“Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн” ТББ нь Монгол орны байгаль, гол мөрнүүдийг хамгаалахын төлөө ажилладаг бөгөөд тус

хөдөлгөөн нь Сүхбаатар дүүргийн шүүхэд хандан Монголын Улсын Засгийн газрын талаар нэхэмжлэл гаргасан байна.
Тэд энэ удаад Онги гол, Завхан гол, Туул гол, Хангилцагийн гол, Хүдэр гол, Улз гол, Ерөө гол, Гацууртын голуудын сав газар байгаль орчны хохирлын үнэлгээг гаргахыг Засгийн газарт хандан шаардсан байна. Энэхүү нэхэмжлэлийг бүрэн эхээр нь та бүхэнд хүргэж байна.

                                         НИЙСЛЭЛИЙН СҮХБААТАР ДҮҮРГИЙН ШҮҮХЭД 

                                                         НЭХЭМЖЛЭЛ ГАРГАХ НЬ

2010 оны 10 дугаар                                                                                            Улаанбаатар хот

сарын 22-ний өдөр

Нэхэмжлэгч:
“Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн”  ТББ
Хаяг: Чингэлтэй дүүрэг 5 дугаар хороо Дипломат 95 . 56-3 тоот

Хариуцагч:
Монгол Улсын Засгийн газар
Хаяг: Улаанбаатар хот. Төрийн ордон

Нэхэмжлэлийн шаардлага:
1. Монгол улсын Засгийн газарт Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 1, Засгийн газрын тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийн 7-ийн 2, 11 дүгээр зүйлийн 1-6-д заасан үүргийнх нь дагуу Онги гол, Завхан гол, Туул гол, Хангилцагийн гол, Хүдэр гол, Улз гол, Ерөө гол, Гацууртын голуудын сав газар дээр байгаль орчны хохирлын үнэлгээг 2 сарын дотор тооцож олон нийтэд зарлахыг даалгах
2. Уг голуудын сав газар учирсан байгаль орчны хохирлыг Засгийн газраар төлүүлэх
1.      Засгийн газрын ямар үйлдэл, эс үйлдэхүйд гомдол гаргаж байгаа талаар
 Засгийн газрын тухай хуулийн 3 дугаар зүйлийн 2-д “...Засгийн газар Монгол Улсын хуулийг биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг удирдах нийтлэг чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ...”,
7 дугаар зүйлийн 7.2-д “...Үндсэн хууль, бусад хуулийг биелүүлэх зорилгоор тогтоол, захирамж гаргаж биелэлтийг хангана...”,
11 дүгээр зүйлийн 1-д “...Байгаль, орчныг хамгаалах эдийн засаг, эрх зүй, зохион байгуулалтын тогтолцоо бүрдүүлж, энэ хүрээн дэх Засгийн газрын болон Засгийн газрын бус /олон нийтийн/ байгууллагын үйл ажиллагааг зохицуулна...”,
2-д “...Байгалийн баялгийг судалж нөөцийн хэмжээ, эдийн засгийн нэгдсэн үнэлгээг тогтоох, хамгаалах, зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх, экологийн аюулгүй байдлыг хангах, байгаль орчны тэнцвэрт байдал болон үндэсний нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн шүтэлцээг хангах нэгдсэн арга хэмжээ боловсруулж хэрэгжүүлнэ...”,
3-д “...Байгалийн тэнцвэрт байдлын хяналтын нэгдсэн тогтолцоог бий болгоно...,
4-д “...Байгалийн аюул гамшиг, орчны ноцтой бохирдолтоос сэргийлэх, тэдгээрээс учирсан хор уршгийг арилгахад улс, олон нийтийн байгууллага, иргэдийн хүчийг нэгтгэн зохион байгуулж, шаардлагатай арга хэмжээ авна...”,
5-д “...Газар, түүний хэвлий, ус, ойн сан, агаар мандал, ургамал, амьтны аймгийг хамгаалах, зүй зохистой ашиглах төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулна...”
6-д “...Дархан цаазат газар болон байгалийн цогцолборт газрын хамгаалалтын горим, дурсгалт болон нөөц газрын хилийн зааг, хамгаалалтын горим тогтоож, биелэлтийг нь зохион байгуулна...”,
Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 1-д “...байгаль орчныг хамгаалах, экологийн аюулгүй байдлыг хангах үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулах, хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулах...”,
14 дүгээр зүйлийн 3-д “...иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын хүн амын эрүүл мэнд, байгаль орчинд хортой нөлөөлөл бүхий үйлдвэрлэлийн болон бусад үйл ажиллагааг төрийн захиргааны төв байгууллага болон аймаг, нийслэлийн Засаг даргын саналыг харгалзан өмчийнх нь хэлбэрийг үл харгалзан зогсоох...”,
Ашигт малтмалын тухай хуулийн 9 дүгээр зүйлийн 9.1.1-д “...ашигт малтмал эрэх, хайх, ашиглахтай холбогдсон хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах...” гэж заасан байдаг.
Гэтэл Монгол Улсын Засгийн газар нь дээрхи хуулиудаар хүлээсэн үүргээ биелүүлж ажиллахгүй байгаагаас болж Монгол орны байгаль орчны тэнцвэрт байдал алдагдаж сүйрлийн хэмжээнд хүрлээ. Байгаль орчны сүйрэлд Засгийн газар буруутай гэж үзэж байгаа учраас Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн 32 дугаар зүйлийн 32.1.1-ээр олгогдсон эрхийн дагуу шүүхэд гомдол гаргаж  байгаа болно.
2.      Засгийн газрын хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байгаа энэхүү эс үйлдэл нь ямар хууль тогтоомжид харшилж байгаа талаар
Монгол Улсын Засгийн газар нь дээрхи хуулиудаар хүлээсэн үүргээ биелүүлж ажиллахгүй байгаа нь:

