уламжлалтай ард түмэн билээ. Сүүлийн жилүүдэд Монголын нийгэм, хамт олон, гэр бүлийн дунд эр хүнийг эрхэмлэх энэ сайхан чанар алдагдаад байгаа нь нууц биш болсон. Тухайлбал, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр монгол эрчүүд арчаагүй, архичин гэх хандлага бий болсон. Монгол эрчүүдийг зэмлэх, гутаах, арчаагүйгээр нь дуудан доромжлосноор байдал өөрчлөгдөх болов уу.

"Монгол" хэмээх омогшил дүүрэн ард түмэнд үндэсний бахархал гэж эрхэмлэх ариун нандин зүйл бий. Монгол эр хүний, монгол аавын охин нь болж төрчихөөд Монгол эрчүүдийг муулдаг бүсгүй байх нь тийм ч таатай бус. Гэхдээ бурууг хэлэх нь зүйн хэрэг ч нийтэд нь хавтгайруулах тийм ч оновчтой биш болов уу. Даяарчлал гэдэг ойлголт нь өнөөгийн биднийг байлдан дагуулж байгаа ч бүгдийг даяарчлах нь тийм ч зохистой биш гэдэг олон зүйл дээр нотлогдсоор байна.

Эхлэл...

Монгол Улсын хөдөлмөрийн насны хүн амын зургаан хувь нь "нинжа" байдлаар хувиараа ашигт малтмал эрхлэдэг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ тоо нь яг албан ёсны бус хэдий ч нэг их хол зөрүүгүй болов уу.
Тухайлбал нинжа хэмээгч хөдөлмөр эрхлэгчид ойролцоогоор 60 мянга гаруй хүн байдгаас 90 орчим хувь нь эрчүүд байдаг. Өнөөдөр манай улсын 19 аймаг, нэг дүүрэгт "нинжа" гэх тодотголтой армийн анги, салбарууд өөрийн үйл ажиллагааг явуулсаар байна. Тэдний тоо байнга хэлбэлзэлтэй байдаг бөгөөд урин дулааны улиралд болон баяр наадмын өмнө эгнээгээ эрс тэлдэг. Мөн хичээл сургууль эхлэхийн өмнө "нинжа" нарын тоо ч нэмэгддэг байна. Энэ үеэр 61-70 мянгад хүрдэг болохыг уул уурхайн салбарынхан хэлж байгаа юм. Харин бусад үед байнгын 15-20 мянган хүн ажилладаг. Тэднээс 90,4 хувь нь алт, 4,2 хувь нь жонш, 2,2 хувь нь нүүрс, бусад буюу үлдсэн хувь нь үнэт чулуу олборлодог гэсэн судалга бий.

Хөдөлмөр хамгааллын наад захын дүрэм журам, техник, технологийг ашигладаггүй энэ хүмүүсийн амь нас, эрүүл мэндэд нь цаг үргэлж аюул, осол аваар заналхийлж байдаг. Сүүдэр мэт эрсдэл дагуулж явдаг "нинжа" нарт үүнээс өөр ажил эрхлэх боломж хомс төдийгүй их мөнгөтэй болж аж амьдралаа дээшлүүлэх гэсэн хүсэл нь эх нутгийнаа газар шороогоо ухаж, төнхүүлсээр, амь насыг нь авч одсоор байгааг яалтай! Сүүлийн 15 жилд баялгийн хараал гэгч монголчуудыг даллан дуудсаар, үүний эсрэг төр засаг ч хүчин мөхөсдсөөр олон арван эрдэнэт хүний амийг авч одсон нь нууц биш.

