-Та үймээнт 2008 оны сонгуулиас хойш анир чимээгүй амьдарлаа. Энэтхэг улсад сурч байгаад ирсэн дуулдсан. Тэгэхээр холын хүнээс үг сонс гэдэг дээ?
-2009 оноос төрийн нөөцөд бүртгэлтэй байгаа. Зургаан сарын хугацаанд Европын улс орнуудаар хуучин найз нөхөдтэйгөө уулзаж ярьж хөөрөөд ирсэн. 2010 онд Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу Энэтхэг улсын Засгийн газрын зардлаар Дели хотын олон улсын интернэшнл менежментийн студид ерөнхий стратегийн чиглэлээр диплом хамгаалалтад суугаад ирлээ. Яахав, сонгуулиас хойшхи энэ хугацаа их амархан өнгөрлөө. Энэ хугацаагаа ашиглаж,мэдлэг боловсролоо дээшлүүллээ. Өмнө нь 1999 онд би бас ийм сэдвээр хамгаалж байсан, энэ удаа үүнийгээ баталгаажуулаад англи хэлний бичгийн боловсролоо сайжруулаад ирсэн. Цагийг ашиглаж, мэдлэг боловсролоо дээшлүүлсэн ийм л цаг хугацаа өнгөрлөө.
-Таныг харьд сурах өнгөрсөн хугацаанд манай улс төр ихээхэн үймлээ. Ялангуяа 2010 он адал дүүрэн болсон. Улс төриин ууган хүчин нэр усаа ч солилоо, хоорондоо ч муудлаа гээд зөндөө л юм болов. Та харьд ч бай, эх орондоо ч бай үүнийг ажиглахгүй өнгөрнө гэж байхгүй?
-Гадаадад байх хугацаанд энд өрнөж байгаа байдлыг харахад МАН гэж шинээр нам бий болж, АН маань МАН-тай нэлээд холбоо сүлбээтэй, зарим хүний хардлагаар бол МАНАН болж, нэг нам болсон ойлголт бий болжээ. Энэ хооронд 2-3 чухал гэрээний асуудал шийдэгдлээ. Харамсалтай нь өнөө гэрээ нь буруу зөв эсэхийг ард түмэн ч ойлгоогүй л байна. Цаана нь олон сөрөг асуудал дагуулсан дутуу дулимаг зүйл зөндөө байна.
Тэгэхээр энэ хоёр намын нэгдэл болсон хамтарсан Засгийн газрын бий болгож байгаа үр дүн нь хуйвалдааны чанартай нууцлаг байгаа нь бүх зүйлийг балласан хэрэг. Үнэн чанартаа бол энэ гэрээ хэлцэлхийгдэх л ёстой асуудал. Харин үүн дээр эрдэмтэн мэргэд болон ард олныхоо санаа боддыг сонсоод ард түмнийхээ төлөө илүү боломж олгосон гэрээ хэлцэл хийж болох байсан болов уу гэж бодож байна. Харин энэ өнгөрсөн хугацаанд МАХН гэдэг айл өрх тусгаарлаад явчихжээ. Тэгээд л цаанаас нь намын нэр өгөх үү, үгүй юу гээд л маргаад байгаа юм байна.
МАН ч их л өрөвдөлтэй юм даа. Нэгнээсээ айдаг ч юм уу, эсвэл өөрсдийнхөө чадваргүйгээс айдаг юм уу. Үнэхээр улс төрд юм хийгээд явъя гэж байгаа бол тэр нэрээ авна уу, намаа байгуулна уу хэнд ямар хамаа байна вэ. Үнэхээр л хийж бүтээж ард түмнийхээ төлөө явж л байгаа бол хаях л ёстой асуудал. Тэгээд өрсөлдөөд ажлаа хийгээд явах л ёстой биз дээ.
-Сонгууль дөхөж байгаа үед МАХН өрх тусгаарласан нь ирэх сонгуулийг нэлээд сонирхолтой болгоно гэж ярьж байна. Энэ талаар?