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1-д “...төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргэн эдлүүлэх, үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна...” ,
38 дугаар зүйлийн 38.2.1-д “...Үндсэн хууль, бусад хуулийн биелэлтийг улс даяар зохион байгуулж хангах...”,
38 дугаар зүйлийн 38.2.4-д “...хүрээлэн байгаа орчныг хамгаалах, байгалийн баялагийг зүй зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх арга хэмжээ авах...”, гэж заасан үүргийг биелүүлж ажиллахтай нь харшилж байна.

3.Үндэслэл, нотолгоо
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 2-д “...эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй...” гэж заасан байдаг.
Өнөөдөр иргэдийн дээрхи эрх хамгийн ихээр зөрчигдсөөр байна. Иргэдийн энэхүү эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг Үндсэн хуулиар төр хүлээсэн. Гэтэл энэ үүргээ биелүүлэхгүй байгаагаас болж иргэний энэхүү эрх зөрчигдөхийн зэрэгцээ байгаль орчинд учирч байгаа хор хөнөөл хэмжээлшгүй боллоо. Энэ нь дараах баримтуудаар нотлогдож байна. Үүнд:

1.Онгийн голын сав газар
Дэлхийн цэвэр усны томоохон хагалбар Хангайн нурууны өврөөс эх авч хангай, тал хээр, говийн бүсийн 3 аймгийн 8 сумын нутгийг дамжин 438 км урсаж Монголын говийн экологийн тэнцвэрийг хадгалахад онцгой нөлөөтэй 175 км/кв Улаан нуурыг бий болгодог гол юм. Онгийн гол тасарч Улаан нуур ширгээд 12 жил болж байна. Онги гол тасарч Улаан нуур ширгэх болсон нь хүний буруутай ажиллагаанаас болсон гэдгийг 2002 оны 6 дугаар сарын 14-ний өдөр Байгаль орчны яамны Мэдээлэл, хяналт шинжилгээ, үнэлгээний газраас  хийсэн хянан магадлагааны дүгнэлтээр тогтоогдсон.
Онгийн гол тасарч Улаан нуур ширгэх болсон шалтгаан нь
1.1960 оноос үйлдвэрийн зориулалтаар голын эхэнд ой модыг их хэмжээгээр ашигласан
2.1970 оноос малын тэжээлд зориулж Улаан нуурын зэгсийг хяргаж бэлтгэсэн
3. 1980 оноос усалгаатай газар тариалан эрхлэх зорилгоор голын гольдирлыг өөрчилж ашиглаж байсан
4. 1993 оноос Алт хөтөлбөр нэрийн дор Онги голын эх буюу цутгал голууд болох Өлт, Ар өлт, Буянт, Цагаан, Нарийн, Өртөнт, Нарийн жалга, Дэлийн булаг, Бөөрөлжүүт зэрэг голууд дээр алтны шороон ордыг ашиглаж эхэлсэн.
Онгийн голын эх, цутгал голууд дээр 1993 оноос эхлэн жил бүр 30 гаруй ААН-үүд ашиглалт, хайгуул явуулж байсан бөгөөд өнөөдрийн байдлаар энэ тоо нь ямарч баримжаагүй болж дээр нь 40 гаруй мянган гар аргаар алт олборлогчид ашигт малтмал олборлож байна. Алт олборлож байсан аж ахуйн нэгжүүд нь зөвхөн олборлолт явуулж байгаагаас биш ямарч нөхөн сэргээх ажиллагаа хийлгүй уурхайн талбайг орхиж байгаа нь Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.3, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн 31 дүгээр зүйл, Ашигт малтмалын тухай хуулийн 38, 39 дүгээр зүйлүүдийг зөрчиж байгаа юм.
