Чєлєєт бvсийн зєвлєлийн нарийн бичгийн дарга Х.Ганболдтой ярилцлаа. Алтанбулаг, Замын-Vvд, Цагааннуур зэрэг

газруудад чєлєєт бvс байгуулах ажлыг Чєлєєт бvсийн зєвлєл хариуцан ажилладаг билээ.

-Чєлєєт бvс байгуулах ажил ямар шатандаа явж байна вэ, ахиц дэвшил гарав уу?
-Єнгєрсєн 2010 он бол олон жил бугшиж байсан ажлуудын зангидагдсан олсны vзvvрийг тайлах жил байсан. Хууль эрх зvйн хvрээнд томоохон ажлууд хийгдлээ. Чєлєєт бvсийн хуулиар заагдсан бvх журмуудыг баталлаа. Нэг ёсондоо тєр засгийн зvгээс хийх хууль эрх зvйн акт 100 хувь гарсан жил болсон. Тvvнчлэн бодитой хєрєнгє оруулалтыг чєлєєт бvсvvдэд хийлээ. Хєрєнгє оруулалт гэдэгт би дэд бvтцийн хєрєнгє оруулалтыг ярьж байна. Нийтдээ чєлєєт бvсvvдэд єнгєрсєн жил улсын тєсвєєс 4.3 тэрбум тєгрєг тєсєвлєсєн. Энэ хєрєнгє оруулалтыг vндсэнд нь 100 хувь Алтанбулагийн чєлєєт бvсэд зарцуулсан. Тухайлбал, цэвэр усны эх vvсвэрийн асуудлыг 100 хувь шийдлээ. Ингэснээр зєвхєн чєлєєт бvсийн усан хангамжийг шийдээд зогсолгvй, Алтанбулаг тосгоны сумын усны асуудлыг бvрэн шийдсэн. Vvнээс гадна vлдэгдэл бага зэрэг хєрєнгє байсан. Vvгээр бид хилийн хяналтын барилгын ажлыг хийж дуусгалаа. Чєлєєт бvс рvv ОХУ-ын талаас орж ирж байгаа бvх тээврийн хэрэгслийг vзэж, шалгах, хvмvvсийг нэвтрvvлэх ажлыг нэг мєр шийдлээ гэсэн vг. Замын-Vvд эдийн засгийн чєлєєт бvсийн барилгын асуудлыг ч бас єнгєрсєн жил бvрэн шийдэж, дуусгалаа. Нэг ёсондоо єнгєрсєн жил улсын тєсвєєс ирсэн хєрєнгє оруулалтыг бvрэн гvйцэд, зєв зориулалтаар зарцууллаа. Vvнээс гадна гадаадын хєрєнгє оруулалтаар ч бас чамгvй олон асуудлыг шийдэж байна.

-Тухайлбал?
-БНХАУ-аас 300 сая ам.долларын хєнгєлєлттэй зээл олгохоор болсон. Тэр хvрээнд Замын-Vvдийн дэд бvтцийг сайжруулах тєсєл хэрэгжих юм. Тухайлбал, Замын-Vvдэд 80 кб цагийн дулааны цахилгаан станц барьж, 10 гаруй километрээс цэвэр усны эх vvсвэрийг олж тогтоох, татаж, ус цэвэршvvлэх vйлдвэрийг байгуулах юм. Усны болон дулааны бvх шугам сvлжээ сумын vндсэн шугамтайгаа хамт хийгдэх юм. Дээр нь ариутгах татуургын байгууламжуудыг шийдэх тєсєл явж байгаа. Чєлєєт бvс дотор 10 гаруй километр нэгдvгээр зэрэглэлийн зам анх удаа Монгол Улсад байгуулагдах юм. Энэ асуудлыг замын дагуух ногоон байгууламж, холбооных нь сувагжилттайгаар шийдэхээр БНХАУ-ын “Кавк инженеринг” компани тендерт шалгараад одоо ажлын зургаа хийгээд явж байна. Энэ онд дуусах байх. Энэ хавраас бvтээн байгуулалтын ажлаа эхэлнэ гэж ойлгож байгаа. Иймэрхvv дэд бvтцийн ажлууд хийгдэж байна.

