин шинжилгээ өгөх үед миний давсагт шээс байхгүй байсан юм аа. Тэгээд 20-30 жил дээр дороо орон холилдож хоёр гурван хүүхэд хийсэн эмгэн бид хоёрын шээс ялгаа юу байх вэ гэж бодоод эмгэн маань миний оронд шээсний шинжилгээ өгчихсөн юм гэхэд эмч уурлан: - Та өчнөөн олон нүцгэн шалдан хүүхнүүдийг харсаар байж чимээгүй орж ирчхээд хараад хэвтэж байдаг яасан ичдэггүй заваан өвгөн бэ. Одоо бос гэхэд өвгөн бас мөчөөгөө өгөхгүй: - Би эмч, сувилагч нарын ор гэсэн орон дээр ирж хэвтсэн. Надад ямар ч буруу байхгүй. Тэгээд ч би харсан хараагүй харанхуйд ч гэгээтэйд ч ялгаагүй эмэгтэй хүний хаана нь юу байдгийг эмч та нараас дутуугүй мэднэ гэж уурсангуй хэлээд хөөгдөн гарав.   Цэрэн бид хоёр хошин шог гарааны зохиол гэж нэг иймэрхүү инээд нь ханиад болсон юм бичиж албаа хаав.       Халхын голын дайны дараа алдарт нисэгч, генерал Матросын Зайсанов нутагтаа амрахаар очоод ах дүүгийндээ айраг уугаад сууж байтал гэнэт буун дуу тасхийж гэрийнх нь гаднаас хэн нэгэн хүн түүнийг буудаад гарахын завдалгүй мориндоо мордон зугтсан бөгөөд мөнөөх буудсан этгээд нь бараг ах дүүс, садан төрлийнх нь хүн байжээ. Энэ бүхэнд гомдож уур нь хүрсэн генерал тэр даруй Улаанбаатарт буцан ирээд маршал дээр орж:   - Надад нэг онгоц, хэдэн бөмбөгний зөвшөөрөл өг. Би тэр эсэргүүнүүдийг хүний, өөрийнхгүй бүгдийг нь устгачхаад ирье гэхэд маршал Чойбалсан: - Бөөсөнд хутга гэгчээр чи хөдөөний ганц хоёр ухвар мөчид хүний бодийг хөтлөхийн тулд онгоц, бөмбөг гуйж сүржигнэхийн хэрэг юун. Байдал хүндэрч Османыхан наашаа дахин дахин довтолбол бид тийшээ бүхэл бүтэн онгоцны эскадрель ч явуулж юун магад гэхэд Зайсанов: - Тэгвэл ирэх жил улс хувьсгалын 21 жилийн ойгоор байлдааны Як онгоцоор нисэхийн цагаан хаалгаар шурган агаарт хөөрч маяг үзүүлэн “Алтан гогцоо буюу үхлийн гогцоо” татаж наадамчин олонд ямархан чадвартай уран нисэгчид дайнд оролцож гавьяа байгуулснаа харуулахыг хүсэж байна. Генералын энэ үгийг сонссон маршал хөмсөг зангидан:    - Чи аминаасаа уйдаа юу. Японы тэр олон онгоцны суманд оногдоогүй байж Улс хувьсгалын их наадам цэнгэлийг эмгэнэл гашуудал болгон нисэхийн хаалгыг мөргөж үхмээр санагдав уу. Тэр хаалгаар чинь онгоц байтугай томоохон шувуу ч багтахгүй учраас чиний энэ тэнэг санааг би яавч дэмжиж чадахгүй. Хэд хоног аятайхан амарч чадахгүй бол маргааш ажилдаа орж онгоцнуудынхаа засвар үйлчилгээг эхлүүл гэж тушаажээ.