Дээрхи зөрчлүүдийг арилгах, гэм буруутай этгээдэд хариуцлага тооцох эрх, үүрэг нь Үндсэн хууль, Засгийн газрын тухай хууль, Байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулиудаар Засгийн газарт олгогдсон байдаг. Гэтэл Засгийн газар нь хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүйгээс Онгийн гол тасарч Улаан нуур ширгэсэн гэж үзэж байна.
Онгийн голын томоохон цутгал гол болох Бөөрөлжүүтийн гол дээр “Баярсгоульд” ХХК нь ашигт малтмал олборлох ажиллагаа явуулах үед нутгийн иргэд ихээр эсэргүүцэж тусгай зөвшөөрлийг нь цуцлуулахаар Захиргааны хэргийн шүүхэд хандсан. Захиргааны хэргийн шүүх нэхэмжлэлийг хянан үзээд “...Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Геологи, уул уурхайн кадастарын газрын даргын 2008 оны 5 дугаар сарын 16-ний өдрийн 764 дүгээр шийдвэр нь илт хүчин төгөлдөр бус захиргааны акт болохыг хүлээн зөвшөөрсүгэй...” гэсэн шийдвэрийг гаргасан юм. Үүнээс үзвэл Засгийн газрын яам, агентлагуудын албан тушаалтанууд хуулийг хэрхэн зөрчдөгийг тодорхой харж болох юм.
Иргэний хуулийн  498 дугаар зүйлийн 498.2-д “...хуульд өөрөөр заагаагүй бол төрийн албан хаагч албан үүргээ зөрчсөн гэм буруутай үйлдэл /эс үйлдэхүйн/ улмаас бусдад гэм хор учруулсан бол уг гэм хорыг түүний ажиллаж байгаа хуулийн этгээд буюу төр хариуцан арилгана...” гэж заасан байдаг. Ийм учраас АМГТХЭГ-ын ГУКГ-ын даргын хууль бус үйлдлийн улмаас байгаль орчинд учруулсан хохирлыг Иргэний хуулийн дээрхи заалтын дагуу Засгийн газар хариуцан арилгаж Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1-д заасан үүргээ биелүүлэх хууль зүйн үндэслэлтэй юм.

2.Завхан голын сав газар
Отгонтэнгэр уулаас эх авдаг Завхан гол нь 808 км урсаж Айраг, Хяргас нуурт цутгадаг байсан юм. Гэтэл одоо Тайширын усан цахилгаан станцаас доош 500 км буюу голынхоо адаг хүртлээ урсгал нь тасраад байна. Үүнээс үүдэн Эрээн нуур ширгэж үгүй болж, Айраг нуур эргээсээ 5000 метр, Хяргас нуур 100-200 метр татраад байна. Энэ нь байгаль орчинд нөхөж болшгүй хохирол учруулж байгаа юм. Энэ бүхэн нь 2007 оны зунаас Тайширын усан цахилгаан станцыг ажиллуулах 940 сая шоометр усыг хуримтлуулахаар голын урсацыг хааснаар эхэлсэн болно.
Завхан гол ийнхүү Тайширын усан цахилгаан станцын нөлөөнөөс болоод тасраад байна.
Мөн Завхан голын эх болох Хар усны гол, Шар усны голууд дээр ашигт малтмал олборлох зөвшөөрлийг өгч ямарч хараа хяналт тавиагүйгээс болж уг голууд ширгэсэн. Тайширын усан цахилгаан станцыг анх барихдаа 10-15 жилийн өмнөх үеийн урсацын тооцоогоор бодож техник эдийн засгийн үндэслэлийг хийсэн гэдэг нь тодорхой болсон. Энэ нь Завхан гол ширгэх үндсэн шалтгаан юм. Энэ нь мөн төрийн байгууллага албан тушаалтаны хариуцлагагүй, хууль зөрчсөн үйлдлээс үүсэн бий болсон зүйл учраас Монгол Улсын Засгийн газар тус голын сав газарт учирсан хохирлыг барагдуулах хууль зүйн үндэслэлтэй юм.