Амиа алдагсад нь 100 хувь хөдөлмөрийн насны монгол эрчүүд байдаг. Налайхын уурхайд гэхэд л өнгөрсөн энэ хугацаанд 100 шахам эрчүүд амь насаа алдаж, олон хүүхэд аавгүй, ээж, аавууд хүүгүй, эхнэрүүд бэлэвсэрч хоцорсон. Энэ бол үнэхээр дайн байлдаантай байгаа улс оронд тохиолддог шиг том гамшгийн хэмжээнд хүрсэн гэдгийг харуулж байна. Монгол хүний, тэр дундаа монгол эрчүүдийн үнэ цэнэ ийм хямдхан болсон нь даанч дэндүү дээ. Монгол Улсын хөдөлмөрийн насны хүн амын дунд эрчүүдийн амь нас, эрүүл мэндээрээ эрсдэж байгаа зөвхөн ганц жишээ энэ биш. Өнөөдөр ажлын байргүйгээс цөөнгүй монгол эрчүүд харийн оронд биеийн хөдөлмөр эрхэлж байгаа. Мөн эх орондоо байгаа цөөнгүй эрчүүд архины асуудалтай болсон нь тэдний амь нас, эрүүл мэндэд байнга заналхийлж, эрсдүүлж байдаг. Улс орны тулгуур багана, өмөг түшиг болж байх ёстой эрчүүдээ эдгээр олон эрсдлээс хамгаалж, өнөөдөр манай нийгэмд нүүрлээд байгаа энэ зохисгүй байдлыг өөрчлөхийг цаг үе шаардаж байна. Монгол эр хүн ажилтай, зорилготой, хийморьтой байж Монгол Улс хүчтэй, хөгжилтэй айл өрх бүр амгалан, аз жаргалтай байх ёстой гэсэн төрийн бодлого үгүйлэгдсээр байна.

Бидний өвөг дээдсийн түүх ч монгол эрчүүдийн цог золбоо, алсын хараатай мэргэн ухааны ачаар мандан бадарч, гэрэлт түүхийг бүтээж байсан нь маргашгүй үнэн. Монгол Улсын өнөөгийн эрх чөлөө, тусгаар тогтнол нь монгол эрчүүдийн гавьяа, зүтгэл билээ. Монгол эр хүн төлөв, түвшин, алсын хараатай бол ирээдүйн Монгол Улс, айл өрх бүр бас л тийм байна. Эмэгтэйчүүд, хүүхэд багачууд нь аав, хань нөхөр, ахынхаа хайр, нөмөр нөөлөгт байснаар амар амгалан, аз жаргалтай, эмх цэгцтэй байдаг. Энэ бичигдээгүй зарчим нь бидний өвөг дээдсээс уламжлагдаж ирсэн ариун ёс журам гэж болно. Энэ сайхан ёс журмыг мөрдсөнөөр хүний эрх чөлөө, хүйсийн тэгш эрх алдагдах нь юу л бол? Харин бид уламжлалт энэ ёс журмаа дээдлэхийн зэрэгцээ орчин үеийн чиг хандлагыг ч хамтад нь авч явах учиртай. Монгол эрчүүд өнөөг хүртэл ээжээ, эхнэрээ хайрлаж, халамжилж, магтан дуулж, хамгаалж, өмгөөлж ирсэн уламжлалтай ард түмэн билээ. Сүүлийн жилүүдэд Монголын нийгэм, хамт олон, гэр бүлийн дунд эр хүнийг эрхэмлэх энэ сайхан чанар алдагдаад байгаа нь нууц биш болсон. Тухайлбал, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр монгол эрчүүд арчаагүй, архичин гэх хандлага бий болсон. Монгол эрчүүдийг зэмлэх, гутаах, арчаагүйгээр нь дуудан доромжлосноор байдал өөрчлөгдөх болов уу.