-Одоо сонгууль дөхөж байна. Пропорциональ гээд ярьж байсан, өнөө 76 нь 76 тэрбумаа авчихсан байдаг. Түүнийгээ тараачихсан байдаг. Тэгэхээр энэ мөнгөөр дараагийнхаа сонгуулийг бэлдчихсэн байгаа. Ирэх сонгуульд энэ хэд жижиг 76-гаараа явах нь тодорхой. Үүнийгээ хийчихсэн юм шиг байна. Намын амьдралд мэдээж хөгжил дэвшил явах ёстой. Гэтэл манай хоёр нам ингэж нэгдэж, асуудлыг хуйвалдаанаар шийдэж байгаа нь улс орны эдийн засагт муугаар нөлөөлнө.
Монгол Улсын нэр хүнд ч дэлхий нийтэд унана. Уг нь бол нэг нам нь ялалт байгуулсан бол өөрийнхөө бодол эрмэлзлээр яваад, нөгөө нь хурцалж сөрөг хүчний байр суурьтай бодитойтэмцэж явсан бол дээр байх байлаа. Гэтэл нэг нэгнээ ингэж хаацайлаад эхлэхээр аливаа юм буруу болдог. Одоо Оюутолгой, Тавантолгой гэж байна. Цаана нь олон төслүүд бий, Энэ хурдан явах ёстой. Гэхдээ өнөөдөр ингэж хамтраад цаана нь ард түмэнд худлаа айдас төрүүлээд байх юм. Ер нь буруу тийшээ л яваад байна. Монголын эдийн засгийг дэлхий нийт харахдаа Монголын эдийн засаг Азидаа 2011, 2012 онд маш хурдан өснө гэж үзэж байгаа.
Өнөөдөр бид нүүрсний борлуулалтаараа зэсийн борлуулалтад хүрээд иржээ. Тэгэхээр дэд бүтцээ хөгжүүлээд төмөр замаа бариад зоригтой л явах хэрэгтэй. Цаг хугацаа алдаад, эсвэл алдаатай шийдвэр гаргаад байх юм. Ард түмэн өнөө гэрээ хэлэлцээрийг хайгаад л өнөө сайд дарга нар нь гэрээ засч байна гээд суудаг. Дэлхийн хаана ч ийм юм байхгүй. Ерөөсөө л буурай дорой авлигад идэгдсэн гэдэг байдлаар л гадаадын улс орнуудад харагдаж байна. Ингэхээр л биднийг дээрэлхэж эхлээд байна шүү дээ.
-Дээрэлхэж байна гэдгийг ямар үндэслэлээр хэлж байна?
-Ингээд хараад байхад манай тэр сайхан залуу Б.Хурцыг баривчилж байгааг хар. Манай төр сул дорой болсны л шинж. Миний ойлголтоор бол ийм асуудал гараад явж байгаа бол Английн байгууллагад хандах хэрэгтэй. Хүний эрхийн асуудал байна, тийм зүйл болсон уу, үгүй юу гээд шийдэж болох л асуудал. Энэ нь үндсэндээ бол улс төрийн л юм шүү дээ. Төр улс нь чадвар муутай болохоор тэр улсын төрийн, төрийн албан хаагч иргэнийг хүний газар баривчилж байна шүү дээ. Ингэхэд манай төр их суларсан байна л гэж хэлмээр байна.
-Сонгууль дөхөж байна. Тэгэхээр улс төрийн намуудын хувьд хаана нь ялалтын туг мандахаар харагдаж байх юм?
-Ирээд нөхцөл байдалтай сайн танилцаж амжаагүй л байна. Гэхдээ ирээд анхны төрсөн сэтгэгдэл бол энэ 76 гишүүнд ард түмэн итгэхээ байжээ. Ер нь энэ 76 гишүүнийг тав арван жилийн дараа бүх булхайг илчилнэ. Ер нь нууц гэж байхгүй, бүгдийг цаг хугацаа илчилдэг. Энэ нь гадны хүмүүсийн эрхэнд автагдах лобби хийсэн. Монголынхоо, ард түмниихээ эрх ашгииг уландаа гишгэж, хувийнхаа эрх ашгийг өмнөө тавьсан энэ улсын шүүх хурал тун ч удахгүй болох байх.
