Сонгогчдын боловсролын төвийн тэргүүн Р.Бурмааг “Ярилцах танхим”-даа урилаа.

-Сонгуулийн тухай хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотойгоор Сонгуулийн ерөнхий хороо тодорхой байр суурь илэрхийлэхгүй байна. Үүнийгээ “Бид УИХ-аас баталсан хуулийг биелүүлэх ёстой болохоос бус санал илэрхийлэх эрхгүй” гэдэг үндэслэлээр тайлбарлах юм. Тэдэнд ийм тайлбар өгөх эрх бий эсэхэд тодорхой хариулт өгөхгүй юү?

-Сонгуулийн ерөнхий хорооны бүрэн эрхэд санал өгөх эрхтэй гээд заачихсан байгаа. Хуулиар хийх ёстой ажлынх нь жагсаалтад баталчихсан байдаг. Өөрсдийн саналыг олон нийтийн дунд нээлттэй хэлэлцүүлж, сонгуульд оролцсон бүхий л субъектийн саналыг нэгтгэж өгөх үүрэгтэй. Гэтэл тэр саналаа олон нийтэд хүргэхгүй зөвхөн хуулийн төслийн ажлын хэсгийнхэнд л хүргүүлсэн байсан. Би хүргүүлсэн гэдгийг нь мэдээд хэлж байна. Түүнээс бус гадагшаа гаргах болохоороо “Бид тийм эрхгүй” гээд дуугарахаа больчихдог. Эндээс “Намайг энд томилсон нам, эрх мэдэлтнийхээ төлөө ажиллана” гэсэн зарчим баримтлаад байгаа нь харагддаг.

-Намаасаа түдгэлзсэн ч улс төрийн “гарал үүсэл”-ээ хамгаална гэдэг зарчим баримталдаг гэж үү?

-Сонгуулийн ерөнхий хороонд ажиллаж байхдаа би ганцаараа иргэний нийгмийг төлөөлдөг байсан. Бусад нь бүгд Ардын намаас очсон. Тэд эрхэлж байгаа ажлаа алдчих вий гэдэг айдсаасаа үүдээд намаа хамгаалдаг байсан. Намынхаа төлөө сонгогчдын гомдлыг авч хэлэлцэхгүйн дээр будилаан зохион байгуулна. Зөвхөн УИХ-ын 2004 оны сонгуулийн өмнө гэхэд л цэргийн хүч ашиглах нууц тушаал гаргахыг завдаж байсан. Би тэр бүхнийг мэднэ. Эрх баригч намаас хамааралтай сонгуулийн бүтэц сонгууль зохион байгуулж байгаа цагт хэзээ ч шударга дүн гарахгүй л дээ.

-Олон хүн сонгуулиар будилаан гарсан гэхэд ойлгодоггүй. “Би өөрийнхөө саналыг өгдгөөрөө өгсөн. Миний өгсөн саналыг тэнд хэн ч будилуулж чадахгүй шүү дээ” гэсэн бодолтой байдаг. Иймд сонгуулийн будилаан гэдэгт ямар зөрчил хамаарахыг сайн тодруулах хэрэгтэй болов уу?

-Тухайн санал өгч байгаа хүний саналаар сонгуулийн дүн гардаг бол шударга л болчих гээд байгаа юм. Гэтэл тэгдэггүй. Ялагдсан талд гомдлоо барагдуулах эрх нь нээлттэй байх хэрэгтэй. Санал хураалтыг дахин тоолно гэхэд тоолох боломжтой байх ёстой. Тоолох явцад хийсэн видео бичлэгийг үзье гэхэд үзүүлдэг байх ёстой. Харамсалтай нь манайд тэгдэггүй. Гомдол гаргасан нэр дэвшигчийг хорьдог, цагддаг. Зөрчил байхгүй бол хэвлэлийнхний өмнө саналыг нь яагаад дахин тоолж болохгүй гэж. Болохгүй байна гэдэг чинь өөрөө сонгууль шударга болсон гэх баталгаа байхгүй гэдгийг нотлоод байгаа байхгүй юу. УИХ-ын 2008 оны сонгуулийн будилааныг манлайлж хийсэн хүн нь тухайн үеийн Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга гэдэг нь тогтоогдсон. Гэтэл буруутай нь нотлогдонгуут эх баригч нам Д.Баттулгыг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн хамгийн өндөр цалинтай орлогч захирлын суудалд суулгачихаж байгаа юм. Будилаан зөрчлийг арилгах, зөрчигдсөн эрхийг сэргээх тухайд огт ярьдаггүй, хариуцлага тооцох тухай ярьдаг хүн алга.