3.Хангилцагийн голын сав газар
Хангилцагийн гол нь Алтай Соёоны бүс нутгийн цэвэр усны хагалбар газар, дэлхийн цэвэр усны нөөц, Баруунтуруун, Хяргас, Зүүнговь сумдын  усны эх үүсвэр юм.
Хангилцаг гол нь Хан Хөхийн нуруунаас эх авч 150 км урсаж Увс нуурт цутгадаг байсан. 1967 оноос баруун аймгуудын барилгын тууш болон зүсмэл материал бэлтгэх чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж Хан Хөхийн ойг түшиглэж модны үйлдвэр ажиллаж эхэлсэн. 2004 оноос уг үйлдвэрийг “Шинэчлэл” ХХК хувьчлан авч хууль бусаар залуу ногоог мод огтолж эхэлсэн.
Хангилцагийн гол дээр “Дэвшил Увс” ХХК нь 2005 оноос Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээгүйгээр ашигт малтмал олборлож голын гольдирлыг нь өөрчилж эхэлснээр уг гол ширгэсэн болно.  Ашигт малтмалын тухай хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 391.1-д “...энэ хуулийн 24.1-д заасан этгээд ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл авахын өмнө, сонгон шалгаруулалтын журмаар ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл авсан этгээд уг зөвшөөрөл авсны дараа байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийлгэж, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө боловсруулах...” гэж заасан байдаг. Гэтэл “Дэвшил Увс” ХХК нь байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийлгээгүй, байгаль орчныг хамгаалах төлөвлөгөө боловсруулаагүй байх үед ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгосон нь төрийн байгууллага байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хууль зөрчсөнийг нотлож байна. “Дэвшил Увс” ХХК нь олборлолт хийсэн талбайдаа нөхөн сэргээлт огт хийгээгүй. Нутгийн иргэд нь ус голоо аврах зорилгоор хөдөлгөөн өрнүүлж төрийн захиргааны байгууллагуудад удаа дараа хандсан боловч хуульд заагдсан үүргээ биелүүлж ажиллахгүй байгаагаас болж уг голын сав газрын байгаль орчинд маш их хэмжээний хохирол учраад байна.
2008 оноос Хангилцагийн голын цутгал Түргэний гол, Хан Хөхийн байгалийн цогцолбор газарын орчны бүсэд “Мөст олон булаг” ХХК төмөрийн хүдрийн хайгуул хийж ширгэж багассан Түргэний голоос өдөр 20 тонн ус ашиглаж байна.

4.Улз голын сав газар
 Хэнтийн нуруунаас эх авдаг Улз гол нь Баян-Уул, Дашбалбар, Чулуунхороот сумдын нутгаар урсаж ОХУ-ын Тарь нуурт цутгадаг байсан. Одоо Улз гол нь 40-50 км газар усгүй болж хатаж ширгэсэн байна. 1996 оноос өнөөдрийг хүртэл ямарч хараа хяналтгүй ашигт малтмалын хайгуул, олборлолт явагдсанаас болж ийм байдалд хүрээд байна.