Түүний урьдчилгаа бол ирэх сонгуулийн ажил байна. Машинд явлаа, нийтийн унаанд ч явлаа, олон нийтийн төлөөлөлтэй ч уулзлаа гээд байдлыг ажаад байхад төрийг барьж байгаа улсын нэр хүнд үнэхээр уначихсан байна. Энэ хэд нийлээд тал хувийг авах уу, үгүй юу болжээ. Төрд цэвэрхэн үнэн шударга асуудлыг шийддэг хүмүүс л хэрэгтэй гэсэн үүднээс сонгууль явагдана. Тийм учраас ирэх 2012 оны сонгуульд хэчнээн хиймэл амлаад ч нэмэргүй. Мөнгөөр сонгууль хийдэг эрх баригчид ард түмний саналыг худалдаж авч чадахгүй болчихжээ.
Тэгэхээр осолтой нэг юм бий. МАХН гээд Н.Энхбаяр, Ц.Шинэбаяр, С.Молор-Эрдэнэ гэсэн нөхдүүд нэлээд давуу талтай. Болохгүй байгаа зүйлийг болохгүй байна гэж яриад байхаар ард түмэнд таалагдана биз дээ. Нөгөө талд Ардчилсан намаас өрх тусгаарлаад явж байгаа М.Энхсайхан нарын хүмүүст ихээхэн боломж нээгдэж байгаа юм. Тэдний хувьд 30 байтугай 50 хувийг авчихаж болохоор харагдаж байна. Иргэний зориг, Ногоон намуудын хувьд яахав ээ, зөв хүнээ сонгоод явах юм бол хоёрыгоо тав болгож чадах уу, үгүй юу гэдэг байдал харагдаж байгаа юм.
Энэ хэд сөрөг хүчний хэмжээнд хүчтэй дуугарч чадсангүй, тийм ч боломжгүй байв уу даа. Гарч ирээд дотор нь уусч байгаа байдлыг харахад шүү дээ. Тэгэхээр улс төрийн гуравдагч хүчний байр суурийг энэ хоёр нам нийлээд ч авч чадахгүй гэдэг нь тодорхой.Харин энэ гуравдагч хүчний байр суурийг авах гэсэн хүмүүс бол Н. Энхбаяр, Ц.Шинэбаяр, нөгөө талаас М.Энхсайхан, Ц.Цолмон нарын хүмүүс юм.
-МАН-аас МАХН тасарч гарсан нь зөв буруу гэх мэт шуугиан дэгдээд одоо ч намдаагүй байна. Тэгэхээр таны хувьд тэдний талд тийм ч буруу өгөхгүй байна. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярьга бужигнуулаад байгаа үйлдлийг юу гэж бодож байна вэ?
-Н.Энхбаярын тухай бол хүмүүс олон сайн муу юм ярьж байна. Энэ нь ч ойлгомжтой. Дэмжиж байгаа хүмүүс нь магтаж, эсрэг байгаа хүмүүс нь муулж байгаа. Хүн алдаа дутагдлаа ойлгоод улс эх орныхоо төлөө зөв шийдвэр гаргаж ажил бүтээгээд үнэхээр бодитой явах юм бол Монголын ард түмэн дэмжинэ. Харин хуучин бахь байдгаараа худлаа амлаад бүх юмны ард суугаад азаргалаад явах юм бол хэрэггүй. Яахав, энэ явдал нь бүх хүнд ойлгомжтой, тэр хүмүүс чинь албан тушаалын төлөө л явж байгаа.
-МАН-ынхан Н.Энхбаяраас их айж байна. Ингэх хэрэг байна уу үгүй юу?
-Ер нь намууд өөрсдөө намынхаа үзэл баримтлал гэдгээ сайн ойлгож байгаа юм уу үгүй юм уу. Энэ олон залуучуудыг гаргаад ирсэн нь сайн муу хоёр талтай. Бидний эцэг эхийн зөв хүмүүжил, эх орноо гэсэн сэтгэл байгаа юу үгүй юу гэдэг нь ард түмэнд харагдчихсан. Эдний хувьд албан тушаал, нэр алдрын хойноос л явж байна шүү дээ. Ингээд хараад байхад Авдчилсан нам, МАН хоёуланд нь хуучйн намын байдал арга барил, залуучуудаа шинэ бүхнээ тусгаарладаг хасдаг хясдаг тийм байдал ажиглагддаг. Улс төрийн товчооны 11 хүний л тэр арга барил явж л байна.
