улсад хүүхэд насныхаа инээд хөөрөөр бялхаж, эцэг эхтэйгээ жаргалтай сайхан амьдрах насандаа, хоногийн талхны төлөө амь насаараа дэнчин тавин зүтгэж яваа олон арван багачууд байна. Улаанбаатар хот, аймгийн төв, сум, суурин газруудын албан бус салбарт 6950 хүүхэд хөдөлмөр эрхэлж байгаагийн 4600 орчим нь нийслэлд байгаа юм. Хөдөлмөрийн орчин, хэв шинжээрээ хөдөлмөр эрхэлж буй хүүхдийн 24,3 хувь буюу 1200 орчим нь тэвчишгүй хөдөлмөр эрхэлдэг. Хүүхдүүд голдуу жижиглэнгийн худалдаа / хүнсний зүйл, сонин сэтгүүл болон бусад туслах хэрэгсэл/, ачаа зөөх, үүрэх, вагон түрэх, чирэх, хоёрдогч түүхий эд цуглуулах, утсаар яриулах, мод хөрөөдөх, хагалах, автомашин угаах, харах, нийтийн тээвэрт мөнгө хураах, цирк, хувцас загварын үзүүлбэрт тоглох, оролцох, айлд гэрийн үйлчлэгч хийх, хүүхэд харах зэрэг ажил эрхэлж байна. Харин тэвчишгүй шинжийг агуулсан хөдөлмөрт хогийн цэг, зах дээр ажиллах, хэт хүнд ачаа өргөх, зөөх, мах бэлтгэх ордог. Өнөөдрийн байдлаар манай улсад хамгийн хүнд хүүхдийн хөдөлмөрт уул уурхайн салбар, морь уядаг, хурдан морины, айлын мал малладаг, циркийн салбарт ажиллаж буй хүүхдүүд ордог юм байна. Хэдийгээр хууль дүрмэндээ хүүхдийн тэвчишгүй хөдөлмөрийг хориглосон байдаг ч хямд зардалтай, хөдөлгөөн хурдан, элдэв татвар төлөхгүй гэх шалтгаанаар хүүхдийг сонгон ажиллуулсаар байгаа юм.

Хүүхдүүд хоногт дундажаар 3000 төгрөгийн орлого олдог бөгөөд түүнийгээ өрхийн хэрэгцээтэй хүнсний бүтээгдэхүүнийг худалдан авах буюу гэрийнхэндээ шууд өгөх байдлаар зарцуулдаг байна. Хөдөлмөр эрхлэгч хүүхдүүдийн өрхийн орлогод оруулах хувь нэмэр гэр бүлийн байдлаас шалтгаалан янз бүр боловч тэд өрхийн төсвийн 20-40 орчим хувийг олдог болох нь судалгаагаар тогтоогдсон байна.

Улаанчулуутын гэх хогийн цэгт бяцхан багачууд хог буулгаж байгаа машинаас хэрэгтэй зүйлсээ авах гэж өрсөлдөн, хог булах явцад дарагдан амиа алдсан олон жишээ байдаг. Хар талхнаас өөр зүйл харахгүй болсон тэдэнд нэгнээ авран туслах нь битгий хэл хэн маань алга байгааг ч мэдэх ухаан үгүй. Бараг хоногийн дараа тэр хаа байна аа гэх мэтээр бие биенээ эрж сурна. Хүүхдүүд хогийн цэгт байнгын утаа тортог, тэвчих аргагүй муухай үнэр, шороо тоостой, бохир орчинд хөдөлмөр эрхэлдэг. Түүнчлэн зуны улиралд хог гэнэт шатаж гал гарах, нуранги үүсэх, хог цөмрөх зэрэг аюул тэдэнд тулгардаг байна.
...2005 оны 6-р сард Улаанчулуутын хогийн цэгт хөдөлмөр эрхлэгч 11 настай хүү тухайн үед хогийн цэгийг хүрээлж байсан далангаас хаягдал цуглуулж байхад нь хогийн машин дээрээс нь хог асгаж, амь нас нь хохирчээ. Энэ талаар ямар нэг хэрэг үүсгээгүй бөгөөд хүүгийн буруу болоод өнгөрсөн байна.

...2006 рны 7-р сард “Н” охин хогийн машинаас унаад, хүнд гэмтсэн. “Энэрэл” эмнэлэгт сар гаруй хэвтэж эмчлүүлсэн ч сарын дараа нас барсан байна. Энэ мэт дурьдаад байвал олон хүүхдүүд хөдөлмөрийн хүнд нөхцлөөс болж амь насаа алдан зарим нь гэмтэж бэртдэг болохыг ТББ-уудын хийсэн судалгаа харуулж байгаа юм.
Хөдөлмөр эрхлэж буй хүүхдүү¬дийн зан харьцаа, хүмүүжлийн талаар бол ярих ч хэрэггүй байх. Сурч боловсрох эрх нь хаалттай, дулаан унтаж, гэдэс цатгалан байхын төлөө бие биенээсээ өрсөн тэмцэх тэдэнд энэ талын ойлголт үнэхээр байхгүй. Байх ч хэрэггүй биз. Тэдний дунд тамхи татах, архи уух явдал маш их байдаг бөгөөд зарим хэсэг нь муухай ааш авир, уур уцаартай болох, бусдад уруу татагдах, гэмт хэрэгт оролцох тохиолдлууд элбэг гардаг. Хогийн цэгт хүүхдүүд хаягдал түүж, эрүүл мэнд, бохир аюултай орчин нөхцөлд, олон цагаар хөдөлмөр эрхэлснээс сурч боловсрох боломжгүй болж, эрх нь зөрчигдөж байгаад засаг захиргааны байгууллагууд анхааралдаа авч, тэдгээр хүүхдүүдийг хөдөлмөрөөс хөндийрүүлэх, боловсрол эзэмшүүлэх, эх, эцэг, төрөл саданг нь дэмжих чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж ажиллах шаардлагатай болоод байна. Хүүхдийн эрхйиг хамгаалах олон байгууллага дор бүрдээ арга хэмжээ авч байгаа хэдий ч нэгдсэн бодлого, хамтын ажиллагаа дутаж байгааг албаны хүмүүс хэлж байсан юм.

