ирээдvйн сайн сайхны тєлєє хамаг анхаарлаа тєвлєрvvлдэг. Нэг vгээр хэлбэл тухайн улс vндэстэн оршин тогтнох эх vндэс нь хvvхэд гэсэн vг л дээ. Хvvхдийн эсрэг хvчирхийлэл, vл хайхрах байдлыг хvн тєрєлхтний тvvхэн хєгжлийн явцад янз бvрээр тайлбарлаж ирсэн байдаг юм байна.

Хvvхдийг эд хєрєнгєтэй адилтган vздэг байснаа хvvхэд бол бие даасан эрхтэй хvн гэж vздэг болох хvртэл тvvхийн урт хугацааны туршид хvvхдэд хандах хандлага єєрчлєгдсєєр ирсэн байх юм. Тухайлбал, соёл иргэншлийн хєгжлийн эхний vед хvvхдийг гэр бvлийн бvр тодруулбал эцгийн ємч хєрєнгє гэж vздэг байжээ. Хvvхдээр тахил єргєх, амьдрах чадвар муутай бол зориуд алах зэрэг хvvхдийн эсрэг vйлдэгддэг зан vйлийн тухай тvvхийн сурвалж бичигт ч тэмдэглэн vлдээсэн байдаг.

Библид Абрахам єєрийн хvv Исаакаар бурханд тахил єргєх гэж байсан тухай єгvvлсэн байдаг. Мєн Хятад, Япон зэрэг оронд хєгжлийн бэрхшээлтэй юмуу эмэгтэй хvvхдийг хороох явдал байсныг тухайн vеийн ном зохиолоос уншиж болно. 1874 онд Нью-Иорк хотод асрагч эхийнхээ vргэлжийн зодуур тамлалаас болж биеэрээ дvvрэн шархтай болсон есєн настай охиныг хєршийг нь асардаг байсан залуу эмэгтэй илрvvлж, охиныг харгис эхийн хатуу гараас салгахын тулд “Ан амьтныг харгислалаас хамгаалах нийгэмлэг”-ээр дамжуулан хэргийг шийдвэрлvvлж єєр айлын асрамжинд єгсєн тvvх бий.

Тухайн vед эцэг, эх нь хvvхдээ зодож, тамлан зовоосон хэргийг шийдвэрлэх боломжгvй байсан тул амьтныг хамгаалах хуулиар хэргийг шийдсэн хэрэг. Дараа жил нь буюу 1875 онд Нью-Йоркт “Хvvхдийг харгислалаас хамгаалах нийгэмлэг” байгуулагдаж хvvхэд хамгааллын асуудлыг гаргаж ирснээр дэлхийд хvvхэд хамгааллын хєдєлгєєн єрнєх эхийг тавьжээ.

Монгол Улс дахь хvvхэд хамгааллын тvvхийн тухайд єнчин єрєєсєн хvvхдэд асрамж тогтоох нь Монголын ард тvмний дунд vеэс уламжлалтай агаад Монголын нууц товчооны 114, 119, 11,35, 138 дугаар зvйлvvдэд Мэргэдийн Хvчv, Тайчуудын Хєхєчv, Татарын Шихихутаг, Жvрхэний Борохул нарыг багадаа єнчирч vлдэхэд Єvлэн эх асрамжлан хєлийг нь дєрєєнд, гарыг нь ганзаганд хvргэсэн тухай дурдсан байдаг.

1924 оны анхдугаар Vндсэн хуулиар ард тvмний vр хvvхдийг эрэгтэй, эмэгтэй, яс, vндэс, шашин шvтлэг, хєрєнгє чинээгээр ялгаварлахгvй vнэ тєлбєргvй сурах эрхтэй болохыг тунхаглан сурах боловсрол эзэмших явдлыг хууль эрхийн баталгаатай болгожээ.

Мєн энэ онд “Єнчин ядуусыг асрах газар” байгуулагдсан нь Монгол Улсад асрамж халамжийн vйлчилгээ хєгжих эх суурийг тавьсан байна. 1990-ээд оны эхээр хvvхэд гэр бvлдээ, гэр бvлийн орчинд амьдрах эрх зєрчигдєж байгааг харуулсан нийгмийн сєрєг vзэгдэл нь Улаанбаатар хотын гудамжинд тэнэмэл хvvхдvд олноор vзэгдэх болсон явдал юм.

Тvvнчлэн 1996 онд Хvvхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль батлагдсан бєлгєє.
Гэвч ардчилсан Монгол Улс хvvхэдгvйгээр капитализмыг цогцлоохоор шийдсэн бололтой аяглах болсоор удлаа. Хэдийгээр тєр засаг болон томчууд хvvхдийн тєлєє хэмээн хоолой мэдэн амны зоргоороо уриа лоозон дэвшvvлэн сvржигнэдэг ч амьдрал дээр балчир жаалууд эрхээ хамгаалж хэл ам хийж чадах юм биш гэсэн мэт дээрэлхсээр єнєєдрийг хvрлээ.