5.Ерөө голын сав газар
Хэнтийн нурууны баруун хойт уулсаас эх аван урсдаг Ерөө гол нь нийт 328 км урсаж Орхон голд цутгадаг Хангайн бүсийн байгалийн үзэсгэлэнт голуудын нэг юм. Нийтдээ 60-аад цутгал голууд нийлж Ерөө голын савыг бүрдүүлдэг. Гэтэл 1995 оноос хойш уул уурхайн замбараагүй тусгай зөвшөөрөлүүд олгогдож эхэлсэн. Зөвхөн Ерөө сумын нутаг дэвсгэрт 259 тусгай зөвшөөрөл олгогдож нийт 417 мянган га талбай буюу сумын нийт газар нутгийн 50 хувь нь хамрагдсан.
Эдгээрээс газар дээрээ жил болгон 20-иод аж ахуйн нэгж тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулсанаас болж Ерөө голын цутгал голуудын 33 нь буюу 50 хувь нь уул уурхайн олборлолтонд өртөгдөж, гольдирол нь өөрчлөгдөж ширгэсэн бөгөөд голуудын сав нь ухсан нүх, овоолсон шороо болж үлдээд байна. Ерөө голын ус бохирдох, ширгэх, тасрах үндсэн шалтгаан нь зөвхөн хариуцлагагүй уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болж байгаа гэдэг нь тодорхой юм.

6.Туул голын сав газар
Алт хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэнээс хойш Төв аймаг, Улаанбаатар хот, Булган аймаг, Сэлэнгэ аймгийг хамран урсах Туул голын дагуу сав нутагт 90 гаран аж ахаун нэгж олборлотын ажиллгаа явуулж байгаль орчинд асар их хохирол учруулсан.
Өнөөдрийн байдлаар Төв аймгийн Заамар суманд голын гольдрол өөрчлөн ажиллаж байгаагийн 2 нь Мон Полимент ХХК, 2 нь Шижир Алт ХХК, 1 нь Алтан Дорнод Монгол ХХК ажиллуулж байна. Бусад 19 компани нь байнгын үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд нөхөн сэргээлтийгстандартын дагуу хийж гүйцэтгээгүйн улмаас Туул голд цутгадаг 5 цутгал гол устаж үгүй болсон. Заамар сумын газар нутгийн гуравны нэг буюу 90 мянган га газарт 104 тусгай зөвшөөрөл олгогдсоноос малчидын бэлчээр нутаг устаж үгүй болох аюул нүүрлэж байна.
1999 онд Дэлхийн банкны санхүүжилтээр Орчлон Ертөнц ХХК-ийн хийсэн Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний дүгнэлтээр цаашид уул уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа үргэлжлэн явагдвал Заамар сумын нутаг дэвсгэрээр дайран өнгөрч байгаа Туул голын эко систем бүрэн устаж үгүй болно гэсэн дүгнэлт гарсныг Засгийн газар өнөөдрийг болтол авч  хэлэлцэлгүй байсаар байна.
Засгийн газар нь Засгийн газрын тухай хуулийн 7 дугаар зүйлийн 7.2-д заасан “...Үндсэн хууль, бусад хуулийг биелүүлэх зорилгоор тогтоол, захирамж гаргаж биелэлтийг хангана...”, гэсэн заалтыг зөрчиж байгаа тодорхой баримтыг дурьдвал.
 2009 оны 7 дугаар сарын 16-ны өдөр УИХ “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газар ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай” хуулийг баталсан. Мөн тэр өдөр батлагдсан “Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газар ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай” хуулийн  1 дүгээр зүйлд “...Гол мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг дагаж мөрдөхөөс өмнө мөн хуулийн 4.3-т заасан хилийн заагийн дотор олгогдсон тусгай зөвшөөрлийг энэ хууль батлагдсанаас хойш 5 сарын хугацаанд цуцална...” гэж хуульчилж өгсөн байхад хууль хэрэгжиж эхэлсэнээс хойш бүтэн 1 жил 4 сар уг хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь Засгийн газар хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байгааг нотолж байна.
 4. Бидний  шүүхээр шийдвэрлүүлэхээр гаргаж байгаа нэхэмжлэл нь төрийн байгууллага, албан тушаалтаны үйлдэл, эс үйлдэхүйд холбогдуулан гаргаж байгаа гомдол тул Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуулийн 18 дугаар зүйлийн 1-ийн 5-д зааснаар улсын тэмдэгтийн хураамжаас чөлөөлөгдөх үндэслэлтэй байна.

 Энэхүү маргааныг шүүхээр хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд манай байгууллагын итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчөөр Монголын өмгөөлөгчдийн холбооны гишүүн, өмгөөлөгч Г.Дашдэмбэрэл оролцох болно.