Уг нь хүүхдийг ажилд авах насны доод хязгаарыг салбар бүрд өөр өөрөөр тусгадаг. Олон улсын хүүхдийн байгууллагын 123 дугаар конвенцид “газар дор болон уурхайд ажиллагсдыг ажилд авах насны доод хязгаарыг 15”, 59 дүгээр конвенцид “аж үйлдвэрийн салбарт ажилд авах насны доод хязгаарыг 16”, 138 дугаар конвенцид хөдөлмөрийн насны доод хязгаарыг бүрэн бус дунд боловсрол эзэмших нас байх бөгөөд ямар ч тохиолдолд 15 наснаас доошгүй, өсвөр үеийнхний эрүүл мэнд, аюулгүй байдал, ёс суртахуун сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй ажлын хувьд 18 наснаас доошгүй байхаар тус тус тогтоосон байдаг байна. Харин энэ хууль дүрэм хэрэгжиж байна уу...

Зах дээр голдуу 13-18 насны хөвгүүд ажилладаг бөгөөд хамгийн бага нь 9 настай. Эдгээр хүүхдүүд 10-20 килограмм, заримдаа бүр 500 кг-1 тонн ачаа зөөж тээвэрлэдэг. Энэ нь НХХЯ-ны сайдын тушаалаар батлагдсан насанд хүрээгүй хү¬нээр өргүүлэх, зөөлгөх ачааны зөвшөөрөгдсөн хэмжээнээс 4-8 дахин их байгаа юм. Ийм хүнд ачаа өргөж, зөөж байгаад осолд орох, ачаандаа даруулах, гэмтэл бэртэл авах тохиолдлууд байнга гардаг байна. “Тэгш мөр” ТББ-ын клубт суралцдаг 14 настай “О” хүү бараан зах дээр 50 кг ачааг 100 төгрөгөөр үүрдэг. Нэг өдөр биен дээгүүр нь улаан зүйл туурч, эмнэлэгт хандахад , хүүг ядарснаас болсон гэж оношилжээ. Мөн техникийн захад машин хардаг, угаадаг хүүхдүүд машины ченж нарт зодуулах, бэртэх гээд байнгын дарамтанд ажилладаг байна. Энэ мэт уул уурхайн, хөдөө айлын мал малладаг, гэрийн үйлчлэгч, циркийн үзүүлбэрүүд гээд олон хүнд салбарт хүүхдүүд ажилласаар... Харин тэдний талаар дорвитой ажил хийгдэхгүй байсаар олон арваараа гэнэн томоогүй насандаа насан туршдаа харамсаад ч барахгүй мөнхийн хар сүүдэртэй хувь тавилан, тахир дутуу, сэтгэлийн шарх, амьдралд итгэх итгэл найдвараа алдан хөсөр хаягдсаар байна. Юу ч мэдэхгүй цайлган цагаан цаас шиг үрсээ бид анзаарахгүй, болж бүтэж байгаа мэтээр дуугүй суумааргүй л...Монголын ирээдүй болсон үр хүүхдээ гудамжинд хаяж, эрхийг зөрчиж боломгүй.

ОУХБ-ын 190 дүгээр зөвлөмжид хүүхдийн хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэрүүдийг устгах үүднээс хууль тогтоомж зөрчигчдөд хүлээлгэх эрүүгийн, иргэний, захиргааны хариуцлагыг нэн даруй тодорхойлохын зэрэгцээ урьд нь хүүхдийг тэвчишгүйгээр хөдөлмөрлүүлж байсан байгууллагад тусгай хяналт тавих, зөрчил үргэлжилсээр байвал тухайн байгууллагын үйл ажиллагааг түр болон бүрмөсөн зогсоох хүртэл арга хэмжээ авах хэрэгтэй талаар зөвлөсөн байдаг байна. Харин насанд хүрээгүй хүний хөдөлмөр ялангуяа, хүүхдийн тэвчишгүй хэлбэртэй холбоотой хууль тогтоомжийг зөрчсөн байгууллага, аж ахуйн нэгж, албан тушаалтанд хариуцлага хүлээлгэх, нөхөн төлбөр оногдуулах, түүний үйл ажиллагааг зогсоох талаарх зохицуулалт манай хууль тогтоомжинд байдаггүй нь харамсалтай байгаа юм. Энэ тал дээр хууль хяналтын байгууллагууд анхаарч, шаардлагатай хууль тогтоомжийг гаргавал хүүхдүүдээ хамгаалах, тэдний аюулгүй тайван сурч боловсрох нөхцөл бүрдэх юм. Үүний дээр хариуцлага муутай, үр хүүхэддэ анхаарал халамж муу тавьдаг, гаргасан үрээ хайхардаггүй эцэг эхчүүдтэй ч хариуцлага тооцдог болох хэрэгтэй.

Д.Сувд

montsame