Хvн болох багаасаа, хvлэг болох унаганаасаа гэдэг vгийг ор тас мартаж орхиж, томчууд. Саяхан нэгэн тєрийн бус байгууллага судалгаа хийжээ. Тодруулбал Хєдєлмєр халамж vйлчилгээний газраас 18 хvртэлх насны бvтэн єнчин хvvхдэд олгодог таван зуун мянган тєгрєг эзэндээ хvрч байгаа эсэх талаар…

Уг нь эл мєнгийг тухайн иргэн 18 нас хvрсэн тохиолдолд єгдєг бєгєєд тухайн хvvхдийг гэр оронтой болгох vvднээс дэмжиж єгдєг аж. Гэвч єнєє цагт бодит амьдрал дээр тэр мєнгє нь гэр авахад хvрэлцдэггvй учраас ихэвчлэн єєр зvйлд зарцуулдаг болох нь судалгаагаар тогтоогджээ. Анх 2008 оны гуравдугаар сараас эхлэн олгох болсон уг мєнгийг одоогоор 6000 гаруй иргэнд олгосон байна. Харамсалтай нь Монгол тєрийн халамж болох уг мєнгийг авсан єнчин иргэдийн 45 хувь нь уг мєнгєє идэж уугаад дууссан гэх ба зарим нэг нь хувцас хунар гэхчлэн єдєр тутмын хэрэглээндээ зарцуулсан байдаг бол vлдэж буй хувь нь намайг халамжлан хvмvvжvvлэгч авсан, юунд зарцуулсныг нь мэдэхгvй гэж хариулжээ.

Сvvлийн vед гэр орноосоо дайжин, орц, траншейнаар хоноглож, тэнэмэл нэр авсан жаалууд цєєрлєє. Асрамж халамжийн газруудад очсон байх хэмээн ярьцгаах болж. Миний л санаж буйгаар намайг 10 жилийн сурагч байхад 10-аад настай гvйж явсан хvv саяхан нэлээд ноцтой гэмт хэрэгт холбогдоод ял сонсож байхыг харсан. Хэдийгээр тэдгээр хvvхдvvдийн тоо багассан гэдэг ч тэнэмэл хvvхдvvдийн асуудал хєндєгдсєєр л байна. Тэднийг нийгэмшvvлэх ажлын хvрээнд Нийгмийн хамгаалал, хєдєлмєрийн яам vндэсний хэмжээний арга хэмжээ авч, салбар дундын ажлын хэсэг байгуулсан санагдана. Одоогоос хоёр гурван жилийн ємнє шvv дээ. Тус ажлын хvрээнд байнгын бvртгэлтэй, гэр орноосоо дайжсан 100 гаруй хvvхдийг баталгаатай орон байр, эрvvл мэндийн шинжилгээ эмчилгээнд хамруулж, бичиг баримттай болгосноор єнєєдєр тэнэмэл хvvхдvvд харагдах нь цєєрсєн гэж буй ч vнэн хэрэгтээ хvний наймааны золиос болсон байх магадлал єндєр байдаг юм билээ. Хэдэн жилийн ємнє Швейцарьт бvлэглэн хулгай хийдэг Монгол хvvхдvvд баригдсан.

Тэдгээр жаалууд хэрхэн ямар замаар тэнд очсон нь єнєєг хvртэл тодорхойгvй бєгєєд єдгєє эх орондоо ирсэн эсэх нь ч бас л тодорхойгvй байгаа юм. Тоолж барамгvй олон иргэнтэй аятай тєр засгийнхан нь тэдгээр хvvхдvvдийн эрхийг хамгаалах, эх орондоо авчрах талаар дорвитой алхам хийсэн гэж би л лав дуулаагvй. Тєрийн бус байгууллагынхны мэдэгдснээр тэдгээр жаалуудыг талийгаач Энхбатыг авчирсан шиг арга замаар хил давуулсан байх магадлалтай бєгєєд баригдсан зургаан жаал” бид арвуулаа байсан. Бусад нь хаа байгааг мэдэхгvй. Биднийг хар теньтэй машинд суулган супермаркетийн ємнє буулгаад хулгай хийгээд гарч ирэхэд тосч аван буцааж суулгаад нэг газар аваачаад тvгжчихдэг байсан. Ямар улсад ирснээ ч мэдээгvй. Гэхдээ сайхан хувцас ємсч, сайн хоол иддэг байсан.

