Зөвхөн халуун амин заяат, язгуур монголчуудад зориулав)

Сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтэд түгшүүрийн харанга дэлдэхэд хүргээд байгаа ДОХ, гахай, тахианы ханиад зэрэг аюулт өвчнүүд жил бүр цар хүрээгээ тэлэн шинэ хэлбэрээр хүчээ авч байгаа бөгөөд хүн төрөлхтөний хувьд үхрийн шүлхий, ямааны годрон шиг хөнөөлт тахал болоод байгаа томуу өвчний нян Н1N1-ээр эхлэж байсан бол өнөөдөр H10N7-д хүрч, нийт 19 хувилбар бүртгэгдээд байгаа нь цаашид ч үргэлжилнэ.
Монголчууд бидний дундаас эдгээр өвчинд өртөх хүмүүсийн тоо нэмэгдэж, хөрөнгө мөнгө зараад ч үр дүн өгөхгүй, цаг нь ирэхэд сэрэн босож, бүх хүн төрөлхтөнийг сүйрлээс авран хамгаалдаг энэ дэлхийн цорын ганц ууган хүн, монгол ген устан үгүй болох аюул бодитоор тулгараад байгааг сануулж, зөвхөн монгол хүнийхээ халуун амин чанарыг хадгалж чадсанаар л гамшгийг гэтлэх боломжтойг ухааруулахыг зорилго болгон энэхүү нийтлэлийг түмэн олондоо хүргэж байна.

Хүн төрөлхтөн буруу сэтгэхүйгээр буруу идэвхжин, буруу хөгжиж, байгалийн эрхшээлд захирагдан зохицож амьдрахгүй, “ус уух ёс”-оо алдаж, эх дэлхийгээ сүйтгэж байгаагийнхаа төлөөсөнд “тэнгэрийн гэсгээл”-ийг хүртэж, “их цэвэрлэгээ”-нд өртдөг нь тодорхой мөчлөг, давтамжтайгаар явагддаг хорвоогийн жам ёсны үзэгдэл буюу байгалийн хууль. Үүний тод жишээ бол 13-р зуунд тохиосон Европын их тахал. Харин энэ тахалд Агуу Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсад багтсан үндэстэн ястангуудын нэг нь ч өртөөгүй, зөвхөн хилийн гаднах улсуудыг хамарсныг түүхийн эх сурвалжууд баталдаг. Энэ нь монголчууд өөрсдөө аливаа байгалийн гамшигт өртөхгүй үлдэж чаддаг төдийгүй, дагаар орж, хүчин зүтгэсэн хүн ардыг хамгаалах чадвартайн нотолгоо. Гайтид болсон газар хөдлөлт, араас нь залгасан олон төрлийн тахал өвчингүүд бол ээлжит “их цэвэрлэгээ” эхэлчихсэний илрэл юм.

Эртний монголчууд нүүдлийн замд нь тахал өвчинд нэрвэгдсэн газар нутаг таарахад огтхон ч айдас хүйдэсгүйгээр хүн малтайгаа шууд дайран өнгөрдөг ба “сум даадаггүй хүн” гэдэг шиг ямар ч тахал тэдэнд халдварладаггүй байсан нь монгол хүний халуун амин чанар (доор дэлгэрэнгүй тайлбарлана)-тай зөвхөн холбоотой бөгөөд түүнийгээ ч бидний өвөг дээдэс сайн мэддэг, амин чанараа ч хадгалж чаддаг байж.

Гэтэл өнөөдөр аливаа халдварт өвчин, тэр тусмаа үй олноор нь, хот тосгон, улс үндэстнээр нь үхүүлэх чадалтай тахалд ч автдаггүй байгалиас заяасан төрмөл чанартай Монголчууд өвчлөх болсон нь амин чанараа алдсан ганц шалтгаанаас үүдэлтэй. Харин амин чанар идэж хэрэглэж буй хоол хүнстэй шууд холбоотой, түүгээр тодорхойлогдож байдаг хүчин зүйл. Гадныхан Чингис хааныг маань “мянганы хүн”-ээр тодруулчихаад сүйрлээс аврагдах гарцыг зөвхөн монголчууд зааж өгнө гээд хүлээж байгаа өнөө үед бид өөрсдөө гамшигт өртөн өвчинд нэрвэгдвэл хүн төрөлхтөн бүхэлдээ сөнөхийн дохио болно.

