доктор С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Японд болж буй газар хөдлөлт дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Та энэ талаар ямар бодол, байр суурьтай байна вэ?
-Дэлхийд хүчний хэмжээгээрээ эхний тавдугаарт бичигдэх нэн хүчтэй газар хөдлөлт Японы ойролцоо Номхон далай ба Хойд Америкийн хавтангийн уулзвар дээр боллоо. Хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллээр уг газар хөдлөлтиий хүч Рихтерийн шаталбараар момент магнитуд нь 9,0 гэж тогтоогдлоо. Далайн гүнд болсон энэ газар хөдлөлт нэн хүчтэй цунами үүсгэж түүний давалгаа японд асар их хохирол учруулаад байна. Хэдий тийм боловч Япон улс газар хөдлөлтөд маш их бэлтгэлтэй байдгаа харуулж байна.

-Нэг өдрийн дотор 40 удаа чичирхийлэл өгч байгаа гэсэн. Энэ давтамжийн тухайд?
-Нэн хүчтэй газар хөдлөлтийн өмнө ямар нэгэн байдлаар эвдрэлийн процесс болдог. Өөрөөр хэлбэл урьдчилсан жижиг хөдлөлтүүд болдог. Үндсэн гол хөдлөлт болсны дараа ч сулавтар газар хөдлөлтүүд давтагддаг. Тэнд болж байгаа газар хөдлөлтүүд Монголын станцуудад бүртгэгдсэн байгаа. Энэ мэдээллээр нэн хүчтэй газар хөдлөлтийн дараа сулавтар чичирхийлэл 200 гаруй болжээ.

Японд 1924 онд Кантогийн гэж түүхэнд тэмдэглэгдсэн нэн хүчтэй газар хөдлөлт Токиогийн ойролцоо тохиож, 100 гаруй мянган хүний амь эрсдэж, эдийн засгийн ихээхэн хохирол учирч байсан. Түүний дараа Япон улсын ойролцоо ийм хэмжээний газар хөдлөлт ойрын 30 жилд 1 тохиох магадлал 85 хувь байна гэсэн дүгнэлтийг Японы эрдэмтэн судлаачид хийсэн. Ийм учраас хүчтэй газар хөдлөлтөөс үүсэх хохирлыг багасгах чиглэлээр Японы Засгийн газар бүхий л талын арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байсан. Хэрэв иймэрхүү хэмжээний газар хөдлөлт хөгжиж буй орны ойролцоо болсон бол түүнээс үүдэх хохирол ямар их байж болохыг хэлж мэдэхгүй байна.

-Япон өндөр хөгжилтэй орон. Тэдэнд газар хөдлөлтийг тодорхой хугацааны өмнө урьдчилан хэлэх боломж байгаагүй юм уу?
-Өнөөдөр дэлхийн аль ч орны, ямар ч судлаач газар хөдлөлтийг богино хугацаанд урьдчилан 100 хувийн магадлалтайгаар таамаглан хэлж чадахгүй байна. Гэхдээ далайн гүнд болсон хүчтэй газар хөдлөлтийн дараа үүсэх цунамигийн аюулыг амжиж анхааруулах системийг 2004 онд болсон Суматрын газар хөдлөлтийн дараа олон улсад амжилттай суурилуулж ашиглаж эхэлсэн. Түүний нэг орон нь Япон улс. Амжиж анхааруулах систем цунами аюул тохиохоос 15 минутын өмнө нийтэд мэдээлсэн талаар бичигдэж байна. Гэхдээ энэ хугацаанд аюулын дохиог хүн бүр сонсч, зохих арга хэмжээ авна гэдэг хэцүү.