-Чєлєєт бvс байгуулна гэж олон жил ярилаа. Яагаад єнєєг хvртэл хэрэгжихгvй, ажил урагшилдаггvй юм бэ?
-Бид vргэлж єнгєрснєє хараад байж болохгvй. Єнгєрсєн алдаан дээрээ дvгнэлт хийгээд, цаашид алдахгvй явах л vvрэгтэй. Бvсvvд дээр боловсон хvчин, удирдлагын хувьд гаргасан алдаанууд бий. Энэ алдааг залруулаад явж байгаа. Монголоос шалтгаалахгvй бусад шалтгаанууд бий. Би саяхан ОХУ-ын Тээврийн сайд Козловтой уулзаад ирсэн. Бид нар ямар асуудал шийдэж байна вэ гэхээр Улаан-Vvдийн хотуудаас манай чєлєєт бvс рvv зорчигч тээвэрлэх, ачаа тээвэрлэх асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх асуудлаар хэлэлцээд, тодорхой тохиролцоонд хvрээнд, хамтран ажиллах санамж бичигт гарын vсэг зурлаа. Чєлєєт бvсvvдэд БНХАУ-ын компаниудыг татаж оруулах асуудал дээр бас уулзалт хийсэн. Євєр Монголын Худалдааны танхим, Эдийн засгийн хороо, Гадаад харилцааны хороо, Хєгжил шинэтгэлийн хороотой нь уулзалт хийгээд протокол vйлдлээ. Тэгэхээр хоёр их хєрштэйгєє хамтарч ажиллаж байна. Одоо гол асуудал бодитой ажил хийж, хєрєнгє оруулалтыг татах ажил. Алтанбулагт дотоод, гадаадын нийлсэн 100 гаруй хєрєнгє оруулагч, аж ахуйн нэгжvvд байгаа. Тэрэн дотор vнэхээр юм хийчих хvн байна уу, эсвэл зvгээр газар аваад сууж байх нь уу гэдгийг судалж, хамтарч ажиллах ёстой. Бид он гараад дотоод гадаадын аж ахуйн нэгжvvд, vйлдвэрлэгчидтэй хэд хэдэн удаагийн уулзалт зохио байгуулж, хамтран ажиллахаар ярилцаж айна. Тэгэхээр бид Замын-Vvдийн чєлєєт бvс хаана байна, Алтанбулаг явахгvй нь гэж ярьдаг байсан. Одоо энэ ярианд тєгсгєл, цэг тавих цаг нь болчихсон гэж vзэж байгаа.

-Ер нь тєр засгийн зvгээс дэмжлэг хэр байдаг юм бэ, хєрєнгє мєнгєний асуудал хvндрэлтэй байдаг байх?
-Тєр засаг биднийг нэлээд дэмжиж ажиллаж байна. Санхvvгийн хувьд хvндрэлтэй байгаа ч гэсэн хєрєнгє хvчээ дайчилж байна. Бид тавьсан хєрєнгийг бодитой, зєв хєрєнгє оруулалт болгож ашиглах тал дээр нэлээд анхаарал хандуулж ажиллаж байгаа. Энэ жилийн хувьд Алтанбулаг худалдааны чєлєєт бvсийн цэвэр усны дотоод сvлжээг нь бvрэн ашиглалтад єгнє. Ємнє нь гаргасан алдаанууд, дутуу баригдсан хэд хэдэн объектууд байгаа. Хєрєнгє мєнгє нь хvрээгvй, ажиллаж байсан хvмvvс нь хариуцлага алдаад орхигдчихсон ажлууд бий. Гаргасан алдааг нь засаад, энэ ажлуудыг бид дуусгах саналтай байгаа. Засаг тєр анхаарал тавьж байгааг дээр хэлсэн. Ирэх хаврын чуулганаар тєсвийн тодотгол орох байх. Энэ тодотголоор нэлээдгvй хэмжээний хєрєнгє мєнгєний асуудлыг шийдvvлэхээр ярьж байгаа. Цаашид хийх ёстой ажлууд ч байна. Бид ажиллаж байна.