Ус уух ёс

Аливаа хүн эх дэлхийн 5 тивийн уул, тал, хөндий, тэнгис далайн эрэг аль нэгтээ төрж өсөн тухайн газартаа дасан зохицож, ахуйгаа бүрдүүлэн олон үеэрээ амьдарсаар ирсэн нь тухайн хүний оюун санааны удамшилд өөрийн гэсэн амьдрахуйн соёл буюу эртний Монголын гүн ухааны нэршилээр “ус уух ёс”-ыг бүрдүүлдэг. Тэр л ус уух ёсоо дагах нь тэдний хувьд өлсөж зовохгүй, сүйрч эндэхгүй амьдрах баталгаа нь болдог. Газар зүйн байршил, байгаль орчин, түүндээ зохицсон ахуйгаар нь бүрдсэн ус уух ёс тухайн үндэстний хувьд зөв амьдрах соёл байдаг бол бусад үндэстний хил хязгаарт нэвтэрвэл буруу соёл болж хувирна. Өөрөөр хэлбэл, газар нутгийнхаа онцлогт зохицсон аль нэг үндэстний амьдрахуйн соёл өөр улсын нутагт тохирохгүй. Жишээ нь, малчин, тариачин, загасчин гурвын амьдрахуйн соёл зөвхөн өөр өөрийнхөө газартаа л зөв байх нь ойлгомжтой. Тийм учраас бидний өвөг дээдэс “усыг нь уувал ёсыг нь дага” хэмээн сургасан нь бусдын нутагт өөрийн соёлыг тулгаж болохгүй, өөрийн нутагт хүний соёлыг халдааж болохгүйг сануулан захиж, эс тэгвээс мөхөж устах аюултайг анхааруулсан хэрэг. Харин байгалийн ижил нөхцөлтэй, нэг гарал үүсэлтэй хөрш зэргэлдээ үндэстнүүдийн ус уух ёс хоорондоо таарамжтай байх нь зүйн хэрэг.

Өнөөдөр дэлхий нийтээр “даяаршил” нэрийн дор, “чөлөөт худалдааны тогтолцоо” нэрээр улс гүрэн, үндэстэн ястнуудын хооронд зөвхөн амьгүй эд зүйл, бараа бүтээгдэхүүн төдийгүй харилцан “соёлын довтолгоо” явагдаж байгаа нь уламжлалт “ус уух ёс”, зан заншил, удамшлын оюун ухааны удирдахуй, амьдрахуйн соёл алдагдаж, учир нь олдохгүй эх захгүй холион бантан болж байгаагийн уршгаар олон жижиг улс үндэстэн бүрэн сүйрч, түүхийн хуудаснаас арчигдаж байгааг бид бэлхнээ харсаар, мэдсээр байж, хамт устах уу, эсвэл монгол амьдрахуйн соёлоороо “дангааршин” үлдэж, бусдыг араасаа дагуулах уу гэдэг нь монгол хүн бүрийн хүчин зүтгэл, итгэл үнэмшлээс хамаарах асуудал болоод байна. Хэрэв бид далайн эрэгт загас барьж, эсвэл тутрагын талбайн усанд будаа тарьж өл залгадаг бол энэ бүхнийг бичих, тайлбарлах, ухааруулахын ямар ч шаардлагагүй.

Цагаан хоолтон – Өвсөн тэжээлтний соёл

“Цагаан хоолтон” хэмээх гоё тодотголтой, үнэндээ бол “өвсөн тэжээлтэн” хүмүүс дэлхийд олон байдаг нь өөрсдийнх нь амин заяагаар тодорхойлогдсон байгалийн зүй тогтол. Тэдний хувьд эрүүл амьдрах ёс зүй, үзэл суртал, бүр энэрэнгүй үзэл байж болох энэ соёл нь бидний хувьд буруу идэвхжилийн нэг хэлбэр. Монгол улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр дэлхий дахинтай чөлөөт харилцаанд орж, мэдээллийн нээлттэй орчинтой болсноор Монголд нэвтрэх болсон гадны олон соёл, ахуйн заншил, үзэл суртлуудын нэг нь “цагаан хоолтон болох үзэл”. Сүүлийн үед цагаан хоолны тухай ихээр сурталчилж, тэр хэрээр цагаан хоолтон монголчуудын тоо нэмэгдэх хандлагатай боллоо. Хэдийгээр хүн юуг шүтэж, ямар ахуй соёлоор амьдрах нь хүний эрхийн асуудал, тэр тусмаа бусад улс орнуудын ёс уламжлал, зан заншилд хүндэтгэлтэй хандах нь зүйн хэрэг боловч тухайн гадны соёл монгол хүнд зохицох эсэхийг л сайтар тунгаах шаардлагатай нь асуудлын гол юм.

Хэрэв Та жинхэнэ халуун амин заяат язгуур монгол хүн бол цагаан хоолтон болох нь ХАМГИЙН БУРУУ! Яагаад? Учрыг нь энэхүү нийтлэлийг уншаад ухаарна гэдэгт итгэлтэй байна.

