ашигладгаараа давуу талтай энэ уурхай 2014 оны сүүлч гэхэд өдөрт 30 мянган тонн хүдэр олборлох боломжтой ажээ. Яг ийм 5-6 босоо ам барьчихвал өдөрт 150 мянган тонн хүдэр гаргаж боловсруулна хэмээн Оюутолгойн зэсийн баяжуулах үйлдвэрийн техник, эдийн засгийн үндэслэлд тусгасан.

Энэ ордын талаар Монголчуудад мэдэхгүй, ойлгоход амаргүй зүйл олон бий. Наад зах нь шафт буюу босоо ам гэгчийг одоо барьж байгуулж байгаа гэсэн. Хойд Хюруга, Хюго Даммет, Өмнөд Оюугийн орд гээд тус, тусдаа тогтсон хүдрийн ордууд байна. Хюругагийн ордын нэрийг Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба лам Б.Чойжамц гуай хайрласан гэдэг. Дээд зэргийн баяр баясгалан гэсэн утгатай түвд нэр ажээ. Энэ ордын хамгийн гүн цооногийг 2670 гаруй метр өрөмдсөн гэнэ.

Хюго Даммет гэдэг нь Оюутолгойн ордыг нээхэд онцгой гавъяа байгуулсан хүний нэр. Монголчууд "Хюга Босс" гэдэг сүрчиг л мэддэг байсан бол сүүлийн жилүүдэд Оюутолгойн тухай ярих болгонд энэ үгийг сонсдог болоод байгаа. Хюго Даммет нь "ВНР биллитион" компанид хайгуул эрхэлсэн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Тэрбээр Оюутолгойд ирээд дөрөвдүгээр цооногийг өрөмдсөний дараа ирж үзээд "Цаашдаа үр өгөөжөө өгөх орд байна. Би мөнгө хайрлахгүй" хэмээжээ.

Гэтэл 1999 онд ВНР компанийн удирдлага солигдон, Оюутолгой төслийг зогсоолоо. Хюго Даммет ч тэтгэвэртээ гараад Африктаа очиж, нэгэн компанийн захирлаар ажиллах болов. Тэгснээ 2002 оны наймдугаар сард буцаад хүрээд ирэв. Тэр үед 150 дугаар цооногийг өрөмдөж байжээ. Хюго Даммет "Би энд өөрийнхөө компаниас хөрөнгө гаргаж зарцуулахад бэлэн байна" гэлээ. Яг тэр үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабанди Өмнөд Африкт айлчлал хийв. Айлчлалын үеэр Хюго Даммет Монголын Ерөнхийлөгчийг Африкт байхад нь өөрийн биеэр уулзаж Оюутолгой төслийг танилцуулъя гээд нутгаа зорьжээ.

Харамсалтай нь Африкт газардаад, онгоцны буудлаас өөрөө машинаа барьж яваад ослоор нас барсан байна. Түүний Оюутолгой төслийн төлөө хичээл зүтгэл гаргасныг бодож, гэгээн дурсгалыг хүндэтгэн шинээр илэрсэн далд ордыг Хюго Дамметийн нэрээр нэрлэжээ. Энэ ордыг далд уурхайгаар ашиглана. Тэнд гурван хувиас дээш агуулгатай хүдрийн биетүүд бий. Өөрөөр хэлбэл 10 тонн хүдрээс 30 килограмм зэс гаргаж авна гэсэн үг. Харин Өмнөд Оюугийн орд нь 2.7 км урт, 1.5 км өргөнтэй энэ уурхайг ил аргаар ашиглахаар тооцжээ. Хойд Хюруга, Хюго Даммет, Өмнөд Оюугийн ордууд тус тусдаа тогтсон хүдрийн ордтой, гүндээ буюу өргөөшөө хүдрийн биет олдсоноор нөөц нь улам нэмэгдэх хандлагатай байгаа гэнэ.

Оюутолгойн орд нийт талбай нь 10x8 километр. Энэ талбайн хүрээнд одоогоор 260 гаруй цооног өрөмдчихөөд байгаа. Энэ ордод халькафрит, борнит гэсэн хоёр эрдэс голлодог. Борнит нь 65 хувь буюу хамгийн өндөр хэмжээний зэс агуулсан эрдэст тооцогддог байна. Халькафит нь 34 хувийн зэс агуулдаг ажээ. Энэ хоёр эрдсийг дагаад 0.2 миллиметрээс жижиг хэмжээний алт уг ордоор тархсан байдаг. Алт, зэс агуулсан чулуулгийн дээжийг нимгэн зүсч, үзүүлэн маягаар хадгалдаг байна. Үүнийг Оюутолгойн лабораториос харж болно. Германы сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр өвч тоноглосон энэ лабораторийн микроскоф нь л гэхэд харж буй зүйлээ 50 дахин томруулдаг ажээ.