-Японы газар хөдлөлтөөс үүссэн бас нэг асуудал хүмүүсийн анхаарлыг татаж байна. Дэлхийн тэнхлэг 15 см хазайсан гэдэг нь ямар учиртай юм бэ?
-Нэн хүчтэй газар хөдлөлт болсны дараа дэлхийн туйлын цэгийн байрлал өөрчлөгддөг. 2004 онд болсон Суматрын газар хөдлөлтийн улмаас дэлхийн туйлын цэг 5-6 см зөөгдөж, хоногийн үргэлжлэх хугацаа 2,68 микросекундээр богиносч байсан. Харин энэ удаагийн нэн хүчтэй газар хөдлөлтийн нөлөөгөөр дэлхийн туйлын цэг нь 15 см зөөгдсөн гэсэн судалгааны урьдчилсан дүн гараад байна. Гэхдээ энэ судалгааг цаашид нарийвчлан хийсний дүнд тодорхой болно.

-Тэнхлэг 15 см-ээр зөөгдөх нь ямар үр дагавартай вэ?
-Япон улс Номхон далайн, Евро Азийн /Амурын/, хойд Америкийн /Охотскийн/, Филиппиний далайн гэсэн дөрвөн хавтангийн уулзвар дээр байдаг. Тиймээс ч газар хөдлөлтийн маш идэвхитэй бүс нутагт багтдаг. Номхон далайн хавтан, Евро Азийн болон Хойд Америкийн хавтан доогуур шурган орох тектоник хөдөлгөөний улмаас ийм нэн хүчтэй газар хөдлөлт болох энерги хуримтлагддаг. Энерги чөлөөлөгдсөний улмаас хүчтэй газар хөдөлж байгаа хэрэг. Энэ хөдлөлтийн улмаас тэнхлэгт тодорхой хэмжээний өөрчлөлт орж байгаа юм. Ингэснээр ямар нэгэн шууд нөлөө аюул байхгүй.

-Газар хөдлөлтөөс болж зарим газар галт уул нь идэвхжиж байна гэсэн мэдээлэлтэй байна?
-Галт уулын идэвхжил мөн л тектоник хөдөлгөөнтэй холбоотой. Ийм хүчтэй газар хөдлөлт болсон тохиолдолд галт уул идэвхижснийг үгүйсгэх аргагүй.

-Японд болсон цунами АНУ-ын Хавайд хүртэл мэдрэгдэж байгаа. Монголд хэрхэн нөлөөлөх бол?
-Хүчтэй газар хөдлөлтөөс үүссэн далайн их давалгаа АНУ-ын Хавайн арал болон Америк тивийн Номхон далайн эрэг газар хүрч хохирол учруулсан байна. Энэ газар хөдлөлтийн долгион дэлхийг тойрон бүхий л станцуудад бүртгэгдсэн. Ийм нэн хүчтэй газар хөдлөлт бүс нутгийн болон дэлхийн хэмжээнд газар хөдлөлтийн горим, төлөв байдалд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлнө. Дэлхий маань нэг л систем. Бүх зүйл харилцан үйлчлэл, уялдаа холбоотой. Энэ хөдлөлтийн улмаас өчигдөр гэхэд Токиогоос 130 км-ийн зайтай газарт 5,6 магнитудын газар хөдлөлт болсон байна. Монгол Улсын газар хөдлөлтийн төлөв байдалд яг тийм нөлөө үзүүлнэ гэсэн дүгнэлт хэлэхэд эрт байна. Энэ чиглэлийн дүгнэлтийг тодорхой судалгаа хийсний дараа хэлэх боломжтой.

-Манай улс хүчтэй газар хөдлөлтөд хэр зэрэг бэлтгэлтэй байгаа бол?
-2010 оны Гаитийн газар хөдлөлтийн үр дагавар үнэхээр сэтгэл сэрт хийлгэсэн. Ийм хэмжээний газар хөдлөлт Монголд, тухайлбал Улаанбаатар хотын орчим тохиовол ямар нөхцөл байдал үүсэх вэ гэсэн асуудал хэн бүрийн сэтгэлийг зовоосон. 2010 оны нэгдүгээр сард Дундговь аймгийн Дэрэнд болсон газар хөдлөлт Улаанбаатар хотод мэдрэгдсэн. Монгол Улсын Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөл дээр газар хөдлөлтийн аюулыг бууруулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг эрдэм шинжилгээний, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудын оролцоотой хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж Монгол Улс хүчтэй газар хөдлөлтөд хэр зэрэг бэлтгэлтэй байгаа талаар авч хэлэлцсэн. Тодорхой шийдвэр ч гаргасан. Улаанбаатар хот орчмын газар хөдлөлтийн идэвхитэй хагарлуудад хийх судалгаа шинжилгээг эрчимжүүлэх, байнгын мониторингийн цэг байгуулах зориулалтаар Засгийн газраас 2,1 тэрбум төгрөгийг шийдэж өгсөн. Одоогийн байдлаар судалгааны багаж төхөөрөмж авах асуудлыг шийдвэрлэж байна.