"Монгол" хэмээх омогшил дүүрэн ард түмэнд үндэсний бахархал гэж эрхэмлэх ариун нандин зүйл бий. Монгол эр хүний, монгол аавын охин нь болж төрчихөөд Монгол эрчүүдийг муулдаг бүсгүй байх нь тийм ч таатай бус. Гэхдээ бурууг хэлэх нь зүйн хэрэг ч нийтэд нь хавтгайруулах тийм ч оновчтой биш болов уу. Даяарчлал гэдэг ойлголт нь өнөөгийн биднийг байлдан дагуулж байгаа ч бүгдийг даяарчлах нь тийм ч зохистой биш гэдэг олон зүйл дээр нотлогдсоор байна. Улс орон бүрт өөрийн гэсэн уламжлалт соёл, ёс заншил байдаг, үүнийгээ авч үлдэхийг үндэстэн бүр хүсч байна. Энэ нь өөрөө дангааршил хэрэгтэй гэдгийг батлаж байгаа юм. Худлаа зүйлийг дахин дахин үнэн гээд яриад байхаар үнэн мэт болж, эргэлзээ төрүүлдэг шиг монгол эрчүүдийн яс чанар муудсан гээд байгаа нь нийгэмд таагүй уур амьсгалыг бий болгож байна. Үүнд нөлөөлж байгаа олон хүчин зүйл байгаа нь нууц биш. Тухайлбал, нийгмийн ядуурал, архидалт, сэтгэл гутрал, мэдлэг, боловсрол, эрсдэлт зан үйл, сөрөг мэдээллээс эхлээд олон шалтгаан байгаа юм. Үнэхээр монгол эр хүн арчаагүй сул дорой болж орхив уу гээд эргэн тойрноо ажиглахад ихэнх эрчүүд өөрийн гэр бүлийн төлөө үүрэг хүлээн, хичээн зүтгэж явна. Мэдээж тэдэнд, хүн бүхэнд байдаг сайн, муу чанар аль аль нь зэрэгцэн оршиж л байгаа. Харин өнөөгийн нийгэмд эр хүний үнэ цэнийг бууруулах сөрөг сурталчилгаа явагдаад байна уу даа?

Монгол эр хүний омог бардам зан, холч сийрэг ухааныг мохоож үнэгүйдүүлэх гэсэн харийнхны бодлого Монголчуудын үе үеийн түүхэнд хар толбо, хорт үр дагаврыг үлдээж байсныг бид ямагт санаж байх ёстой. Хамгийн ойрын жишээ гэвэл, 1937 онд 70 гаруй мянган эх орноо гэсэн чин сэтгэл зүрхтэй, мэдлэг боловсролтой эрчүүдийг буудан хороож, тамлаж, шоронд хорьж хэлмэгдүүлсэн бол 1960-1980 оны үед цөөнгүй эрчүүдээ сэтгэл зүйд нь нөлөөлж, гэр бүль үр хүүхэдтэй нь гутаан хэлмэгдүүлж байсан гашуун түүх бий. Манай улс ардчилал зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш ч энэ алдаа давтагдаж өмнөд хөршөөс хүний оюун ухаанд нөлөөлөх хямд үнэтэй спиртийг олон зуун тонноор оруулж ирэх аян явагдсаар өнөөдөртэй золгож байна. Монголчуудыг 20 жилийн турш архин далайд живүүлэх бодлого явагдсаны үр дүнд олон зуун эрчүүд хорвоогоос халин одсон. Сүүлийн таван жилд хортой спирт хэрэглэгчдийн эгнээнд охид, эмэгтэйчүүд хүч түрэн орж ирэх болсон нь тун ч эмгэнэлтэй. Хүүхэд, охид, залуучуудын дунд архидалт хавтгайрч байгааг яалтай. Энэ нь манай төрийн бодлог! о биш гэдэг нь тодорхой. Харин үүнийг хаанаас, хэн өөгшүүлж байгаа нь учир битүүлэг."Монгол" гэсэн өвөрмөц содон генийг үгүй хийхийг хэн хүсээд байна вэ? Энэ бол бодож, эрэгцүүлж үзэх л хурц асуудал яах аргагүй мөн!