Амин заяа ба Амин чанар

Нийт хүн төрөлхтнийг ХАЛУУН, ХАЛУУН БҮЛЭЭН, БҮЛЭЭН, СЭРҮҮН, ХҮЙТЭН амин заяат гэж 5 ангилдаг ба үүгээр нь амин чанар нь тодорхойлогдоно. Амин заяа нь удамшмал төрмөл чанар буюу тухайн хүний удмын анхны гарал үүсэл, газар зүйн байршилтай нь салшгүй шууд холбоотой байгалийн өгөгдөл бол амин чанар нь амин заяагаараа хүйн холбоотой байдаг төрсөн газар нутаг, байгаль орчин, цаг агаартаа зохицон амьдрах чадвар, ахуй, түүндээ тохирсон хоол хүнсээр нөхцөлдөн шүтэн барилдаж, эргээд хүйн холбоогоо хадгалах хүчин зүйл болж байдаг. Нөгөө талаасаа, аливаа хүн өөрийн өссөн төрсөн нутаг орон, байгаль орчин, уур амьсгалын нөхцөлтэй зохицолдон байгалиас олгогдсон “хишиг”-ээр ахуйгаа бүрдүүлэн хүнс тэжээлээ бэлтгэн амьдардаг ба энэ нь өөрийнх нь амин чанарыг бий болгодог. Тэгэхлээр, “цагаан”, “ногоон”-оор нь ялгаж зааглах нь гол биш, гагцхүү өөрийнхөө амин чанартаа нийцэж зохицсон, өөрийнхөө газар шороо, байгалиас заяасан хоол хүнсийг хэрэглэх нь амин чанараа хадгалах үндсэн нөхцөл юм.

Дэлхий дээрх биологийн амьдрал, тэр дундаа анхны хүний үүсэл, хөгжил Төв Ази буюу эх дэлхийн хүй нь болсон өнөөгийн Монгол газар нутгаас эхтэй гэдгийг эртэмтэд хэдий нь тогтоочихсон. Монголчууд галаас үүсэлтэй, дэлхийн анхны хүн буюу өнөөгийн хүн төрөлхтөний өвөг, жинхэнэ халуун амин заяатай, түүнийгээ дагасан халуун буюу гал амин чанартай цорын ганц үндэстэн (уг нь үндэстэн биш, язгууртан) бөгөөд тийм ч учраас анхны үүссэн цагаасаа огт сөнөж, мөхөж байгаагүй. Харин ч дэлхийн геологийн өнө урт хөгжлийн явц дахь олон удаагийн мөстлөг, байгалийн гамшигт бусад үндэстэнгүүд устан мөхөж, дараагийн шинэ үндэстэн бий болсоор ирсэн нь нотлогдсон зүйл. Дашрамд хэлэхэд, хүн, тэр дундаа монгол хүний гарал үүсэл, хүн төрөлхтөний хөгжлийн явцад гүйцэтгэж ирсэн түүхэн үүрэг болон дээр дурдсан 5 амин заяаны тухай тодорхой тайлбар бүхий нийтлэлийг уншигчиддаа удахгүй хүргэнэ. Ганц зүйлийг урьдчилаад хэлэхэд, Тэнгэр эцгийн цагаан сүн Дэлхий ээжийн сав ертөнцтэй нэгдэж, галын хүчийг мөнхөд эзэгнэх хувьтай анхны хүний үүслийг тавьсан нь Монголчууд бөгөөд тэр утгаараа тэнгэр заяат буюу “язгууртан” хэмээгддэг. Харин дэлхийн бусад хүмүүс бол хуурай газар болон усан доорх хөрснөөс үндэслэн ургаж бий болсон “үндэстэн” буюу алаг “хорвоогийнхон” (өнгө өнгийн үс, зүс, нүдтэй) юм.

Язгуур монголчууд анх үүссэн цаг үеэсээ энэ л монгол нутагтаа ан гөрөөгөө хийж, малыг гаршуулан аж ахуй болгон хөгжүүлж, түүндээ зохицсон ахуйгаа бүрдүүлэн жинхэнэ утгаар нь 4 улирлыг дамнан амьдарсаар ирсэн бөгөөд байгаль орчин, цаг агаар, хоол хүнс нь амин чанараа хадгалан авч явах нөхцөл болдог. Бие организм нь ч малын мах, сүү цагаан идээнээсээ өөрт шаардлагатай үндсэн уураг тэжээл, амин дэм, эрдэс бодисыг боловсруулан авах байгалийн болон удамшлын зохицолдоотой. Энэ бол монгол хүн хоол хүнсээ сонгон хэрэглэхэд зайлшгүй тооцох ёстой хүчин зүйл. Жишээ нь, цагаан хоолтнуудын үндсэн хүнсний нэг болох шар буурцгийг ийм тийм ашиг тустай, махнаас ч илүү уураг агуулдаг гэх мэтчилэн ихээр сурталчилж байна. Гэвч монгол хүн шар буурцагны сүү хичнээн уулаа гээд түүнд агуулагдаж буй тэр их уургийн магадгүй 99 хувь нь биед нь үлдэлгүй зүгээр л гадагшилчихна. Түүнтэй нэгэн адил бусад улс үндэстний амтархан идэх дуртай, тэдний хувьд шим тэжээл ихтэй ургамал, ногоо (тэр тусмаа монгол хөрсөнд ургаагүй) идлээ гээд хүртэх ашиг тус нь бага. Махны хажууд хачир төдий, ходоодыг “хогийн сав” болгодог зүйл. Тэгээд ч мал нь өчнөөн төрлийн жинхэнэ “оригиналь”, хүн төрөлхтөний ихэд ярих дуртай хэллэгээр “экологийн цэвэр” өвс ургамлыг идэж, шим тэжээлийг нь биедээ шингээчихдэг болохоор махаар дамжуулаад бүхий л хэрэгтэй зүйлээ авж чаддаг.