Шуудхан хэлэхэд өнөөх л коммунизмд амьдруулах гэсэн эрмэлззл илт харагдаж байна. Сая гэхэд Ардчилсан нам Н.Энхбаяраар айлгаж байгаад ротаци болох юм яриад л гаднаасаа цусаа сэлбэхгүй байна. Энэ бол нам хүнтэйгээ ажилладаг, хөдөө орон нутагт явдаг сайхан санаа л даа. Намынхаа хунд хүрч л ажиллахгүй бол ротаци өөрчлөгддөг. Яахав тэр мөнгө хөрөнгөний ажил байнга гардаг. Одоо манай Хэнтийд гэхэд л холбоо ч байхгүй Ардчилсан намыг хүмүүс нь 10 жил авч явлаа. Үүний тулд гурван удаа сонгуульд орууллаа. Намынхаа гишүүдээс тасарчихсан ийм байдалтай байлаа. Ер нь Ардчилсан нам ийм байдалтай яваад байвал ирээдүй нь тун бүрхэг харагдаж байгаа юм.
-Та бас хуралд дэвшиж, аймгийн даргаар ажиллаж гээд аимгиин дарга нараас арай л илүү олны анхааралд байдаг хүн. Хэвлэл мэдээллээр ч чамгүй “гөвүүлдэг” хүн. Эндээс хархад таныг намаас чинь нэлээд хавчдаг байдал ажиглагддаг?
-Би Ардчилсан намыг насаараа дэмжиж байгаа хүн. Цаашид ч дэмжих л болно. Бидний хүүхдүүд ардчилсан нийгэмд амьдрах хэрэгтэй. Тэгэхээр Ардчилсан намын ротаци бол хийгдэх ёстой байсан. Тоглоомын дүрэм тодорхой байдаг. Тэгээд нэг хүнээр айлгаад, үнэн худлаа яриад дараа нь тоглоомын дүрмийг өөртөө тааруулж өөрчилдөг. Жишээлбэл: Намайг 2004-2008 онд Хэнтий аймгийн Засаг дарга байхад, 2004 оны сонгуульд ялалт байгуулаад +500 хүнтэй байж байхад Ардчилсан нам тоглоомынхоо дүрмийн дагуу ахиж тоолъё гээд тоолох байсан. Тэгэхэд ямар хуйвалдаан асуудал байсан юм. Намайг ахиж тоолоогүй. Тоолсон бол гарах байсан.
Тэгээд би 100 хүнээр одоогийн МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүхэд ялагдсан болж таарсан. Ард түмэн ухаантай. Орон нутгийн сонгуульд 31 хүнээс 21 хүн нь намайг дэмждэг. Энэ сонгуулийн дараа Хэнтийн төлөө явах зүрх сэтгэлтэй гээд аймгийн дарга болгохоор тохирсон байсан. Гэтэл Ардчилсан нам ахиад л тохирооноосоо ухарсан. Тухайн үеийн Ардчилсан намын дарга байсан Да.Ганболд эд нар нийлээд л Жаргалыг аймгийн даргаар тавихгүй ээ л гэсэн. Өөрсдөө байхгүй, хотод байна. Тэгээд юм зохион байгуулчихаар өөрсдөө ирээд сүйтгэдэг. Да.Ганболд гэж нэр л яваад байхаас ямар ч ажил хийж чаддаггүй нөхөр дандаа хүний өмнө саад болж байдаг шүү дээ. Бид ардчилсан залуучууд яаж сэтгэдэг яаж ажилладгийг харуулъя гээд зүтгэж байсан.
Хэнтий аймгийг хөгжүүлье гээдявж байхад манай Ардчилсан намынхан МАН-тай нийлж цохидог. Сонин хэвлэлээр доромжилдог, гүтгэдэг ийм байдалтай байсаар ирсэн. Оруулж байгаа Мэргэжлийн хяналт, Аудитын шалгалт, АТГ-ын шалгалт гээд энэ олон зүйлд нэг ч удаа хамгаалалт орж ирж байгаагүй нь харин ч надад сайнаар нөлөөлж намайг хурцалсан. Манай залуучуудыг төрд үнэн сэтгэлээсээ алба хашиж, юм хийж чаддаг болгосонд нэг талаас баярладаг.