-Хийх ёстой ажлууд гэдгийг тодруулаач, гадаадын хєрєнгє оруулалтыг татах, худалдаачдыг тєвлєрvvлэх гээд олон асуудал байгаа биз дээ?
-ОХУ-д Ерєнхий сайд С.Батболд айлчилсан. Энэ айлчлалын vеэр ОХУ-ын Засгийн газрын тэргvvн В.Путин манай чєлєєт бvсийн асуудал дээр анхаарал хандуулж, хамтарч ажиллахаа тусгайлан илэрхийлсэн. Vvний дагуу 2011-2013 онд Хиагтын гааль, хяналтын байгууллагыг єргєтгєхєєр тєлєвлєж байгаа юм билээ. 2012-2013 онд Хиагтын гаалийн дамжин єнгєрєх чадварыг сайжруулах тєсєл нь хэрэгжих юм гэсэн Тэгэхээр ОХУ-ын талаас Монгол руу орж, орж ирэх асуудал шийдэгдэнэ. Энэ бол ОХУ бид нарт ач холбогдол єгч байгаагийн нэг хэлбэр гэж vзэж байгаа. Тавдугаар сард Монгол Оросын Засгийн газрын хамтарсан хурал болно. Тэр vед бид харилцан визгvй зорчих, ялангуяа чєлєєт бvс рvv визгvй орох асуудлыг шийдэх талаар нэлээн сайн ярилцах байх. Ер нь бол хоёр талын тєр, засгийн байгууллагатай бид нэгдсэн ойлголтод хvрч, хамтарч ажиллах нь зайлшгvй. Мєнхийн хєршvvд шvv дээ. Энэ тал дээр тодорхой алхмууд хийгээд, ярилцаад явж байгаа зvйл бий.

-Хилийн шалган нэвтрvvлэх, татвар, хяналт багагvй хvнд сурталтай гэлцдэг. Энэ асуудал хэрхэн шийдэгдэх вэ?
-Гаалийн ерєнхий газраас Чєлєєт бvсийн горимд хэрэгжvvлэх тусгай журам гэдгийг гаргасан. Чєлєєт бvсэд орж гарч байгаа ачаа тээвэрт хяналт тавих журам гэсэн vг. Нэлээд шуурхай vзэж, шалгадаг журам. Одоо хэрэгжээд явж байгаа. Зарим алдаатай зvйл байгаа. Vvнийг засч, залруулахаар бид Гаалийн ерєнхий газарт саналаа єгєєд явж байна. Гаалийн талаас нэг их хvндрэл гарахгvй. Тусгай горим, журам хэрэгжинэ. Гаалийн талаас авах ёстой арга хэмжээнvvдээ авч байгаа. Ямар нэгэн саад тодгор, хvнд суртал байхгvй. Бvх журам гарсан гэж би тvрvvн хэлсэн. Тэгэхээр тєр засгаас vзvvлэх ёстой vйлчилгээ хийхэд бэлэн байгаа.

-Одоо ер нь худалдаа хийгдэж байгаа юм уу?
-Одоогоор худалдаа хийгдэхгvй байгаа. Харин бvтээн байгуулалтын ажил хийгдэж байна. Хєрєнгє оруулагчдын зvгээс дэд бvтэц яах бол гэсэн хvлээлт байсан. Тэгэхээр дэд бvтцийг нь засаг тєр тавиад эхэлчихсэн. Хєрєнгє оруулагч одоо хєрєнгєє оруулаад, ажиллах цаг нь болсон. Тийм учраас бид хєрєнгє оруулагчдад “одоо та нар юмаа хийгээч ээ, тєр засаг хvлээсэн vvргээ биелvvллээ” гэж хэлж байгаа.