Vнэ хvрэх зvйл хулгайлж чадвал паркад аваачиж тоглуулна гэж амласан ч амжсангvй” хэмээн мэдvvлсэн байсан юмдаг. Тvvгээр ч барахгvй тэдний нэг “Бидний хулгайлсан бараа бvтээгдэхvvнийг Монгол руу аваачиж зардаг байсан. Утсаар ярьж байхыг нь сонссон” гэж хэлсэн байснаас vзэхэд насанд хvрэгчид балчир жаалуудаар хулгай хийлгэчихээд энд авчирч та бидэнд тоймгvй єндєр vнээр зардаг байсан болж таараад байгаа юм. За ямартаа ч холбогдох олон байгууллагаар орж, тэр хvvхдvvдийн хувь заяа хэрхсэн талаар лавлахад тоймтой хариулт хэлэх газар олдоогvйг нуугаад яахав.

Аборт хэмээх сайн дурын сонголт хэмээгддэг аюул Монгол хvн болж тєрєх гэж зvтгэсэн хэдэн мянган нярайг замаас нь буцааж бас хэдэн бvсгvйн ээж болох эрхийг насан туршид нь хасч орхидгийг та мэдэх vv. Судалгаанаас харахад манай улсын єсвєр насны охидын 25 хувь, ээж болох насны бvсгvйчvvдийн 75 хувь нь энэ хорвоод хvн болох гэж тэмvvлсэн vрсээ хэвлийд нь байхад устгуулахаар эмнэлэг барааддаг гэсэн. Амьдрал хэцvv байгаа нь vнэн. Хаа сайгvй дутуугийн зовлон ноёрхож буйг мэднэ.

Гэвч ирэх л гэж тэмvvлсэн балчир vрсийн амийг таслагчид ямар ч ял зэм vvрдэггvй. Эх нь хvссэн учраас хэмээдэг ч тоолдог хэдэд нь болоод сарын дараа энэ орчлонд дуугаа хадаах гэж буй ургийг ч “алж” орхидог нь гашуун vнэн. Дєрєвдvгээр ангид сурдаг хоёр жаал хvv хамтдаа vхэхээр шийджээ. Хойд аавдаа байнга зодуулж доромжлуулдаг байсан жаахан хvv гэрийнхээ паарнаас єєрийгєє боож амиа хорлов.

Ханьдаа хаягдсан эх долоон настай хvvгээ дагуулаад чинээлэг айлын хаяа бараадаж vнээг нь сааж єгч ам хєдєлгєх тєдий амь зууж байхад нь баян айлын балмад залуу єєдєсхєн тэр амьтныг хэрцгийгээр зодож хєнєєчихєєд жалганд аваачаад булчихсан гэнэ. Ганцхан сарын дараа сургуульд орно хэмээн хєєрч ээжээсээ цvнх авч єгєхийг гуйж байсан хvvгийн сvнс хэрцгий залуугийн гарыг цусаараа мялаагаад буцахдаа энэ орчлонд, энэ томчуудад ямар их гомдсон бол…

Саяхан нийслэлд газар олдохгvй байгаагаас баригдаж чадахгvй байгаа барилга байгууламжуудын талаар мэдээлэл хийж байна. Хамгийн эмгэнэлтэй нь сургууль, цэцэрлэгvvд л барилга барих газар олдохгvй байгаа аж. Гоёмсог сайхан орд харш хотоор нэг сvндэрлэвч хvvхдийн тоглоомын талбай нvдний гэм.

Байсныг нь нураагаад баар, ресторан, дэлгvvр хоршоо барьчихсан атлаа хvvхдэд зориулсан зvйл хийх гэхээр алга дарам газар олдохгvй болчихдог нь єнєєгийн ардчилсан Монгол Улсын vнэн тєрх. Сайд ноёд єєрсдєдєє тэрбум тэрбумаар нь тєсєвлєн арабын шейх мэт тансагладаг ч эрээн бараантай нийгмийн цоорхой тасархай бvхнээр будаа шиг гоожиж хаягдаж хоцорсон хvvхдvvдийг vл тооно.

Хvмvvс ээ, хvvхэд уйлж байна, хvн биш цэрэг гэдэг шиг хvн биш хvvхэд гэж хєндий хvйтэн авирлахад чинь гоморхон бушуухан том болчихоод томчуудаас хариугаа авна даа хэмээн бухимдан орондоо уйлж байна. 10-аадхан настай жаалхvv том болоод шоронгийн дарга болно гэхэд нь тэгээд юу хийх вэ гэж асуутал єєдєєс тоглоомын талбайг минь булаасан сахалтай ахыг шоронд хийнэ гэж хариулж байна, цаана чинь…

Эр єсч эсгий сунадаг энэ хорвоогийн жамыг мартсан томчуудад гадуурхагдсандаа гоморхсон Монголын хvvхдvvд эрхээ хамгаалан Сvхийн талбайд жагсахаас ємнє эрх биш жаахан ухаарахсан даа, томчууд аа.

З.Урсгал

Эх сурвалж: “Улаанбаатар таймс”