*** Архичдын есдүгээр тасаг гэхээр арчаагаа алдсан муу хүмүүс цуглардаг газар гэж бодвол ёстой эндүүрэл болно. Ер нь архийг ямар хүн уудаг юм бэ гэвэл хар муу санаагүй, аминдаа баахан арчаа муутай, сэтгэлийнхээ жолоо цулбуурыг татаж чаддаггүй, баярлаж гомдох нь амархан, романтик сэтгэхүйтэй хүмүүс л ихэвчлэн энэ хатуу идээнд автсан байдаг. Архи, архичин хоёрыг би муу хэлэх дургүй. Архи гэдэг бурхны бүтээл. Хүний хуурамч багийг хуу татаж, чин үнэн нүүр царайг нь харуулдаг хамгийн шударга ундаа. Хүнд төрөлхтний хэдэн арван мянган жил эрж хайгаад олж чадаагүй тэр мөнхийг ус бол архи мөнөөсөө мөн юм. Үүнийгээ би энэ хорвоогоос олсон хамгийн том үнэ цэнтэй нээлт гэж өөрийгөө өөд нь татдаг. Архи дарс таална гэдэг бол том ухаан юм. Хүн чанаргүй, тавтиргүй тааруухан амьтан бол ганц лонх архины ар дээр ч гарч амжилгүй бузар булайгаа дэлгэж хөл дүүжлэх унаагүй хэрнээ лусын хаан мэт баярхаж, өвөг хөгшдийг доромжлон, хамт уусан хүмүүсийнхээ хамрыг сөргөх энүүхэн энд ээ. Архийг дуртай хүн бүтэн ууж наргиж, жаргаж чаддаггүйн учир энэ бөлгөө.   Өмссөн хувцас биетэй зууралдсан далайн хөвөөний халуун орноос нутгаа санасаар Буянт-Ухаагийнхаа нисэх буудал дээр онгоцноос буухад утаатай ч гэсэн Улаанбаатарын маань агаар салхи сэрүү татан сэнгэнээд ямар сайхан байдаг сан билээ. Үүн лүгээ адил архи дарс догшин хатуу ч гэсэн эр биений ухааныг чангалдаг ер бусын увдистайхан ундаа буюу.   Усан туссан сарны гэрлийг   Утгаад авч л болдоггүй Хорвоогоос буцсан хүний үрийг   Хойноос нь дуудавч ирдэггүй   Дэлгэр хангайнхаа уулан дээрээс дэлхийн бүх юмыг хардаг байсан Дашдооров ахын маань бичсэн тийм тунгалаг гэгээн хөдөөгийн мөнгөн сар, хөх тэнгэр хоёрыг миний бие таван тив, дөрвөн далайн хаанаас хэрхэн яаж олох сон билээ л. Ухаантай бүсгүйчүүд нь уснаас гал гарган, сүүгээр архи нэрдэг улс гүрэн монголоос минь өөр хаана байна гэж хааяа хааяахан онгирмоор санагддаг. Манай есдүгээр тасагт архичин гэж хэлбэл алдас нүгэл болмоор шилж сонгоод авчирчихсан юм шиг олон сайхан алдартай хүмүүс цугларчээ. Хөгжмийн зохиолч Жанцанноров, Ц.Чинзориг, Билэгжаргал, Шарав нарын багш дан хөгжмийн зохиолоороо гадаад, дотоодод алдаршсан Чойбаатар гэж цадиггүй их авьяастай Моцарт, Шуберт, Глинк нараас ч хүзүү дутахааргүй хувийн том том онол, дэг боловсруулсан сүрхий амьтан байлаа. Хэдэн муу архичнаа хэтрүүлэн магтав гэж битгий бодоорой. Үнэн нь тэр юм чинь яах ч арга алга. Сэтгэл мэдрэлийн эмнэлгийн дарга Намсрай, орлогч Бавуужав нарыг хүнээс нүцгэн хүүхний зурагтай ил захидал, 25 төгрөгийн үнэтэй сумтай хятад үзэг бэлгэнд авлаа гэж шүүх 3-4 жилийн ял оноож шоронд хийгээд “эмч нарын хэрэг” гэсэн сүр дуулиантай сенсаци улс орон даяар тарааж тэр үеийн хуулийн албаны хэдэн хүн эзэнтэй, эзэнгүй том гэмт хэрэг илрүүлж, таслан зогсоосныхоо төлөө албан тушаал дэвшсэн ч гэлцдэг. Тэр үед Зөвлөлтөд эдийн засгийн ухааны доктор хамгаалсан, Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэг том дарга олон хоног гадаад, дотоодод цайллага, дайллага хийн архи үргэлжлүүлэн ууснаас гүн хордлогод орон бараг “архины цагаан солио” тусаж үхдэгийн даваан дээр нөхдөдөө баривчлагдан 2-3 улаан номертой урт хар тэргээр хүргэгдэн ирж манай тасагт бидэнтэй толгой нийлүүлэн хэвтэж, тохой залган сууж байсан сонин түүх бас бий. Тэр том даргыг сэхэж, сэргэсний дараа:   - Та ч мань мэттэйгээ адил дайралдсан болгоноо уудаггүй биз. Тэр орос сайд, дарга нар ихэс дээдсийн зооглодог коньяак, виски гэдэг өндөр зэрэглэлийн архинууд чинь бас ингэж манай “цагаан долгортой” адил шартуулж, хордуулдаг юм уу гэхэд мань эр төвөгшөөсөн янзтай буурал суусан толгойгоо залхуутайхан сэгсэрч:   - Та нар юун сониуч олон үгтэй юм бэ. Архи л бол архи, хүүхэн л бол хүүхэн, гаднах хаяг шошго, дээл хувцсаараа л өөр болохоос биш ялгаа байхгүй. Бүгдээрээ хор гэж хэлээд бидний инээдийг барав.   - Хаа газрын эр улс их бага, дарга сайд гэхгүй адилхан л байдаг юм байна даа. Гэвч та ч одоо хаширсан болохоороо дахин архи амсахгүй болсон байлгүй гэхэд мань эрийн нүд нь сэргэж: - Байгаа юм уу гэж хэлээд биднийг дахин инээлгэв. - Байхгүй ээ, бидэнд юу байх вэ? - Байхгүй юм бол юу гэж, үхсэнээ хийж хүн горьдоогоод байсан турсаганууд вэ гэж ундууцлаа.