Нөгөө талаасаа намынхаа төлөө зүрх сэтгэлээ зориулаад, хөрөнгө мөнгөө зориулаад нэг аймгийн ардчилсан залуучууд ийм байдаг гадгийг харуулаад явсан хүний хувьд тухайн үед сэтгэл дундуур үлдсэн. Өнөөдрийн байдлыг харахад бас л тийм. Цөөн хэдэн хүний эрх ашгийн төлөө Ардчилсан нам маань яваад байна. Өнөөдөр монголчууд бид зөв нэгдэх хэрэгтэй. Монголын ард түмэн энэ нутагтаа, энэ их баялагтаа сайхан амьдрах ёстой гэдэг зүйл дээр л нэгдэх ёстой. Ингэж чадвал энэ 76 гишүүнд бүгдэд нь алтан хөшөө босгосон ч яахав. Тийм ч мөнгө бий.
-Таныг аймгийн дарга байхад бид хоёрын дээр ярьсан зүйлүүд удаа дараа болж байсныг санаж байна. Үүний гол дүрд Д.Ар.ин гишүүн их тоглосон байх тийм үү?
-Миний хувьд хөөрхий Д.Арвин гэж хэлэхгүй ээ. Намын бодлого гэдэг чинь зөвхөн нэг хүнээр хүрээлэгддэггүй юм. Яам тамгын газрын аппаратууд улс төржсөн хүмүүс тавигдсан байсан. Намайг 350 километрын цаанаас давхиж ирж байхад тухайн үеийн сайдууд хүлээж авдаггүй байсан. Тэгэхээр чинь энэ нь төрийн төлөө юу, хүний төлөө юу гэдэг нь гайхмаар асуудал болдог юм. Энэ мэт намын буруу бодлого явж байсан учраас тэнд байгаа ганц хүнийг ийм тийм гээд яахав.
-Та мэдээж ажигласан байх. МАН-ын 90 жилийн баярын үеэр Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр жижиг намууд болон иргэний хөдөлгөөний төлөөллүүдтэй нийлээд телевизийн шууд хэлэлцүүлэг хийсэн. Энэ талаар?
-Гүйцэтгэх засаглалын арга. Аймгийн дарга байсны хувьд тухайн орон нутагт байж байхдаа үйл ажиллагааг гүйцэтгэх засаглалын хувьд би хариуцах ёстой. Хэрвээ манай Хэнтий аймагт 300-400 халамцуу залуу орж ирээд манай захиргааг шатаая гэсэн асуудал гаргасан бол манай аймгийн цагдаа 100, Онцгой байдлын газрын 100 гаруй хүн бий. Энэ хүмүүс 300 байтугай 1000 хүн байсан ч асуудлыг шийдэх л байсан. Долдугаар сарын 1-ний үймээнийг хүмүүс ямар нэг тайлбаргүйгээр харчихсан. Тэгж ч хүргэсэн. Хүн бүр мэдэж байгаа. Миний ойлголтоор тухайн үеийн гүйцэтгэх засаглал тэр асуудлыг хариуцаж байсан.
Хотын дарга, хотын цагдаагийн газрын дарга, дүүргийн дарга хариуцах байсан. Наад захын энэ хүмүүс л асуудлыг зохицуулах байсан юм. 4000 цагдаатай газар хүнийг цохиж зодох биш очоод тэврээд авч болох байсан. Тэр талбайг чөлөөлж болох байсан.700 хүн баривчилсан гэдэг. Тэгэхээр 4000 цагдаатай газарт зохицуулъя гэвэл болох л асуудал байсан. Тиймээс би үүнийг хариуцлагагүй гэхээсээ илүү санаатай үйлдэл гэж хардаг.