Энэ бүхнээс үзэхэд, бид монгол эрчүүдээ халамжилж, оюун санаа, мэдлэг боловсрол, бие бялдрыг нь хөгжүүлж байх нь Монгол Улсын тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний баталгаа нь болох ёстой төдийгүй төрийн хар хайрцагны эрхэм чигч бодлого нь байх учиртай гэдгийг өнөөгийн төрийн бодлого тодорхойлогчид мартах ёсгүй. Өнөөдөр Монголын олон зуун өрх айлын аавууд нь эзгүй байна. Манай улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүнийг бүрдүүлж буйтай тэнцэхүйц тооны эрчүүд харийн оронд хөлсний ажил эрхэлж байна. Тэд өөрийн гэсэн орон байртай, хөл дүүжлэх унаатай болж эхнэр, хүүхэд, аав ээждээ хангалуун сайхан амьдрал бэлэглэх гэсэн зорилго өвөрлөн хань ижил, үр хүүхэд, эцэг эхээ орхиж харийн оронд очсон. Харин тэдний ихэнх нь залуу насны ааг, омогшилдоо автан эрүүл мэндээрээ хохирч байгаагаа яахан мэдэх билээ. Эрсдлийг тооцож үзэлгүй явсан зарим нь ар гэр, амьдралаа ч нурааж орхих тохиолдол ч бий. Харийнхны хийхийг хүсдэггүй хамгийн хэцүү ажлыг хүнд хүчир, хортой гэж гололгүй, цаг наргүй хийдэг монгол эрчүүд эрүүл мэндээрээ хохирсоор байна. Тэдний ар талд аавынхаа сургамж үгийг сонсох эрхгүйгээр хүү нь, охин нь өсч том болж байна. Эхнэр нь, бас өөрөө ханийн жаргалыг эдлэх эрхгүй, холдон хөндийрч, орон гэр нь нэг л ханхайн эзгүйрч байгаа нь лавтай. Тэдний аав, ээж нь хүүгээ сайн яваад ирээсэй хэмээн залбирч суухаас өөрийг хийж, туслаж чадахгүй байгаа хувь заяатайгаа эвлэрч суугаа.

Монгол эрчүүдэд эх орондоо ажил хөдөлмөр эрхлээд хангалттай цалин хөлс авчихдаг байсан бол тэд яах гэж харийн орныг зорих билээ. Эрчүүд энэ мэтээр өнөө үед хэлмэгдэж байгаа нь хэний буруу юм бол? Төрийн буруу бодлого, шийдвэрийн шууд үр дагавар биш гэж үү... Эрхэм охид, бүсгүйчүүд минь эрчүүдээ муулж, ад үзэх хэрэггүй гэж хэлэхийг хүсч байна. Эрчүүдийн тухай нэгэн нууцыг та мэдэхүү? Эр хүнийг гаднаас нь харахад хатуу ширүүн харагддаг ч, тэдний сэтгэл рүү өнгийгээд харвал өр зөөлөн, хэврэгхэн төдийгүй үргэлж л хайр, халамж нэхсэн хүмүүс байдаг. Харин тэд их нэрэлхүү, бардам, бас янгууч хүмүүс гэдгийг битгий мартаарай. Эрчүүд хайрыг хайж, хүсдэг, нялхардаг сонин араншинтай хүмүүс гэдгийг бүсгүйчүүд минь анхаарч, ажиглаж нэг үзээрэй. Дэлхий дээр өөр хаана ч дахин бий болохгүй ганцхан хувь "Мо! нгол эр хүн" гэж бахархан, Монгол эрчүүддээ урам хайрлавал тэд их л омогшиж, урамшиж, хичээх байх шүү. Хүчтэй, зоригтой, эрэмгий, холч ухаантай "Монгол эрчүүд"-ээ хайрлаж хамгаалж, халамжилж чадвал бүсгүй таны үнэнч нөхөр, өрх гэрийн тань нэг багана байх төдийгүй улс, эх орны минь өмөг түшиг, цог золбоо, чиглүүлэгч хүч байж чадна гэдэгт итгээрэй. Сайн үйлс бүхэн дэлгэрэх болтугай.

Д.Өлзийсайхан