Харин зуүн зүгт байдал тэгтлээ муудаагүй бололтой. Улаанбаатараас Налайх хүртэл алаг цоог, харин түүнээс цааш бүртийх цасгүй байв. Говьсүмбэр хүртэл хатуу хучилттай замаар торох зүйлгүй хурдалсаар очсон. Хаврын хуйсгануур салхинд хуйлрах шороо, тоос хааяахан дэгдэхэд залхуу монголчуудын тарьсан хог түүнтэй нэгдэж агаарт эргэлдэхийг эс тооцвол нүдэнд тусаад байх муу зүйл харагдсангүй.

Ойр хавьд нь суурин газар, айл амьтан харагдахгүй байхад архины шил, гялгар уут мэтийн хог энд тэндгүй үзэгдэх нь зэвүүн гэж жигтэйхэн. Говьсүмбэрээс цааш хөдлөхөд хэдий салхи орох зайгүй доторлогоотой, шинэхэн машинтай байсан ч нарийн тоосонд хоолой хорсон, хамар ирвэгнэж эхэллээ. Нүүрс, жонш ачсан хүнд даацын машинууд зөрөх нь олширч, нүсэр дугуйнуудынх нь аясаар боссон шороонд байсхийгээд л булуулж, нэг хэсэгтээ үзэгдэх орчноос тасарч байв.

Нар шингэх дөхөж байсан тул номонд дүрсэлсэн байдаг газар, тэнгэрийн савслага дахь шижир туяаг үзэх санаатай өрнө зүг рүү ширтсэн боловч, говийн нарийн шороо, жаргаж буй нарны улаан туятай холилдоод бодож байснаас арай өөрөөр харагдсан. Хаа нэг тааралдаж байсан уурхай тун удалгүй энт тэндгүй үзэгдэж эхэлсэн бөгөөд хүнд даацын машины зам уурхай бүрээс олон салаа үүсгэн зурайжээ.

Тэр л замуудаас боссон нарийн тоос хаа байсан 50 километрийн алсаас харшил хөдөлгөөд байсан юмсанж. Говийн нимгэн хөрс уурхай олонтой газраа татхлагдаж дуусч байгаа юм байна даа гэх бодол төрж байлаа. Хүмүүсийн ярианаас сонсоход зундаа ч ургамал ургахаа байсан,үүнээс болоод малчид нутаглахаа больж, хэдэн уурхайчнаас өөр оршин суугчгүй болж байгаа гэнэ. Нээрэн ч хөдөө нутгаар явж байгаа гэхэд замд сүргээрээ бэлчээрлэх мал үзэгдээгүй юм. Тэгээд ч Дорноговийн Айраг, Даланжаргалан, Иххэт, Сайхандулаан, Мандах сумын иргэдийн олонхи нь уурхай түшиглэн амьдрах болсоор хэдэн жилийн нүүр үзэж буй гэсэн.

Айраг сум л гэхэд 3600 хүнтэй, үүнээс 600 гаруй нь хувиараа ашигт малтмал олборлож, өөрөөр хэлбэл “нинжа”-даж амьдралаа залгуулдаг гэсэн албан бус тоо байдаг аж. Засаг даргынх нь хэлж буйгаар эдгээр иргэний тоо 100 хүрэхгүй гэж байгаа ч, тус суманд үйл ажиллагаа явууулж буй ТББ-ын мэдээлэл арай өөр. Тус суманд очих болсон нь жонш олборлолтын гол бүс учраас тэнд хувиараа ашигт малтмал олборлож буй иргэдэд бичил уурхайн хууль тогтоомжууд, үүнтэй холбоотой шинэ журмуудыг танилцуулж, энэ талаарх мэдлэг олгох явдал байлаа.

Энэхүү арга хэмжээг Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн баг, Ашигт малтмалын газрын төлөөлөл, УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурь тэргүүтэй холбогдох апбаныхан зохион байгуулсан юм. Ер нь Монголд хуулиас гадуур амь зогоож буй иргэн хэн бэ гэхэд эргэлзэхгүй “нинжа” гэж хэлнэ. Хэдийгээр өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 1-нээс Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад бичил уурхайтай холбоотой нэмэлт заалтууд оруулж, эдгээр иргэнийг хуулийн цагаригт багтаасан ч, өдгөөг хүртэл мань нөхөд хууль бус хэмээх нэрнээсээ салаагүй л байгаа.