Тэгж л тэр хүмүүсийг резинин сумаар буудаж, хорт хийгээр хордуулж, дор байгаа архины дэлгүүрээ хэргээр шатаалгаж, хөлчүүрхүүлж, архидуулж, хүмүүсийн зүрх цөсийг хөөргөж хөөргөж, дараа нь 10 цагт цагдаагийнхаа хамгаалаитыг татаад явдаг нь туйлын хариуцлагагүй санаатай үйлдэл гэж боддог. Харин өнөөдөр Монголын цагдаа сул дорой биш шүү. Тэр цагдаа хүүхдүүдийн буруу биш шүү дээ. Тэр 400 хүүхдийг манай Хэнтий аймгийн 50 цагдаа ороод л эвтэйхэн тараачих байсан.
-Таныг ирэх сонгуульд нэрээ дэвшүүлнэ гэсэн яриа бий. Тэгэхээр ирэх сонгуульд намаасаа дэвших үү, эсвэл?
-Би жил хагас хугацаанд яваад ирлээ. Өнгөрсөн зун хүрч ирээд ард түмэнтэйгээ уулзахад эерэг сэтгэгдэл төрүүлсэнд баярлаж байгаа. 2008 онд энэ улс төрийн заваан юмнаас болоод намаас дэвших боломж олдоогүй юм. Тэгэхдээ би Хэнтий аймгийнхаа төлөө ажиллана хөдөлмөрлөнө гэж боддог. Тийм учраас надад бололцоо бий. Тиймээс би сонгууль дөхөхөөр асуудлаа шийдээд явна гэж бодож байгаа. Ер нь дараачийн сонгуульд улс орныхоо төлөө гэсэн боловсролтой зүрхтэй, зоригтой хүмүүс сонгогдоно гэж бодож байгаа.
Дээр би дурьдсан Оюутолгойн гэрээг эргэж харах хэрэгтэй. Үүнийг олон улсын практик дээр ч тэр цуцалж болох л гэрээ. Чадваргүй, боловсролгүй сайдуудын сул талыг ашиглаж хийсэн гэрээ болов уу гэж боддог. Энэ нь цаашпаа Монголынард түмэнд их муугаар нөлөөлнө. Тийм биш бол энэ хүмүүс бүх хөзрөө дэлгээд бүх зүйлээ яагаад ил болгохгүй байгаа юм бэ. Энэ асуудлыг олон улсын хэмжээнд гаргаад ирэх юм бол засч залруулах, хариуцлага тооцох гээд зөндөө зүйл бий. Одоо ч тэгээд гадныхантай нийлээд луйвар хийдэг асуудал ил болчихлоо. Үүнийгээ ч ил зарлах болсон. Тэгэхээр сонгууль ихээхэн үр дүнтэй болох шаардлагатай болжээ.
-Сонгууль мэдээж хуучнаар явагдах нь тодорхой харагдаж байна. Тэгэхээр бас л энэ байдал үргэлжлэх болов уу гэх хүмүүс бий?
-Мэдээж энэ хэд сонгуулиа хуучнаараа явуулна гэдэг нь нүүрэн дээр нь ил болчихсон. Гэхдээ энэ жилийн сонгууль арай өөр болно. Тэд нэг нэг тэрбум төгрөг авчихсан. Үүнийгээ яаж хуваарилж байгааг бид нүдээрээ мэдэж байгаа. Зарим нь улаан цайм Дорнодоос үхэр аваад л далд оруулж байна. Зарим нь барилгын компани руугаа шилжүүлээд гээд бөөн юм боллоо. Орон нутгийн төсөв рүү орохгүй, гишүүдийн мөнгө гэдэг утгаараа л явж байна.
Эд ийн мөнгөө сонгуульд ашигтай байрлалд хувааж хийчихээд жижиг 76-гаараа сонгууль явуулах нь тодорхой. Тэгэхгүй юм бол эдэнд гарц байхгүй. Ингэж байж л хэдэн хүний санал авах уу, үгүй юу гэдэг нь харагдаж байна. Энэ хэд өнөөх л төсвийн хөрөнгөөр ард түмэнд юм амлаж байж гарахыг оролдоно. Өөрсдөө бүтээсэн нэг ч баялаг байхгүй шүү дээ. Гэхдээ ард түмэн ухаантай ирэх сонгууль өөр болно. Бид олон хууртсан, одоо бол үгүй шүү дээ.

С.Ууганбаяр

С.Жаргал: Н.Энхбаяр бахь байдгаараа ард нь азаргалаад явах юм бол хэрэггүй
Tweet
Bolod.mn