эдийн засгийн хямрал харин ч манайд хөнгехен туссан нь хөх тэнгэрийн ивээл гэх ухааны юм ярьж, ард түмний тархийг угаагчид одоо санаа зоволтгүй гамшиг ард хоцорлоо. Одоо бүгдээрээ орд газраа ашиглалтанд оруулж овойж оцойтлоо баяжинаа, хотлоороо гэх ухааны зүйл ярих нь нэг л итгэл үнэмшил төрүүлэхгүй байгаа юм. Угаас тэгж ч харагдахгүй байгаа хэрэг л дээ.

Тэгээд ч энэ удаагийн хямралыг дэлхийн даяарчлагдсан эдийн засаг буюу бүх юм хавтгайрсан үед хямрал болж байгаагаараа өмнөх хямралуудаас онцлог гэх юм билээ. Тэр ч утгаараа дэлхийн эдийн засгийг ажиглагчид хямралын хугацаа харилцан адилгүйгээр үргэлжилнэ гэж буй юм. Зарим нь хямрал үргэлжлэх хугацааг эдийн засагчид зургаан сар, 1-3 жил гээд хүмүүс янз бүрээр ярьж байгаа. Янз нь манайхан жил гаран л үргэлжилнэ гэдгийг нь олзуурхаад өөр эрсдэл бий хэмээснийг нь огт анзаарахгүй байхаар шийдсэн бололтой юм билээ.

Үнэн хэрэгтээ дэлхийн томоохон эдийн засагчид энэ удаагийн хямралыг арваад жил үргэлжилнэ гэж тооцоолж байгаа гэдгийг энэ ташрамд сануулахад илүүдэх юун. Угаасаа ямар ч утгаар бодсон эдийн засаг уналтын үйл явц, буцаад өмнөх байдалдаа орох хүртэлх сэргэлтийн үйл явцад их хугацаа шаарддаг түүхэн гэж хэлж ч болохуйц жаяг байдаг.

Тэр утгаар нь авч үзвэл манай улсын эдийн засаг одоо уналтын дөнгөж эхэн үедээ явж байна. Уналтын доод цэгтээ хүрэх болоогүй гэсэн үг л дээ. Эхэлж буй энэ үе дунджаар 3-4 жил үргэлжлэх магадлалтай агаад одоогийн уналт 2-4 жил үргэлжлээд уналтын түвшинд очоод эргээд өсөх процесс нь уналтын өмнөх үедээ иртлээ ойролцоогоор арваад жилболбх магадлалтай тухай мэргэжлийнхэн хэлж байгаа. Гэхдээ энэ бүхэн яг тэгнэ гэж хэлж болохуйц баталгаатай зүйл бас биш ээ. Манайхан байтугай олон улсын эдийн засагчид ч яг таг тодорхойлж чадахгүй юм.

Тэгээд ч эдийн засгийн шинжлэх ухаан физик, математик шиг өгөгдөл, гаргалгаа, томьёо нь тодорхой, нэг л хариу гардаг шинжлэх ухаан биш. Таамаг дэвшүүлэх төдий хэмжээнд л яригдаж, дүгнэгддэг онцлогтой. Өмнө нь манай улс таваарын натурал аж ахуй зонхилсон ядуу, энгийн бүтэцтэй эдийн засагтай байсан бол өнөөдөр олон хэлбэрийн эдийн засагтай болсон. Өөрөөр хэлбэл илүү тодорхой болсон гэсэн үг. Тэр ч утгаараа өнөөдрийн байдлыг хүнээр төсөөлвөл цусны дутагдалд ороод хэвтрийн дэглэмд шилжсэн буюу эдийн засгийн царцанги хэлбэрт орсон гэж зүйрлэж болно гэж “Эдийн засгийн боловсролыг дэмжих сан”-гийн дарга Э.Золбаяр тодорхойлсон.

Ташрамд сануулахад түүнийг өнөөгийн эдийн засгийн хямралын талаар хамгийн зөв дүгнэлт, боломжит таамаглалыг дэвшүүлж буй цөөхөн эдийн засагчдын нэг хэмээн зарим хүмүүс үздэг бөгөөд тэрбээр Харвардын их сургуулийг дүүргэж “дэлхийн боловсрол”-ыг эзэмшсэн цөөхөн Монгол эдийн засагчдын нэг. Мань хүний үзэж буйгаар 2008 оны дөрвөн сараас хойш Монгол банк мөнгөний хатуу бодлого буюу инфляцийг бууруулах арга хэмжээ авч эхэлсэн нь халсан аяганд хүйтэн,мөстэй ус хиихтэй адил явдал гэнэ.