Гэтэл эртнээс тариалан эрхэлж, түүгээрээ амьдрал ахуйгаа залгаж ирсэн улс үндэстний хувьд тэр л хүнс тэжээлээрээ амин чанараа нөхцөлдүүлж, түүнээсээ үндсэн хэрэгцээт ашиг шимээ хүртэн бие организм нь ч түүндээ дасан зохицсон байдаг.

Зөв хооллолт

Цагаан хоолтон болох үзлийг “Зөв хооллох”-той холбон ихэд ярьж байна. Зөв хооллох нь цагаан хоолтой ч бай, махан хоолтой ч бай бүхий л хүмүүст хамаатай. Монголчуудын хувьд бусдыг дуурайх биш, харин өөрийнхөө халуун амин чанарт нийцсэн үндсэн хоол хүнсээ түлхүү хэрэглэж, улиралдаа тохируулан төрлийг нь зөв хуваарилах, өдрийнхөө хооллох цагаа зөв зохицуулах л асуудал юм. Угаасаа монголчууд эрт үеэсээ л “Зөв хоолтон” байсаар ирсэн. Өвлийн хүйтэнд уураг, илчлэг сайтай махаа голдуу идэж, зун намартаа сүү, тараг, айраг цагаа, бусад сүүн бүтээгдэхүүнээ хэрэглэдэг байсныг хүн бүхэн мэднэ. Өвөл идэшээ хэрэглэхдээ ч дараалалтай.

Хөлдүү ч гэсэн амархан хуршдаг учир эхлээд адууг, харин үхрийн махаа хамгийн сүүлд иднэ. Энэ нь ч өөрөө байгалийн зохицолдоотой. Адууны мах илүү халуун чанартай учир өвлийн эхэнд хэрэглэх нь хүйтнийг ажрахгүй давах үндсэн “бие халаалт” болно. Дээр нь олгойнд нь хийж хөлдөөсөн малын цус болон намар бэлтгэж нөөцөлсөн ааруул, цагаан тос, аарц гэх мэт бүтээгдэхүүнээ хэрэглэнэ. Цагаан сараас хойш намар болтол тарга тэвээргээ авч гүйцтэл нь мал гаргахыг цээрлэдэг бөгөөд хаврын тарчиг цагт “үүц” (үе мөчөөр нь салгасан хонь, үхрийн махыг нэхий, ширэнд боож, цасанд булж хөлдөөдөг) -ээ задлах ба зун болоход жинхэнэ утгаараа цагаан хоол (өвс ногоо биш шүү)-ндоо залгана. Борцыг голцуу үхрийн махаар хийдэг нь түүний урь орох тусмаа амт ордог, удаан хадгалагдах чанартай холбоотой. Гэхдээ тогтмол хэрэглэдэггүй, ихэвчлэн цаг агаарын бэрхшээл тохиосон үед хэрэглэх, мөн хол аянд авч явах зориулалтаар бэлтгэдэг. Монгол хүн жинхэнэ “сүүн тэжээлтэн” учраас улирлаас үл хамааран жил тойрон өдөр тутам хэрэглэдэг бүтээгдэхүүн нь малын сүү. Гэтэл одоо өвөл зунгүй, хавар намаргүй махан идэштэн болцгоосон нь эрүүл мэнд муудах нэг үндсэн шалтгаан болж байна.

Цагаан сарын тухай хэдэн үг хэлэхэд, эртний монголчууд цагаан сарын баярыг хаврын өдөр шөнийн тэнцэл буюу нар хойд, өмнөд туйлыг хатавчлан зэрэг тусах цаг (3 сарын 23) -т өвлийг өнөтэй давснаа мөнх хөх тэнгэртээ баяртайгаар дуулган зуншлаг сайхан болж, зон олноороо энх тунх, эрч хүчтэй, мал сүрэг нь тарга тэвээрэгтэй ирэх өвлийг мөн л өнөтэй давахыг билэгдэн шинэхэн төллөсөн хонины уураг цагаан сүүгээр мөнх хөх тэнгэртээ цацал өргөн тэмдэглэн ёсолдог байжээ. Гэтэл өнөө үед манж ёсоор, түвд тооллоор цагаан сарыг тэмдэглээд байгаа нь жинхэнэ монгол соёлоо умартаж, харийн соёлыг шүтсэний илрэл юм. (Энэ тухай илүү дэлгэрэнгүй мэдэхийг хүсвэл эртний монголын гүн ухааны нууцыг тайлагч, судлаач И.Эрдэнэчимэгийн “Монголчуудын цагаалах ёс” номыг уншаарай) Дээр нь тохирох тохирохгүй гадны хүнсийг ихээр хэрэглэдэг болсон нь амин чанараа алдахад хүргэж байна.