Өөрсдөө ч үүнийг хүлээн зөвшөөрсөөр арав гаруй жилтэйгээ золгож байгаа. Жилийн дөрвөн улиралд амралтгүй ажиллаж, үргэлжийн мөнхөд газар түншин “нинжа”-даж явдаг тэдэнд сонин, телевиз харах боломж байдаггүй бөгөөд өөрсдөд нь зориулсан ийм чухал зүйл заалт хуульд оруулсныг мэдээгүй л явна билээ. Тогтвортой бичил уурхай төслөөс зохион байгуулсан танилцуулах уулзалтад Сайхандулаан, Иххэт, Даланжаргалан сумын хувиараа ашигт малтмал олборлогч иргэд ирсэн.

Эдгээр иргэд нүүрс, жонш, өнгөт металл олборлодог бөгөөд саяхнаас алт ухаж эхэлсэн гэнэ. Манай улсад “нинжа” хэмээх тодотголтой иргэдийн тоо бараг 100 мянгад хүрээд буй. Хууль бусаар, хамгийн хүнд хүчир ажлыг хийж, хэзээ ч амиа алдаж болох эрсдэлтэй нөхцөлд амьдарч байгаа хүмүүс энэ замыг аргагүй эрхэнд сонгосон гэх. Жил бүр битгий хэл, долоо хоногт амиа алдаж байгаа хүмүүсийн тоог сонсохоос дотор зарсхиймээр. Дээрээс нь тэдний муу нэрэнд нэрмээс болдог бас нэг зүйл бол “нинжа” нарын олборлож буй татваргүй ашигт малтмал юм.

Мэргэжилтнүүдийн тооцоолсноор жил бүр хувиараа ашигт малтмал олборлогчид татварт төвлөрүүлэх 10 гаруй тэрбум төгрөгийг “завшдаг” аж. Мэдээж хуулиас гадуур амьдарч байгаа тэдэнд татвар, даатгал зэргийг төлөх эрхзүйн чадвар байхгүй нь тодорхой. ТиймээсУИХ-аар хэлэлцэж, “нинжа” нарын үйл ажиллагааг бичил уурхай гэж тодорхойлсон бөгөөд үүнийг Ашигт малтмалын тухай хуульд “Газрын тухай хуулийн . 16.1.11-д заасан зориулалтаар олгосон ашигт матгмалын үйлдвэрлэлийн бус агуулгатай эдийн засгийн үр ашиггүй орд, ашиглалтын болон технолгийн хаягдлаар бий болсон үүсмэл орд, илрэл бүхий талбайд ашигт малтмал олборлох зорилгоор Иргэний хуулийн 481.1-д заасны дагуу бүртгэгдээгүй нөхөрлөлийн хэлбэрээр зохион байгуулагдсан иргэдийн эрхэлж байгаа үйл ажиллагаа” гэжээ.

Энэхүү хуулийн дагуу иргэд нөхөрлөл байгуулж, дээд тал нь таван га газар эзэмшин ашигт малтмал олборлох боломжтой аж. Гэхдээ Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журам ус, цацраг идэвхит элемент агуулсан хүдэр, газрын тос, байгалийн хий олборлоход хамаарахгүй. Өөрөөр хэлбэл, эдгээрийг хувиараа ашигт малтмал олборлогчид олборлож болохгүй гэсэн үг юм. Санаа нийлж нөхөрлөл байгуулсан иргэд талбай эзэмших хүсэлтээ сум, дүүргийнхээ ИТХ-аар дамжуулан Ашигт малтмалын газарт хүргүүлэх бөгөөд нэг суманд дээд тал нь арван газарт зөвшөөрөл олгох юм байна.

Иргэд нэгэнт хуулийн хүрээнд ажиллах боломжтой болсон учраас татвар, даатгал төлж, нөхөн сэргээлт хийхээс гадна; аюулгүй ажиллагааг бүрэн хангах үүрэгтэй болж байгаа.Уулзалтын үеэр иргэдийн голчилж ярилцсан сэдэв нь бичил уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж буй иргэн бүр сард 53 мянган төгрөгийн татвар төлөх тухай заалт байлаа. Иргэдийн үзэж буйгаар энэ нь арай чангадах тоо гэнэ.