-Тэгвэл хуулийн төсөлд сайн, сайхан боломж харагдаж байна уу?

-Байхгүй. Ерөөсөө сонгуулийн шөнө чи өөртөө боломжтой луйвар хийж чадвал ямар ч шатны шүүхээр хянагдахгүй. Сонгуулийн дүнг хүссэнээр гаргана гэсэн бодлогоор боловсруулсан хуулийн төсөл байна лээ.

-Ямар заалтаар тийм боломж олгоод байгаа гэж?

-Нэг заалтаар хэлэх боломжгүй. Бүхэлд нь уншиж, логик үндэслэлээр нь ойлгоход тийм дүгнэлт гарч байгаа юм. Тэгэхээр Сонгуулийн хороонд ажиллаж байгаа хүмүүс дур зоргоороо ажиллаж болно гэсэн үг. Ганц, хоёр нэр дэвшигч бус төрийн эрх барьж байгаа эрх мэдлээ ашиглан системээрээ хийдэг луйврыг баталгаажуулах боломжтой тийм хуулийн төсөл болсон.

-Улстөрчид сонгуулийн холимог тогтолцоог хэрэгжүүлэх хувилбар дээр санал нэгдэж байгаа. Энэ шийдлийг ард түмний тусын тулд гэсэн тайлбар дагалдаж байх шиг байсан?

-Эрх баригч нам системээрээ луйвар хийдэг саналаа батлуулах гэж оролдсонд Ардчилсан нам хаалт хийсэн. Энэ оны нэгдүгээр сарын 17-нд оруулж ирсэн төслөө яаж ийгээд батлуулчих сонирхол Ардын намд байсан. Худлаа баахан мажоритар, пропорциональ гэх мэт хувилбар ярьж хүмүүсийн толгойг тэд эргүүлэхийг оролдсон. Үүнийг нь Ардчилсан нам зөвхөн систем ярьж байгаад баталж болохгүй гээд хойшлуулсан. Би үүнд нь найдвар тавьж байна.

-Хэнд вэ?

-Долдугаар сарын 1-нийг гаргахгүйн Ардчилсан намыг ажиллаж чадна гэж бодож байгаа.

-Таны хувьд аль хувилбарыг нь оновчтой гэж үзэж байгаа юм бэ. Жижиг намуудын хувьд холимог тогтолцооноос айж байна. Нэр хүндтэй улстөрчид мажоритар тогтолцоогоор сонгууль явуулбал УИХ-ын гишүүн болчихно гэдэгтээ итгэлтэй байх шиг байна?

-Өөрийн тань асуулт бас тэр тогтолцоо тойрсон ярианд хөтлөгдчихсөн байх шиг байна. Гэтэл аль ч систем байлаа гэсэн сонгуулийн дүнг өөрсдөө захиалаад гаргачих сонирхлоо Сонгуулийн тухай тусгах гээд байгаад гол асуудал бий. Надад аль ч систем нь сонин биш. Систем чухал уу гэвэл чухал. Гэхдээ хамгийн чухал зүйл нь сонгуулийг шударга явуулах тухай асуудал байхгүй юу. Аль ч систем байсан эрх баригч нам хүссэн суудлаа авдаг. Хүн харахад зуун хувийн суудал аваагүй байхаар харагдуулахын тулд завсар зайнд ганц нэг чимэг оруулдаг болчихоод байгаа нь Монголын тусгаар тогтнолд аюултай. Гадаад, дотоодын бүлэглэл ийм нөхцөлд захиалгаар өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалах төлөөлөл гаргаж ирэх боломжтой. Үүнийг л анхаарах ёстой. Түүнээс бус энэ системээр тэр нам төдөн суудал авна. Энэ нам ийм тооны суудалтай болно гэдэг бол чухал биш.

-Шударга сонгуулиар эрх баригчаа сонгодог улс орны жишиг тэгвэл ямар байдаг юм бэ?