  Нэхэмжлэлд хавсаргасан материалууд
 Онгийн голын эх авч буй савын дотор Өвөрхангай аймгийн Уянга, Зүүнбаян-Улаан сусдын нутагт ашигт малтмалын олборлолт явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд хянан магадлагаа хийсэн ажлын хэсгийн дүгнэлтийн хуулбар;  /бүгд 13 хуудас/
Нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхийн шийдвэрийн хуулбар; /бүгд 9 хуудас/
Онги голынхон хөдөлгөөн ТББ-аас 2007 оны 9 дүгээр сарын 11-ний өдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд М.Энхболдод хүргүүлсэн мэдээлэл хүсэх тухай албан тоот;
Онги голынхон хөдөлгөөн ТББ-аас 2008 оны 5 дугаар сарын 6-ний өдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Баярт хүргүүлсэн хүсэлт уламжлах тухай албан тоот;
Завхан голын урсац тасарсанаас үүсээд байгаа байдлыг бичсэн сонины нийтлэлүүдийн хуулбар; /бүгд 7 хуудас/
Завхан гол ширгэснээс голын адгийн байгаль орчинд үүсээд байгаа  байдлыг харуулсан фото зураг тайлбартай; /бүгд 18 ширхэг/
Ангир нүдэн Мөндөөхэй хөдөлгөөнөөс 2005 оны 7 дугаар сарын 6-ний өдөр Байгаль орчны сайд У.Барсболдод хүргүүлсэн албан тоот;
 Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчдээс 2005 оны 8 дугаар сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Мэргэжилийн хяналтын алба хариуцсан сайд Д.Дорлигжавт хүргүүлсэн албан тоот; /2 хуудас/
Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын ИТХ-ын тэргүүлэгчдээс 2005 оны 8 дугаар сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Засгийн газрын гишүүн, Үйлдвэр худалдааны сайд С.Батболдод хүргүүлсэн албан тоот; /2 хуудас/
Ангир нүдэн Мөндөөхэй хөдөлгөөн ТББ-аас 2006 оны 6 дугаар сарын 7-ны өдөр Байгаль орчны яамны газрын дарга Банзрагчид хүргүүлсэн албан тоот;
Увс аймгийн Цагаанхайрхан сумын байгаль хамгаалагч М.Чулуунбатын тодорхойлолт;
Ангир нүдэн Мөндөөхэй хөдөлгөөн ТББ-аас 2006 оны 7 дугаар сарын 7-ний өдөр Увс аймгийн Байгаль орчны албаны дарга Х.Очирбатад хүргүүлсэн албан тоот;
Ангир нүдэн Мөндөөхэй хөдөлгөөн ТББ-аас 2008 оны 4 дүгээр сарын 8-ний өдөр Байгаль орчны яамны сайд Г.Шийлэгдамбад хүргүүлсэн албан тоот;
Хангилцаг голын уулзвар Мөндөөхэй голын цутгал дээр олборлолт явуулж байгаа үеийн зураг 4 ширхэг;
Ерөө сумын нутаг дээр ашигт малтмалын олборлолтод өртөж ширгэсэн гол, горхи, булагийн нэр, олборлолтод өртсөн уул, хөндийнүүд
 CD 1 Голуудын дуудлага – Завхан гол, Баруун аймгаар явсан аялал, Тасар Завхан гол,
         Дуундаа үлдэх Завхан гол
 CD 2 Голуудын дуудлага – Хангилцагийн гол
CD 3 Голуудын дуудлага – Хүдэр гол
CD 4.Голуудын дуудлага Онги гол, Голыг тасалж байна нэвтрүүлэг
CD 5. Бөөрөлжүүтийн гол
CD 6.Хүдэр сум Байдал ийм л байна нэвтрүүлэг
CD 7.Заамарын тухай мэдээ
CD 8.Ерөө гол

НЭХЭМЖЛЭГЧ “МОНГОЛЫН ГОЛ, НУУРУУДЫН НЭГДСЭН ХӨДӨЛГӨӨН” ТББ-ЫН
ИТГЭМЖЛЭГДСЭН ТӨЛӨӨЛӨГЧ                                                    Г.ДАШДЭМБЭРЭЛ