Ганц жишээ дурдахад, тутрага буюу цагаан будаа монголчуудын үндсэн хүнс биш бөгөөд бидний багад түүнийг хоолонд тоотойхон хэрэглэдэг байсан нь амин чанараа алдахаас сэргийлдэг байсны нотолгоо. Хөгшчүүл будаа байнга идээд байвал сэрүүднэ гэж хэлж сургадаг байж. Будаа ойр ойрхон идээд “сэрүүдэх” буюу хөгшчүүлийн хэлдгээр “хий хөдлөх” өвчин тусаж байсан олон хүн үүнийг гэрчилнэ. Гал ус хоёр харшилж буй хэрэг. Цагаан будаа усанд ургадгийг хүн бүхэн мэднэ. Гэтэл өнөө үед өдөр тутмын хоол болсон. Гэсэн хэрнээ “сэрүүддэг” хүн ховор. Энэ бол монгол хүн харийн хоол хүнсийг байнга хэрэглэсэээр байгаад халуун амин чанараа алдаж байгаагийн илрэл. Эмгэнэлтэй боловч бодит үнэн. Түүнчлэн ааруул хурууд төдийлөн идэхээ байгаад оронд нь чихэрлэг зүйл их хэрэглэдэг болсноос шүд муудахаас авахуулаад олон төрлийн өвчлөл нэмэгдсэн. Саяхныг хүртэл гадаадад зорчиж буй монголчууд заавал борц авж явдаг, борц авж явахыг бие биедээ зөвлөдөг байсан. Учир нь тухайн орны хоол хүнс бие организмд нь тохирохгүйгээс болоод хямрах, өвдөх асуудал элбэг. Ийм үед борцоороо аяга шөл хийгээд уучихад л сэргээд явчихдаг. Гунан үхрийн махаар хийж, 3 жил хатааж, нүдэж нунтаглан үнхэлцэгт нь багтааж хадгалсан борц 3 жилийг давах хүнс болдог байсан тухай өвгөдийн хууч яриаг бид мэднэ.

Эртний монгол цэргүүдийн богцондоо зайлшгүй авч явдаг хүнсний нэг нь борц байсан бөгөөд түүнийгээ өдөртөө ганц хоёр чимхээр завжиндаа дэвтээн хооллодог байсан нь аян дайны урт хугацаанд хүч тамираа нөхөн сэлбэх “шидэт үрэл” болдог байж. Энэ бол хүний амин чанар хоол хүнстэйгээ шууд холбоотойг харуулж буй баталгаа юм.
Нөгөө талаас, хүний биед ашигтай бактериуд гэж байдаг. Тэдний хувьд хүний бие бол оршин тогтнож, амьдрах орчин нь байдаг ба бодисын солилцоонд оролцож, дэмжлэг үзүүлж байдгаараа хүнд хариу тусаа өгдөг. Хамгийн энгийн жишээ хэлэхэд, ходоод гэдэс нь өнгөргүй болоод хямарч гүйлгээд байгаа хүнд элгэн тараг уулгах, ээдэм идүүлэх зэргээр өнгөр суулгах сувилагаа хийдэг.

Өнгөр гээд байгаа нь нэг төрлийн бактери бөгөөд өнгөргүй болно гэдэг нь тэр бактерийн тоо хэмжээ багассаных. Тараг амьд бактериар эсэж, бүрэлддэгийг хүн бүр мэднэ. Харин хүний биед зайлшгүй байх ёстой тэдгээр ашигтай бактериуд байх ёстой хэмжээнээсээ хэтэрвэл хор болж хувирна. Өвчин үүсгэгч нян гэж бий. Зарим нь хүний биед идэвхигүй хэлбэрээр байнга байж л байдаг. Харин тэднийг дарангуйлж, идэвхгүй байлгаж байдаг ашигтай бактерүүд болон шаардлагатай амин дэм, эрдэс бодисын хэмжээ багасвал идэвхжиж, өвчин үүсгэх “ажил”-аа хийж эхэлнэ. Юу хэлэх гээд байна гэвэл, аливаа харилцан шүтэн барилдлагаар зохицолдсон зүй тогтол дахь хүчин зүйлсийн зохистой харьцаа алдагдвал бие сульдаж доройтох, өвчин эмгэг тусахын эхлэл болно. Энэ зохистой харьцааг барьж байх үндсэн нөхцөл нь зөв хооллолт.