-Бид шинээр дугуй хийх гээгүй. Олон улсад жишиг болсон шударга сонгуулийн жишиг гэж бий. Луйвраас сэргийлэхийн тулд хуулиар зохицуулсан хамгаалалтууд байдаг. Гэтэл манайд тэр бүх зохицуулалтыг авч ашиглахыг хүсэхгүй байгаа нь асуудал. Зарим оронд сонгуулийг будилаантуулах замаар төрийн эрх мэдлийг урвуулан авах юм бол улс орноосоо урвасан гэдэг зүйл ангиар хамгийн хатуу ял авдаг. Тайланд, Филиппин байна. Ер нь улс орнуудад тогтсон стандарт нь сонгуулийн луйврыг шууд төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах оролдлого гээд Эрүүгийн хуулиараа 10-аас дээш жилийн ялаар шийтгэх зүйл, заалттай байдаг. Тэгэхдээ бүр хийсэн, хийлцсэн, үүрэгдсэн гээд бүх хүнийг нь хамруулдаг. Өөрийн чинь асуусан “Сонгуулийн луйвар гэж юуг хэлэх юм бэ” гэдэгт чинь хуулиараа тодорхой хариулчихсан байдаг юм.

-Намд нь оноох шийтгэл гэж байх уу?

-Сонгуульд дахин оролцох эрхийг нь хасдаг. Бүр цаашилбал намыг нь татан буулгаж, намын удирдлагад байсан хүмүүсийг нь 10-аас дээш жилээр ялладаг. Сонгуулиар мөнгө тараасан бол авсан, өгсөн хүнийг нь давхар шийтгэдэг. Харин мөнгө авсан хүн нь “Надад мөнгө өгсөн” гэдгээ нотлоод шүүхэд хандвал ялаас чөлөөлдөг. Ингэж зохицуулдаг учраас сонгуулиар луйвар хийх боломж байдаггүй. Сонгуулийн ерөнхий хороо нь аль нэг намд үйлчилсэн бол бас л эрүүгийн хариуцлага хүлээдэг. Яагаад ингэж хатуу шийтгэдэг вэ гэхээр тухайн улсын төрийн эрх мэдлийг луйвраар авахыг улс орны тусгаар тогтнолын эсрэг гэмт үйлдэл гэж үздэг. Тэгэхэд манайд сонгуулиар 1.5 сая төгрөг хууль зөрчин амласан нам яваад л байна шүү дээ. Энд ямар ч хүлээх хариуцлага гэж байхгүй.

-Ардчилсан нам ч гэсэн нэг сая төгрөг амласан шүү дээ?

-Ардчилсан намын тухайд нэг сая төгрөгийг шууд бэлэн мөнгөөр бус хувь хүртээнэ гэдэг утгаар мөрийн хөтөлбөртөө оруулсан. Энэ амлалт намын мөрийн хөтөлбөрт байгаа. Гэтэл Ардын намын амласан 1.5 сая төгрөг сонгуулийнх нь мөрийн хөтөлбөрт байхгүй. Мөрийн хөтөлбөрт нь тэр амлалт байгаад Сонгуулийн ерөнхий хороо түүнийг нь хүлээн авсан бол хууль бус гэж үзэхгүй. Харин Ардын намын амлалт Сонгуулийн ерөнхий хороонд бүртгүүлсэн мөрийн хөтөлбөрт нь байхгүй байхад яагаад зогсоохгүй, хариуцлага тооцохгүй байна вэ гэдэг бол хууль зөрчсөн хэрэг. Үүнээс үүдээд төрөөс эх үүсвэр нь байхгүй 805 тэрбум төгрөгийг ард иргэдэд тараах болчихоод байна. Энэ нь эргээд инфляци болж байна. Улс орон хөгжих үү, үгүй юү гэдэг асуудал гарч байна. Тэр мөнгийг олж чадаагүй байж зээл авч тараах гээд байгаа нь асар их баялгаа үнэгүйдүүлж, хамгийн бага мөнгөөр урьдчилгаа авч өгөх зам руу түлхэж байна. Мөнгөний амлалт хуулиар хориотой юу гэвэл хориотой. Шүүх энэ асуудлаар яагаад ажиллахгүй байгаа юм бэ. Яагаад намд нь хариуцлага хүлээлгэхгүй байна вэ.

-Ерөнхийд нь бол та Ардын намыг гэмт хэрэг хийж байна гэж хэлэх гээд байна уу?

-Ерөөсөө цэвэр төрийн эсрэг гэмт хэрэг.

-Тайландын жишгээр бол Ардын нам үүнийхээ төлөө өдийд татан буугдчихсан байгаа гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Сонгуульд дахин орлцох эрхгүй болчихсон байгаа. Нэр дэвшигчид нь дахин сонгуульд нэр дэвших боломжгүй болно. Ганцхан Тайланд биш шүү. Олон улсад ийм жишиг бий.