-Дэд бvтцийн ажлууд хэзээ бvрэн ашиглалтад орох вэ?
-Бvрэн гэдэг бол харьцангуй ойлголт шvv дээ. Тєр засгийн зvгээс хийх ёстой ажлаа vндсэнд нь дуусч байгаа. 2012, 2013 он гэхэд дуусна. Тэгэхээр бvсийг цаашид авч явах нь хєрєнгє оруулагчдын ажил. Тєрийн ажил, хєрєнгє оруулагчдын ажил гэж тусдаа ялгаж, салгаж ойлгох ёстой. Одоо Алтанбулагт ороод ирчихсэн байгаа 100 гаруй хєрєнгє оруулагч ажлаа эхлэх цаг нь болсон. Хєрєнгє оруулагчид бид нараас юм нэхээд байсан, бид гаргаад єгчихсєн. Одоо бид хєрєнгє оруулагчдаас нэхэж байгаа. Та нарын хєрєнгє мєнгє, оруулж ирэх юм чинь хаана байна, одоо ажлаа хий. Тэгээд та нарын хvсээд байсан дэд бvтцийг чинь бид тавиад єглєє. Vvнийг л хийчих юм бол бид нар бvсийг босгоод, аваад явчихна гээд байсан. Одоо тєр хуулиа гаргалаа, дvрэм журмаа гаргалаа, хєрєнгє оруулалтаа хийлээ. Одоо та нар бусад юмаа хий гэж байгаа. Гэхдээ цаашид бvх зvйлийг хєрєнгє оруулагчид хийх ёстой гэж орхихгvй л дээ. Бид тєр засгийн зvгээс хийх ёстой ажлын тал дээр бvхий л бололцоо, нєєцєє шавхаж ажиллана. Vvнийг бид босгохын тєлєє явж байгаа. Олон Засгийн газар дамжиж, олон жил яригдлаа. Одоо зогсооё. Энэ байр суурин дээр бид баттай зогсч байгаа. Чадна гэж бодож байна.

-Чєлєєт бvсэд ажиллах хєрєнгє оруулагчдад ямархуу давуу тал олгож байгаа юм бэ?
-Монгол Улсын Чєлєєт бvсийн тухай хууль, бусад холбогдох хуулиудаар хєрєнгє оруулагчдад бараг Азийн хэмжээнд байхгvй давуу тал олгож байгаа. Нэгдvгээрт, чєлєєт бvсэд онцгой татвар, нэмvv єртгийн татвар, гаалийн татвар байхгvй. Чєлєєт бvсэд бараа оруулж ирэх, гаргахад татваргvй. Харин чєлєєт бvсэд байсан барааг Монголын нутаг дэвсгэр рvv оруулбал татвартай. Авдаг татвараа авна шvv дээ. Гурав дахь орон руу гарч байвал татвар байхгvй, энэ бол давуу тал. Газрын тєлбєрєєс бид таван жилийн хугацаанд 100 хувь хєнгєлж байна. Газрын тєлбєр гээд байгаа нь ядаж байхад их хямдхан. Жишээлбэл, Алтанбулаг дээр нэг га газар ойролцоогоор гурван сая тєгрєг байгаа. Ийм бага татвар тавьчихаад бид эхний таван жилд нь 100 хувь хєнгєлєєд, дараагийн гурван жилд нь 50 хувь хєнгєлж байна. Худалдаа эрхэлж байгаа хэлбэрээс нь шалтгаалаад гурав хvртэлх жилд ашиг орлогын татвараас нь тодорхой хэмжээгээр чєлєєлж байгаа. Заримыг нь 100 хувь, заримыг нь 50 хувь чєлєєлж байна. Хугацаагаар хязгаарласан зvйл байхгvй. Зарим улс оронд 10, 15, 20 жилээр хязгаарладаг. Манай чєлєєт бvсэд тийм зvйл байхгvй. Нэг ёсондоо татварын талаар хєрєнгє оруулагчдад єгч байгаа Ази, Европт байхгvй хамгийн таатай нєхцєл манай улсад байна. Vvнээс гадна улс тєрийн асуудал байгаа. Засгийн газар нь тогтворгvй энэ тэр гээд шvvмжлэл бий. Єнгєрсєн гурван жилд улс тєрийн тогтвортой байдлыг харууллаа шvv дээ. Банк, санхvvгийн тогтвортой байдал бас байна. Дээрээс нь тєр засгийн бодлого. Монгол Улсын дэд бvтцийг хєгжvvлэх том том тєслvvд байна. Алтанбулагаас Замын-Vvд рvv хурдны зам тавих асуудлыг ярьж байна. Тээврийн хєнгєвчилсєн нєхцєл, манайд логистик муу гээд л байдаг. Тэр логистикийг чинь шийдэх нєхцєл бvрдчихсэн. Хєндлєн тємєр зам байна, уул уурхайн хєгжил гээд бvх зvйл чєлєєт бvстэй салшгvй холбоотой. Энэ бvхэн чинь манай чєлєєт бvсийн хєгжилд асар том давуу тал бий болгож байна. Нэг ёсондоо чєлєєт бvс хєгжих нєхцєл бvх талаасаа бvрдэж байна. Одоо манай биенесмэнvvдийн толгой л ажиллах хэрэгтэй.