Хууль тогтоогчдын тооцсоноор одоогийн байдлаар иргэд өдөрт л 70-100 мянган төгрөгийн орлоготой ажиллаж байгаа учраас сард дээрх хэмжээний татвар төлөх боломжтой аж. Гэтэл хувиараа ашигт малтмал олборлогчдын амнаас арай өөр үг гарч байсан. Дорноговь аймагт бичил уурхайчдын хамгийн чухал ажил жоншны орд дээр өрнөдөг аж. Тэдний хэлж буйгаар нэг хүн тэнхээгээ шавхан байж, өглөөнөөс үдшийн бүрий тасартал ажиллаж чадвал тонн жонш гаргах боломжтой. Хэрвээ хоёр ээлжээр, бүтэн 24 цаг ажиллавал энэ нь нэг их асуудал биш ч тэр бүр ийм нөхцөл бүрддэггүй гэсэн.

Тэгээд ч агуулгаас нь шалтгаалж худалдан авагчид тонн жоншийг 45-80 мянган төгрөгөөр үнэлдэг юм байна. Харин уулзалтад оролцсон УИХ-ын гишүүн Ж.Батсуурь, Айраг сумын Засаг дарга Б.Баяраа нарын тодорхойлсноор тонн жонш 150 мянгад хүрдэг гэж байсан. Ямартай ч, хоёр талын ам энэ асуудалд эхнээсээ зөрсөөр байв. Энэ үеэр Ж.Батсуурь “УИХ-аас бичилуурхай эрхлэгчдэд зориулж чанартай заалт гаргасан гэж үзэж байна. Xарин үүнийг ажил хэрэг болгох тал дээр хаа хаанаа анхаарах хэрэгтэй.

Энэ талаар сонсоо ч үгүй хүн олон байгаа гэхэд хилсдэхгүй. Ер нь хуулийн хүрээнд ажиллах нь тогтвортой амьжиргааны үндэс болдог. Ашигт малтмалын үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж буй томоохон компаниуд үүнд арай өөр байр суурьтай байгаа. Гэхдээ энэ нь цөөнхийн эрх ашгийн асуудал. Түүнээс биш мянга мянган иргэн Монгол Улсын хуулийн хүрээнд багтаж чадахгүй, хууль бус хэмээн адлагдах нь байж болшгүй хэрэг.

Асуудал 100 хувь дэмжигдэнэ гэж байхгүй. Зарим хүн нөхөн сэргээлт, аюулгүй ажиллагааны тал дээр сөрөг байр суурьтай байсан. Гэхдээ хувиараа ашигт малтмал олборлогчид бичил уурхайн журмыг бүрэн дэмжиж байгаа учраас үүнийг хүндрэлтэй асуудал болохгүй гэж бодож байна” гэж онцолсон. Бичил уурхайчдын гарган тавьсан бас нэг асуудат нь нөхөрлөлийн үйл ажиллагаа эхлэх хөрөнгийн эх үүсвэрийг хаанаас босгох тухай.

Олонх нь үүнийг төслөөр шийдэж болно гэж байсан. Зарим нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих зээл бидэнд хамаарч болно гэсэн саналтай байв. Үүнээс харахад хөрөнгө босгох нь хамгийн тулгамдсан асуудал биш байв. Харин томоохон компаниуд үр өгөөжтэй гэсэн бүхий л газарт лиценз эзэмших болсон учраас нөхөрлөлүүд хаана талбайтай болох вэ гэдгийг тодруулахыг хүссэн.

Дээрээс нь тус сумын нутагт хятадууд ашигт малтмал олборлодог гэсэн. Бидний очсон . Цагаан дэлийн жоншны нөөцөд ч урд хөршүүд томоохон байр суурьтай гэнэ. Одоогийн байдлаар Цагаан дэлд 11 компани лицензтэйгээс найм нь Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай аж. Энэ газар сумын төвөөсөө 25 километрийн зайд байдаг бөгөөд хэд хэдэн уурхай үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм байна.