Нэг зүйлийг онцлон тэмдэглэхэд, халуунд нь халж, хүйтэнд нь хөрч, байгалийн эрхшээлийг тэсвэр тэвчээрт амин чанараараа даван туулж, уул талдаа тааваараа идээшлэн, мөн л хүнд хэцүү байгалийн шалгарлыг сөрж тэмцэн ургаж төлждөг түмэн зүйлийн шимт ногоог идэн тарга тэвээрэг авч, хүч чадлаа нөхдөг монгол малыг “эрчимжсэн аж ахуй” нэрээр 4 хананд хөдөлгөөнгүй хашиж, хэдхэн төрлийн амьгүй тэжээлээр хоолловол амин чанараа гээж, түүнийг дагаад монголчууд бид ч бас амин чанараа алдахыг сануулах нь илүүц биз. Уншигч Танд интернетийн YouTube сайтаас дэлхийн олон хэл дээр орчуулан гаргасан “НОМЕ” буюу “ГЭР” (оросоор “ДОМ”) нэртэй киног үзэхийг зөвлөе. Хүн төрөлхтөн газрын тос, ашигт малтмалыг хэт ихээр олборлож, үйлдвэрлэл, газар тариаланг хэт хөгжүүлснээр эх дэлхийгээ хэрхэн сүйрүүлж байгааг баримт нотолгоотойгоор зүрх шимширтэл харуулсан энэ кино танд нэгийг бодуулж, хоёрыг сануулах нь дамжиггүй.

Тэгэхлээр монголчуудын бие организмд зохицсон, зайлшгүй шаардлагатай үндсэн 2 төрлийн уураг тэжээл байдаг нь мах ба сүүний уураг юм. Дээр нь ургамлын уураг (сулхир, халтар арвай, хөц будаа гэх мэт), цэцгийн уураг (зөгийн бал), мөн усны уураг буюу хөх замагийг ихэд хэрэглэдэг байсан.
Одоогийн залуус тосонд шарж хуурсан хоол идэх дуртай мөртлөө өөхнөөс айна. Нэгдүгээрт, идэж чадахаа байсан, хоёрдугаарт, холестерин их агуулдаг гэсэн буруу ойлголттой. Үнэхээр холестерин ихтэй юм бол монголоор дүүрэн тарган хүн байхсан. Харин нөгөө орчин үеийн “хананд хашигдаж”, “эрчимтэй бордуулдаг” малын өөх мах амт шимт муутайгаас гадна ганц холестерин төдийгүй өч төчнөөн химийн бодис агуулж байгаа даа. Туранхай малын мах амт муутай. Тиймээс тарган махыг өөхтэй нь хослуулан хэрэглэж байж шимийг нь хүртэнэ. Гэхдээ сэмжнээс бусад дотор өөхийг төдийлөн хэрэглэхгүй. Тарга тэвээрэг нь гүйцээгүй мал нядлахыг цээрлэдэг байсны учир шалтгааны нэг нь энэ. Ялангуяа уураг ихээр агуулагддаг хонины сүүл,
өвчүүний өөхөнд монгол хүн дуртай байдаг нь зөвхөн амтанд нь болсон хэрэг огт биш. Нярай хүүхдэд хонины уураг сүүл хөхүүлдэг, биеийг нь тосолдог заншил одоо ч хадгалагдсаар байгаа нь зөвхөн эрүүл өсгөлүүн торних төдийгүй, уураг тархины хөгжил, сэтгэн бодох чадварт сайн нөлөөтэйг мэддэгийнх. “Уураг тархи” гэж ярьдгийн учир нь ч үүнд оршино.

Сумогийн дэвжээн дээр монгол залуус эрэмгий, дайчин чанараараа “хүч түрээд” байгаагийн нууцыг японы эрдэмтэд хоол хүнстэй нь, ялангуяа хонины махтай холбож дүгнэсэн байдаг. Монгол хонины маханд “орчихсон” нэг орос хүнийг мэдэх юм байна. Нутагтаа сар илүү болоход л бие нь сульдаж, тамир тэнхээгүй болчихдог учир байсхийгээд л Монголд ирж, хүчээ сэлбэж аваад буцна. Монгол малын махны амт шимийг шагшин магтддаг гадаадын олон танил хүмүүс бий. Тэд өөрийн нутагтаа ийм хүнс тэжээлийг амтархан зооглох боломжгүйдээ харамсах төдийгүй, өндөр үнэ хүрэх бүтээгдэхүүнээ яагаад экспортонд гаргадаггүйг гайхан хэлэлцэх нь олонтой. Дашрамд дурдахад, Орос, Хятад улсууд мал эмнэлгийн хорио цээрийн шалтгаар Монголоос малын махыг гулуузаар нь нутаг дэвсгэрээрээ дамжуулан бусад улс руу тээвэрлэхийг хориглодог нь зөвхөн өөрсдөө хямд үнээр “хүртэх” гэсэн их гүрний дээрэнгүй бодлого. Өрнөдөд 10 доллароор ч тогтохгүй үнэ хүрэх монгол малын махыг 2-хон доллароор үнэлэн авч байгааг өөрөөр томъёолох аргагүй.