-Монголд хамгийн хүчтэй газар хөдлөлт хэзээ болсон бэ?
-Манай улс газар хөдлөлтийн идэвхитэй бүсд байрладаг. XX зуунд гэхэд дэлхийд тохиосон нэн хүчтэй газар хөдлөлтүүдийн дөрөв нь Монголд болсон. 1905 онд Булнайн, Цэцэрлэгийн, 1931 оны Монгол Алтайн, 1957 оны Говь-Алтайн газар хөдлөлтүүдийг дурьдаж болно. Эдгээр газар хөдлөлтүүдийн голомтын цэг дээрх хүч 11-12 балл хүрч байсан. Хэрэв ойр орчимд ямар нэгэн хот суурин газар байсан бол юу ч үгүй сүйрэх байсан даа.

-Саяын 8,9 магнитудтай газар хөдлөлт Улаанбаатар хот орчимд болбол...?
-370 гаруй жил Улаанбаатар энэ буурин дээрээ байна. Энэ хугацаанд хүчтэй газар хөдлөлт болсон түүхэн тэмдэглэл байдаггүй. Энэ нь сайн муу хоёр талтай. 400 жилийн хугацаанд бидэнд хүчтэй газар хөдлөлтийн аюул учирсангүй. Нөгөө талаас ойр орчмын газар хөдлөлтийн идэвхитэй хагарлууд дээр хуримтлагдсан энерги чөлөөлөгдөөгүй мөн 400 орчим жил болжээ. Тэгэхдээ ийм их хэмжээний газар хөдлөлт болох голомт манай нийслэлийн орчимд байхгүй. Гэхдээ хотод аюул учруулж болзошгүй Хустайн, Эмээлт, Гүнжийн хагарлууд дээр 2005 оноос хойш 3000 гаруй сулавтар газар хөдлөлтийг бүртгээд байна. Түүнээс магнитуд нь 4 хүрсэн газар хөдлөлт гурван удаа тохиогоод байна. Ер нь Улаанбаатар орчмын энэ газрын хагарлууд манай судлаачдын анхаарлын төвд байдаг.

-Ийм хэмжээний газар хөдлөлт болоход иргэд санаа зовохгүй байж болох уу?
-Улаанбаатар орчмын газар хөдлөлтийн идэвхитэй хагарлуудад магнитуд нь 6-7,5-тай газар хөдлөлт тохиох боломжтойг манай судлаачид тогтоосон. Энэ нь Улаанбаатар хотод 7-10 баллын хүчтэй газар хөдлөлтийн нөлөө үзүүлж болно гэсэн үг. Нэг үгээр хэлвэл хотын барилга байгууламж нь ийм л хэмжээний газар хөдлөлтийн хэмжээг тэсвэрлэх шаардлагатай байна гэсэн үг. Өнөөдөр манай хотын нутаг дэвсгэр нь газар хөдлөлтийн 6, 7, 8 баллын нөлөөний бүсэд хуваагддаг. Ер нь газар хөдлөлтийн судалгааны үндсэн дээр бичил мужлалын зургийг шинэчлэдэг олон улсын туршлага бий. Энэ чиглэлийн судалгааны ажлыг манай эрдэмтэд Засаг даргын Тамгын газартай хамтран хийж байгаа.

Т.Батсайхан