Хамгийн хачирхалтай нь нөхөн сэргээлт гэдэг зүйл энд орхигдсон бололтой. Овоолсон шороо, ухаад орхисон нүхний амсар дээрх хатсан шарилж, булан тохойд нь шигдсэн хогийг харахад хамгийн багадаа хоёр жил хүний гар хүрээгүй нь илэрхий. Иймэрхүү байдлаар нөөцөө шавхуулж, хаягдсан уурхай энд цөөнгүй байв. Харин бидний зорьж очсон Цагаан дэлд мөнөөх “хуулийн гадуурх” ажил амьдрал ёстой л нэг буцалж байлаа.

Өмнө нь очиж байсан Өвөрхангайн Уянга, Төв аймгийн Заамарын ордоос ялгаатай нь энд тэндгүй шороо биш чулуу овоолсон харагдана. Барагцаалбал 50-60 гэр барьсан нь “нинжа” нарынх. Сумын төвд нь харагдаагүй олон хүн толгой өндийх завгүй ажиллаж байх аж. Алт олбороход ашигладаг химийн элдэв хор хэрэглэдэггүй ч хад чулуу нүхэлж байж жоншинд хүрдэг гэнэ. Айрагт жоншны ил нөөц дууссан тул өдгөө 30-50 метр хад онгилох шаардлагатай болсон гэсэн.

Нэг бүр нь хамгийн багадаа 1.8 сая төгрөгийн үнэтэй компрессор, молотокыг хүн бүр ашигладаг аж. Уулзантын үеэр хэл ам татлаад байсан нөгөө аюулгүй ажиллагааны үнэр ч алга. Хэзээ мөдхөн тасарч мэдэхээр олсыг лепоток гэх гар эргүүлэгтэй багажинд уяад, нэг хүн зүүгдэж байгаад нүх рүү орох бөгөөд эхний арван метрээс доош юу ч харагдахааргүй тас харанхуй болдог гэнэ. Ядахдаа олсноос бэхлэх ямар нэг зүйл байхгүй юу гэхэд “Сурчихсан юм аа” гэж хээв нэг хариулж байлаа.

Тэгвэл хамгаалалтын” малгай чинь хаана байна гэж “загнахад” өөдөөс инээж “Тэр чинь ажиллахад тээртэй байдаг юм” гэхийг сонсоод энэ талаар дахиж шалгаасангүй. Жонш хэмээх солонгорсон гоёмсог өнгөтэй чулууг гоёл чимэглэл, барилгын сапбарт ашигладаг бөгөөд Дорноговийн “нинжа” нарын гол худалдан авагч нь хятадууд гэсэн. Цагаан дэлийн энэ хэсэгт “МТСС” гэх, Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай компани лиценз эзэмшдэг бөгөөд хоёр жилийн турш хэрүүл уруултай байгаа аж.

Хувиараа ашигт малтмал олборлож буй иргэдийн хэлж буйгаар, хэдийгээр энэ нь бусдын эзэмшлийн газар ч гэлээ өөрөөр амьдрах аргагүй хүмүүсийн хувьд үүнийг анхаарах боломж байхгүй. Харин бичил уурхайн журамтай болсон учраас бушуухан шиг нөхөрлөлийн газартай болмоор байна гэсэн юм. Биднийг очих үед Зүүнхараагаас дөнгөж ирээд, ханаа дугуйлж буй гурван хүн таарсан бөгөөд нутагтаа ногоо тарьж амьдардаг ч, арай илүү орлого олохгүй бол хүн шиг амьдрах арга алга гэж хэлсэн.

Түүнчлэн Төв аймгийн Заамар, Хэнтийн Дадал, Ховдын Манханаас ирээд хэдхэн хонож байгаа хүмүүс байсныг харвал бичил уурхайчид байнга бүл нэмдэг нь илэрхий. Тэдний хувьд тухайн сум, дүүргээс тодорхойлолт авч, нөхөрлөлд элсэх боломжтой юм байна. Уулзалтад эмэгтэйчүүд олон байсанд гайхах юм алга. Учир нь арай тэнхээтэйгээрээ эрчүүд нь уурхайд үлдэж, эмэгтэйчүүдийгээ сумын төв рүү явуулсан гэж байсан. Ажиглаад байхад энд багахан шиг сумын нэг багаас илүү том суурин бий болжээ.