Бүх бизнес царцмал байдалд орчихсон байхад мөнгөний хатуу бодлого баримтлах нь ихээхэн эрсдлийг дагуулна гэж үзэж буйгаа тэр нуухгүй байгаа. Үнэндээ ч манай Засгийн газар болон Монгол банкинд хямралын туршлага байхгүй. Нөгөөтэйгүүр манай улсад эдийн засгийн бодлого гэж юм огт байхгүй. Хатуухан хэлчихэд эрх бүхий нөхдийн сэтгэлийн хөдлөл, үзэмжээр шийдэгдэж буй гээд хэлчихэд нэг их буруудахгүй л байх. Бодоод байхад барууны өндөр хөгжилтэй орнууд хүртэл яах учраа олохгүй тэвдэцгээж, ингээд гарчихна гэсэн арга замаа олохгүй байхад энэ нөхдийн хөөрцөглөөд байгаад итгэх итгэл төрөхгүй байгаа юм.

Тэгээд ч олон улсын ажиглагчид Монгол Улсын Засгийн газар, Монгол банкны бодлого, тухайлбал иргэдийн хадгаламжийг төр батлан даасан явдал нь зөвхөн иргэдийн айдсыг түр намжаах арга болохоос эдийн засгийг сэргээж байгаа бодитой алхам биш гэж шүүмжилсэн. Тиймдээ ч арилжааны банкуудад байршиж байгаа хоёр триллион төгрөгийн хадгаламжийг татаад авахад шууд унах магадлалтай байгаа юм. Эндээс харахад тун удахгүй буюу, дөрөв, таван сараас иргэдийн тэвчээр барагдаж хүнд байдалд орох нь бараг л гарцаагүй зүйл байх гэж бодогдоод байгааг нуух юун.

Манайдаа л лидер гэгддэг эдийн засагчдын олонх нь инфляци бол байдаг л зүйл, түүнээсхүнд дифляцийн байдалд орох гээд байна. Тэгвэл царцсан бүх эдийн засаг хөлдөнө. Өнөөдөр бараа зарагдахгүй, хүмүүс гар дээрээ мөнгөгүй, банкууд мөнгөөр суулаа. Удахгүй дуу дуугаа авалцаад дампуурна гээд байгаа. Олон улсын жишгээс харахад улс орнууд ийм байдлаас гарахын тулд нэн түрүүнд хэт данхар төрийг цомхон болгодог юм билээ. Харамсалтай нь манайд энэ бүхэн эсрэгээрээ үргэлжилж, өрнөсөөр л… өнөөдрийг хүрлээ.

Дэлхий дээр нийт баялгийнхаа 50 хувиар төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг манайхаас өөр улс хайгаад олдохгүй биз. Бий болж байгаа ДНБ-нийхээ 50 хувиар төсөвт татвараа татан бүрдүүлээд эргүүлээд төр өөрөө түүнийгээ зарцуулж байна. Компаниар зүйрлэвэл нийт орлогынхоо тал хувиар захирлууд нь тансаглаж байгаатай адил хэрэг л дээ. Хэтэрхий нүсэр төртэй учраас бизнесийн шийдвэр маш удаан гардаг. Үр дүнгээ өгнө гэж бараг байхгүй. Бизнес хийхээсээ хийх эрхээ авахаас залхаад энэ тухай ор тас мартаж орхимоор их явдал чирэгдэлтэй.

Энэ хүнд суртал, авлигын тогтолцоо нь эргээд эдийн засгаа унагаадаг. Зүй нь хувийн хэвшлийнхнээ дэмжиж байж л энэ бүх асуудлын ард гарна. Дэмжиж “амжихгүй” байгаа бол зүгээр л зөнгөөр нь орхичих хэрэгтэй. Эцэст нь хэлэхэд жам ёсоороо унаж босч, хөгжиж, дампуурахаа үздэг бизнесийн эрүүл орчинг төрийн хэт их оролцоо нам дарж, нураачихаад байна шүү дээ.

Х. Хүслэн
Эх сурвалж: “Улаанбаатар таймс”