Шар хад их сонин газар. Олон сайхан эх орончид, хутагт хувилгаадыг хөнөөсөн газар болохоороо тэдний авшиг шүншиг, сүнс сүүдэр оршсон болоод ч тэр үү Шар хадын уулс шамбалын орны гэрэлтэй, шаргал солонго татдаг гэдэг нь ч үнэн юм шиг санагддаг. Шар хадын больницод цөөн настайчуудыг эс тооцвол дандаа царайлаг мисс охид, хүүхнүүд ирэх нь гайхмаар. Ямар сайндаа тасгийн эмчлэгч эмч, миний багш зохиолч Сэнгийн Эрдэнэ өвчтөндөө дурлаж сүйд болж байх вэ дээ. Тэр бүгдийг сонсоод би “сайхан бүсгүй бүгдээрээ жаргадаггүй” гэдэг үнэн ч юм болов уу гэж боддог байлаа. Сайхан бүсгүйд ил далд зовлон их бий. Тэднийг харсан лам, хар ялгаагүй бүгд сонирхож шохоорхон элдэв үгээр толгойг нь эргүүлэн уруу доош татаж сэтгэл санааг нь үймүүлж сандаадаг. Дараа нь хэлсэн, ярьсандаа хүрэхгүй гомдоодог. Мунаг тэнэг хөлчүү харцаараа цусных нь улаан, цагаан бөөмийг задалж эсхүл хэн нэгэнтэй хий хоосон хардаж итгэл сэтгэлийг нь гутаадаг, эмзэг хонгорхон зүрх сэтгэлээр нь тоглож тохуурхдаг гээд тоочоод байвал олон юм хэлж болно. Энэ бүхнээс болж эмэгтэй хүн элдэв оёг өвчтэй болдгийг хэн бүхэн мэднэ. Сансар огторгуйн хязгааргүй орон зайнаас нисэн ирж алган дээр минь буугаад алиа хөөрхөн зангаараа элдэвлэн байх байхгүй юмс нэхэн шулгананхан жиргэх хөөрхөн шувуухай бол бүсгүй хүн юм биш үү. Хүүхэнд хань болж, хүүхдэд эцэг болж чадахгүй муу сайн новшийн эрчүүл л тэднийг мөнгө хөрөнгө, алдар нэрнээс арилжсанаас л Шар хаданд хамаг л царай зүстэй сайхан хүүхнүүд ихэвчлэн ирдэг гэхэд хэтрүүлэг болохгүй.   Эхнэртэй ламаар сан бүү тавиул Эвэртэй үхэрт өөжин бүү тэгнэ гэж эртний мэргэн үг байдаг. Одоогоос 30 гаруй жилийн тэртээ миний бие Гандангийн их хамба Чойжамц гуайтай ярилцлага хийж байгаад:   - Танай лам нар чинь ихэнх нь эхнэр хүүхэдтэй юм. Бурхны номд лам хүн эхнэр авах нь байтугай элдэв самуун юм бодох ч хориотой гээд тэр 10 хар нүгэл, 10 цагаан буян дотор чинь бэлээхэн биччихсэн байна шүү дээ гэвэл:   - Энэ олон эрдэм чадалтай оюуны их савтай хутагт хуврагуудын үр удмыг үлдээхгүй бол шашин маань шашин биш болчих гээд байна шүү дээ.   - Тэгвэл та яагаад өдий болтол “тогооны хүн” авдаггүй юм бэ. Танд нууц амраг бий юу...   - Хүн хүний бодол өөр. Надад цээжиндээ баринтагласан бурхны номоос өөр элдэв нууц юм байхгүй ээ гэж билээ. Тэр үед их хамбатан бид хоёрын хэн хэн нь залуухан байж дээ.   2025.03.11 Төрийн шагналт, АУЗ Балжирын Догмид