Анх гэрийнхнээ тэжээх гэж ирсэн Х.Насанбат арав гаруй жил жонш ухаж байгаа бөгөөд өдгөө эхнэр, том хүүгийнхээ хамт энд бараг л амьдарч байгаа, хоёр бага нь сумын төвийн сургуульд сурдаг. Амралтын өдрөөр аав, ээж дээрээ ирдэг гэнэ. Эхний зургаан жил эрүүл мэнд, нийгмийн даатгал төлөөгүй, харин сүүлийн үед үүний чухлыг ойлгож төлөх болсон аж.

Харин өнгөрсөн нэгдүгээр сараас Хүний хөгжил сангаас иргэн бүрт сар тутам олгож буй 21 мянган төгрөгийг шууд даатгалдаа оруулдаг болжээ. Эндхийн “нинжа” нарын олонх нь ийм замаар даатгал төлдөг болсон гэнэ. Айраг сумынхны бухимдлыг хүргэж байгаа нэг асуудал нь сумын төвөөс километр хүрэхгүй газар байгуулсан, Хятадын хөрөнгө оруулалттай “Янтай уул” компанийн баяжуулах үйлдвэр.

Сумын баруун хойд талд байрлах уг үйлдвэрт жонш угааж, баяжуулдаг, харин утаанд нь иргэд. амьсгалах аргагүй болох нь цөөнгүй гэсэн. Үйлдвэрийн хаягдлыг сумын баруун урд талд, мөн л километр хүрэхгүй зайд асгадаг юм байна. Баяжмалын хаягдал нь хар саарал өнгөтэй шавар бөгөөд хатахаараа нунтаг цагаан шороо болдог аж. Сумын иргэдийн хэлж буйгаар, жонш баяжуулахад арав орчим төрлийн химийн бодис хэрэглэдэг, эдгээр нь үйлдвэрлэлийн нэн хортой гэх ангилалд багтдаг юм байна.

Уг нь үйлдвэрийнхэн хаягдлаа саармагжуулдаг гэж байгаа ч, ихэвчлэн баруун зүгээс нь салхи ирдэг Айрагийн иргэдэд энэ нь ихээхэн төвөг уддаг бололтой. Өнгөрсөн жил МХЕГ-аас мэргэжилтнүүд ирж шалгаад хоргүй гэх дүгнэлт гаргасан ч, сумын төвийнхний дунд тууралт гарсан, толгой өвдөх шинж тэмдэг илэрсэн иргэн цөөнгүй байгаа гэнэ. Харин сумын Засаг дарга үүнд арай өөр байр суурьтай байлаа.

Тэрбээр энэ талаар “Салхины дээр хаягдлаа асгаж байгаа нь зүй бус хэрэг. Гэхдээ энэ нь хортой биш гэдгийг МХЕГ-аас тогтоосон. Энэ хаягдлыг блок хийхэд ашиглах боломжтой. Бидний зүгээс ч үүнийг шалгахад зориулалтын талбай үүсгэж хаягдлаа асгадаг нь тодорхой болсон” гэж байв. Түүнчлэн сумын иргэд зөөврийн усыг литрийг нь таван төгрөгөөр авч байхад дээрх компани хашаан дотроо гүний долоон худаг байгуулж тонн усыг ердөө 5000 төгрөгөөр ашигладаг гэсэн. Иймэрхүү асуудлыг айрагийнхан сөхөж байв.

Юутай ч, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн ‘Тогтвортой амьжиргаа төсөл”-ийн баг Айраг суманд ашигт малтмал олборлож буй, бусад сумынхан нийлсэн 1600 орчим иргэнд Бичил уурхайн журмыг танилцууллаа. Бий болсноосоо хойш сайн нэрийг ганц удаа дуулаагүй “нинжа” нар хуулийн этгээд болж, өөрсдийн эзэмшлийн талбайтай болох боломжтойгоо мэдэж авсан юм.

Г.Амартүвшин

"Сонин мн"