Нэг сонирхолтой зүйлийг хэлэхэд, нүүдлийн олон шувууд сүргийнхээ багагүй хэсгийг “золиослон” байж, цаст Гималайн өндөр уулыг зовон зовон давж, зуны 3-хан сартай Монгол нутгийг зорин ирж, үр өндгөө төрүүлэн бойжуулж аваад буцдаг нь зүйрлэшгүй ашиг тустай, халуун орныхтой харьцуулашгүй шим тэжээлтэй өвс ургамал, хоол тэжээл нь энд байдгийнх. Монгол малын сүүний гарц бага хэмээн бусад улс орны хоногт 40, 50 л өгдөг үнээтэй харьцуулан ярих нь олонтой. Гэхдээ үүнд тоо чухал уу, чанар чухал уу гэдэг өнцгөөс нь авч үзвэл байгаль-ээж бидэнд “хишиг”-ээ дутуу хайрлаагүй, харин ч илүү өгснийг тод харж болно.

Өрнөдийн “өндөр үүлдэр, угсаа”-ны гэх байшинд “тухладаг” үнээний 10 л сүүнд агуулагдах уураг тос, эрдэс бодис монгол үнээний 1 л сүүний хэмжээнд хүрэх нь юу л бол. Хэдэн литрийг aвчраад хөөрүүлж, өрөм загсаагаад, тараг бүрээд нэг үзээрэй.
Монголчууд дан мах, сүүгээр хооллодог байсан гэвэл үгүй юм. Монголынхоо газар хөрсөнд ургадаг таана, мангир, мөөгнөөс авахуулаад олон төрлийн жимс, ургамал, ногоог хүнсэндээ нэмэлт болгоно. Гэхдээ газар тариалан эрхлэхгүй, байгалийн “хишиг”-ээ шууд авч ашиглах ба цардуул ихтэй хүнсний зүйлийг хэрэглэхгүй. Тйимдээ ч шүд нь шарлаж мууддаггүй, танан цагаан өнгөө алддаггүй байж. Одоо бол цардуул хамгийн их агуулдаг буудайн гурил, төмс мэт бүтээгдэхүүн өдөр тутмын хэрэглээ болсон. Атга гурил аваад хүйтэн усаар угаавал ямархуу хэмжээний цардуул үлдэхийг амархаан харж болно. Дээр дурдсан сулхир, зөгийн бал, хөх замаг бол цэвэр байгалийн бүтээгдэхүүн бөгөөд сулхирыг одоо ч баруун аймгийнхан хүнсэндээ хэрэглэсээр байна. Харин хөх замаг бол өндөр уулан дахь элдэв загас жараахай, өт хорхойгүй цэнгэг устай нууранд ургадаг бөгөөд маш ховордсон. Халтар арвай, хөц будааг сүүлд өнгөрсөн зууны эхэн үеэс тариалдаг болсон ба уг нь монголчууд газраа хөндөхийг цээрлэдэг, хөндөх ч хэрэгцээ шаардлага байгаагүй боловч бусад улсын нөлөөгөөр, ялангуяа орос “ах нар”-ын “мэргэн зөвлөмж”-өөр “атар эзэмших аян”-д мордосны “ач”-аар газар тариалан эдийн засгийн үндсэн салбарын нэг болтлоо “хөгжсөн” нь монголчууд амин чанараа нийтээрээ дордуулах эхлэл болсон.

Тэгээд ч элдэв төрлийн хүнсний зүйлийг хоорондоо зохицох зохицохгүйг нь үл тоон нэг дор ширээ алаглуулан зооглох нь зөв хооллолт огт биш бөгөөд энэ нь монголчуудын баримталж ирсэн хоолны дэглэмд харш зүйл. Хүнсний төрөл зүйлийн зохистой харьцааг баримтлахын зэрэгцээ хоорондоо зохицохгүйг нь нэг дор хэрэглэхийг цээрлэдэг байсныг хөгшчүүл ярьдаг.

Цай
“Чөлөөт худалдааны тогтолцоо”-д орсноор монголчууд олон төрлийн цай хэрэглэх болсон. Ихэнх нь англо-сакс “менежмент”-ээр хамгийн тааруухан, үлдэц хэсгийг нь нүдэж нунтаглаад “гоё” савлачихсан энэтхэг цай. Сүүлийн үед Хятад улсаас маш олон төрлийн цай авчран худалдаалах болсон. Чанартай сайн нь зөндөө л байдаг байх. Гэвч эдгээр цайнууд нам дор, халуун дулаан уур амьсгалтай газрын сэрүүн ба хүйтэн амин чанартай үндэстнүүдийн ундаа бөгөөд монгол хүнд зохицохгүй, бас л амин чанарыг нь доройтуулах хүчин зүйл болж байна.
Зүй нь монголчууд эрт үеэс одоогийн бидний нэршлээр “гүрж ногоон” гэх мэт өндөр уулархаг газар ургадаг цайг авчран хэрэглэж заншсан нь амин чанартаа тохируулсан хэрэг. Монголдоо ургадаг цайны төрлийн ургамлыг ч хэрэглэдэг байсан.