-Манайх шиг сонгуулиар мөнгө амлаж, дараа нь төрийн мөнгийг тараадаг жишиг дэлхийн улс оронд хэр олон байдаг юм бол?

-Африкийн улс орнуудад ийм жишиг байдаг. Африкийн жишгээр явбал манайд тун таагүй ирээдүй харагдана. Бусад улс орон зөв тогтолцоогоор хөгжөөд байна. Луйвраар сонгууль явуулдаг улс орны иргэд байнга ядуу, иргэний дайнтай. Цөөхөн хэдэн улстөрчид нь л баян байдаг.

-Тэгвэл Ардчилсан нам ялагдахаараа л сонгууль шударга бус боллоо гэж тайлбарладаг нэг жишиг манайд бас тогтчихоод байгаа юм биш үү. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялсан болохоор л шударга сонгууль болсон гэж үзээд байгаа. Гэтэл удаа дараагийн сонгуульд ялагдах бүртээ “Сонгууль шударга бус болсон” гэж “оношлох” нь бас их зохимжгүй хэрэг биш үү?

-Сонгуулийн ерөнхий хорооны гуравны хоёр нь Ардын намын төлөөлөл байдаг. Орон нутагт ч ийм жишиг үйлчилдэг. Судалгааны урьдчилсан дүнгээр сонгогчдын саналын ерөнхий дүн гардаг. Гэтэл яг сонгууль болохоор өөр үр дүн гарчихдаг. Тэр бүхний дүнд сонгууль будилаантай болчихсон байдаг. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухайд Улаанбаатарт маш их будилаан гардаг учраас ихээхэн анхаарал тавьж, ажиглагчдад камер өгч, хяналтыг асар сайн хийсэн. УИХ-ын 2008 оны сонгуульд Сонгуулийн ерөнхий хорооноос камер тавьсан гэчихээд дараа нь үзүүлээгүй. Баахан хөл авсан байна лээ. Камер гацаад бичлэг хийгээгүй гээд л аргацаагаад өнгөрсөн. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр маш их хүч тавьсан учраас дүн нь сайн гарсан. Ардчилсан нам ялагдахаараа баахан гомдол гаргадаг гэдгийн тухайд гомдлыг нь Сонгуулийн ерөнхий хороо авч хэлэлцдэггүй байхгүй юу. Хэрэв Ардын намын нэр дэвшигч гомдол гаргавал тэр даруйд нь шийдэж өгдөг. Энд асуудал байгаа юм.

-Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд жижиг намуудын босгыг долоон хувиар тогтоох санал бий. Энэ заалт батлагдвал жижиг намуудад хаалт болох уу?

-Жижиг намуудыг хаахын тулд л ийм заалт санал болгож байгаа. Туркийн хуульд гэхэд жижиг намуудад тавих босго гэж байдаг. Тэдний хувьд салан тусгаарлахын эсрэг, жижиг үндэстнүүдээ барьж байх бодлогын төлөө босго тогтоодог. Үүнийгээ нийтлэг эрх ашиг, тусгаар тогтнолоо хамгаалахын тулд гэж тайлбарладаг юм. Манайд бол тэгж үзэх ямар ч шаардлага байхгүй. Жижиг намууд аль нэг аймгийг тусгаар тогтнох хэрэгтэй гэсэн шаардлага тавихгүй л байгаа биз дээ. Тэгэхээр тэгж босго тогтоох шаардлагагүй.

-Жижиг намуудын тухайд хоёр том намын саналд нөлөөлөхүйц хэмжээний сонгуулийн оролцоотой байж чаддаг уу?

-Өнгөрсөн сонгуулиудын дүнгээс харахад жижиг намууд нэлээд олон суудал авах хэмжээний нөлөөтэй нь харагдсан.

-Сэрэмжлэх хэмжээний “аюул” байдаг гэсэн үг үү?

-Аюул ч гэж хэлж болохгүй л дээ. Энэ бол тэдэнд бодит боломж байдаг гэсэн үг. Тэр боломжийг хаахын тулд л босго тогтоохыг хичээгээд байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь үүнийг эрх баригч нам аюул гэж хараад хаахыг хүсч байгаад асуудал нь байгаа юм.

Г.ОТГОНЖАРГАЛ