-Бараг л бvх татвараас нь чєлєєлж байгаа юм байна. Тэгэхээр нэг болгоомжлол байдаг шvv дээ. Хамаг татвараасаа чєлєєлєгдчихєєд ажиллаж байгаад л гараад явчихдаг, улс юу ч vгvй хоцордог. Жишээ нь “Бороо гоулд” гээд л дурьдаж болно. Чєлєєт бvсэд тийм асуудал гарах вий дээ?
Уул уурхай бол газрын доорх баялгийг ухчихаад яваад єгчихдєг. Онгорхой нvх л vлддэг. Харин чєлєєт бvсэд юу хийдэг вэ гэхээр бараа бvтээгдэхvvн vйлдвэрлэдэг, шинэ технологи орж ирдэг юм. Ингэснээрээ чєлєєт бvс єєрєє Монголд орж ирж байгаа шинэ технологийн туршилтын талбар болох юм. Чєлєєт бvсэд орж ирж байгаа технологи таван жил туршигдана. Ингээд Монголд тохирч байвал бусад аймаг, хотуудад тавигдана гэсэн vг. Чєлєєт бvсэд ямар ч олборлолт, ашиглалт, баяжуулдаг уурхай баригдахгvй. Уул уурхай хэт их хєгжихєєр нєгєє Голланд євчин гарч ирэх эрсдэлтэй. Тэгэхээр Голланд євчнийг нєхдєг зvйл чинь бусад тєрлийн vйлдвэрлэл шvv дээ. Тэр бvхнийг чинь чєлєєт бvс бий болгоно. Чєлєєт бvсэд шинэ технологи орж ирнэ. Тэр шинэ технологийг монголчуудад эзэмшvvлж, сургах бэлэн школ бий болж байгаа байхгvй юу. Энд л хамгийн гол нь. Vvнийг ямар ч мєнгєєр vнэлэхгvй. Гэхдээ бас оруулсан хєрєнгєє нєхєх асуудал байна л даа. Чєлєєт бvсэд шууд болон шууд бусаар орж ирэх орлого гэж байна. Тэр бvхнийг тооцоод явж байгаа. Гэхдээ хамгийн гол ач холбогдол нь технологи нутагшуулах. Технологийн нутагшуулалтыг хийдэг ганц газар нь чєлєєт бvс. Бусад орнууд тэгж л хєгжсєн. Хятад байна. Далайн эргийн хотууд дээрээ чєлєєт бvс байгуулаад тэндээ гутлын vйлдвэр байгуулаад л. Тэр гутлын vйлдвэрээ бусад мужууддаа єгєєд л, яг тэр хэмжээгээрээ vйлдвэрлэл нь хєгжєєд явчихсан. Одоо Хятадын экспортод гаргаж байгаа бараа бvтээгдэхvvний 68 хувийг чєлєєт бvсэд vйлдвэрлэж байна. Бэлэн туршлага бидний хажууд байна шvv дээ.

Монголын мэдээ сонин
Л.Энхдэлгэр