Цагаан хоолтон болох нь буянтай үйл биш

Цагаан хоолтон болохын ач холбогдлыг эрүүл хоол зүй болон эдийн засаг (хэмнэлт) талаас нь тайлбарлахаас гадна амьтны амь хороохгүй жинхэнэ буянтай үйл хийж буй явдал хэмээн сурталчилдаг. Сүүлдээ бүр дэлхийн дулаарлын бурууг мал аж ахуй (эрчимжсэн) руу түлхэх хандлага гарах боллоо. Энэ тухай цагаан хоолтон, бясалгагч Чин Хай (Ching Hai) -ийн “номлол”-оос сонсож болно. Хүн төрөлхтөн эд хөрөнгөнд хэт автаж, түүндээ “боолчлогдчихоод” байгааг буруутгаж, түүнээс сэтгэл санаагаа чөлөөлж, өөрсдийгөө ариусгах ёстой гэсэн түүний номлолын үндсэн үзэл санаа зөв боловч нийтээрээ махнаас татгалзаж, цагаан хоолтон болохгүй бол эрчимтэй хөгжиж буй өнөөгийн мал аж ахуй хойд, өмнөд туйлын мөсийг хайлтал дулааруулж, эх дэлхийгээ сөнөхөд хүргэнэ гэдэг нь хэт туйлшрал. АНУ-ын төрийн бичгийн дарга Хилари Клинтон ч энэ тухай үзэл санаа дэвшүүлж байсныг хүмүүс дуулсан байх. Харин газар тариалан (үүний дотор малын тэжээлийн ургамал ч багтана)-г хэт хөгжүүлж байгаа нь байгаль орчноо сүйтгэж, эргээд өөрсдийгөө мөхөөх замд хөтлөөд байгаа үндсэн шалтгааны нэг яалт ч үгүй мөн.

Сөнөх, устахын тухайд бол дэлхий сөнөх үү, эсвэл хүн төрөлхтөн сүйрэх үү гэдэг бол маргаантай асуудал. Энэ сэдвээр бас нэгэн тусдаа нийтлэл бичих болно.
Амьтны амь тасладаг гэдгээр мах иддэг хүмүүсийг бараг л алуурчин талуурчнаар дуудах нь холгүй ярих нь энүүхэнд болжээ. Орчин үеийн мах комбинатад очоод үзсэн хүнд үнэхээр “аллагын газар” гэмээр дүр зураг харагдах тул тэдний ингэж яриад байгааг буруутгамааргүй.
Гэхдээ энд монгол ахуй, мал гаргах монгол арга ухааныг огт орхигдуулж болохгүй. Мал нядлахдаа цус гаргадаггүй нь нэг талдаа мөнх тэнгэртээ улаа үзүүлэхгүй гэсэн шүтээнээ дээдлэх үзэл, нөгөө талдаа малынхаа махны амт чанарыг бууруулахгүй байх арга ухаан. Дээр нь цусыг нь боловсруулан хүнсэндээ хэрэглэдэг нь тансаг хоол (жишээ нь хярамцаг) болохоос гадна хүний биед ашигтай олон зүйл түүнд агуулагддагийг мэддэгийнх. “Амь таслах”-тай холбогдуулан хэлэхэд, дуугарах хоолойгүй, алхах хөлгүй боловч цагаан хоолтнуудын иддэг “өвс ногоо”-ууд амьтантай адил бас л амьтай голтой. Ногоо идсэнээрээ тэд амь таслаагүй хэрэг үү. Энэ утгаар нь авч үзвэл, “их идсэн ч чоно, бага идсэн ч чоно” гэгчээр бүгд л адилхан нүгэлтэнгүүд. Тиймээс амьтны амь таслаж, махыг нь идэхийг нүгэл гэж номлоод байгаа нь “өвсөн хоол”-оо сурталчлах, өөрийн үзэл бодлоо бусдад тулгах башир арга, монгол хүний амин чанарыг доройтуулж, өөрсөдтэйгөө хамт сүйрүүлэх гэсэн гадныхны хорт бодлого. Энэ дэлхийн анхны хүн болон үүссэн цагаасаа устаж мөхөлгүй олон зуун эрин (эртний монголын он тооллоор нэг эрин 26000 жилтэй тэнцдэг ба өнөөдөр хүн төрөлхтөн загасны эрин төгсөж, хур буулгагчийн эрин эхлэх шилжилтийн цаг үед амьдарч байна) -ийг даван туулж ардаа орхисон мөнх амьдрах хувьтай язгууртан монголчуудад ганц эринээр хэмжигдэх настай үндэстнүүд атаархдаг нь магад. Амьтан ч бай, ургамал ч бай өсгөж үржүүлэн ашиг шимийг нь хүртэн амьдрах нь энэ хорвоогийн жам.

Үргэлжлэл бий....

Судлаач Б. Оюунбилэгт

2011 оны  2-р сарын 13