Ингээд орчин үеийн уурхайгаараа дэлхийд гайхуулах боллоо. Энэхүү хоёрдугаар босоо ам гэгч нь 31 давхар өндөр цамхаг, 10 метрийн диаметр бүхий нэвтрэлтийн хэсэг, бетон доторлогоотой, эхний бүтээгдэхүүнээ гаргах, ажиллах хүн, хүч, материал нэвтрэх гол хэрэгсэл юм. Оюутолгойн ордууд порфирын төрөлд хамаардаг бөгөөд Хойд Хюго, Хюруга ордод далд уурхайн блокоор нураах аргаар олборлолт хийнэ. Блокчлон олборлох арга нь үйлдвэрлэлийн инженерийн найдвартай схем, техник технологийн дэвшилд тулгуурладаг. Гэхдээ хүдэр өөрийн жингээр аажмаар нурах нь аюултай ч уурхайн гүнд ажилчид орж ажилладаггүй болохоор хамгийн аюулгүй аргад тооцогддог ажээ.

Энэ аргыг анх 1800-аад оны сүүлчээр АНУ-ын Мичиганы төмрийн ордуудад ашиглаж эхэлсэн гэдэг. Хожим нь Канад, Чилийн уурхайд тархжээ. Хагас зуу гаруй жилийн өмнө далд уурхайн блокоор нураах олборлолтын гүний хэмжээ 300-400 метр байсан бол одоогоор Оюутолгойн эхний ашиглалтын гүн 1200 метрт хүрээд байгаа. Тэгэхээр цаашдаа түүнээс гүнд олборлолт хийнэ гэсэн үг.

Хүний оролцоогүйгээр олборлолт хийдэг блокоор нураах аргыг энгийнээр тайлбарлая. Эхлээд далд уурхайн газрын гадарга доорх хүдэрт босоо амаар дамжиж хүрнэ. Дараа нь олборлолт явуулах хэвтээ хонгилуудыг малтана. Үүнийг хүдрийн биетийг улаар нь таслах түвшин гэж нэрлэдэг бөгөөд олборлотын гол нөхцөл болдог байна. Ингэж улаар нь тасалснаар хүдрийн биет тогтвортой чанараа алдаж өөрөө нурдаг. Энэ технологиор өдөрт 10 мянгаас 100 мянган тонн хүдэр гаргах боломжтой ажээ. Дээр өгүүлсэн Хюго Даммет гуай Оюутолгой ордыг блокчлон олборлох загварыг гаргасан.

Тэрбээр ордын дээд түвшнийг 25 жил, доод түвшнийг 30 жил хүртэл, нийт 50 гаруй жил ашиглах тооцоо гаргасан юм билээ. "Айвенхоу Майнз", "Оюутолгой" ХХК-ийн ТУЗ, Техникийн хамтарсан зөвлөл хуралдаж, ирэх онд зэс, алтын баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй баталсан. Тухайн үед Өмнөд Оюугийн ил уурхай болон хоногт 100 мянган тонн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай баяжуулах үйлдвэрийг барьж дуусгах, хоёрдугаар босоо амны цамхаг, нэвтрэлт зэрэг Хойд Хюгогийн далд уурхайн зарим хэсгийн барилгын ажлыг дуусгах тухай ярьж байв.

Харин өнгөрсөн онд барилгын ажлыг амжилттай гүйцэтгэж, өндөр хүчин чадлаар ажилласнаар төлөвлөснөөсөө зургаан сарын өмнө анхны хүдрээ баяжуулах үйлдвэрт хүргэх боломжтой болсон юм. Энэ амжилт зөвхөн Оюутолгой төслийнхний бус, монголчуудын хувьд баяр байх ёстой. Учир нь Оюутолгойн ямар байгааг дэлхийн уул уурхайн салбар тэр чигээрээ маш анхааралтай ажиглаж байгаа шүү дээ. Одоо Оюутолгой төслийнхөн Өмнөд Оюугийн ил уурхайн хүдрээс гарган авах зэс, алтаа ирэх оны дөрөвдүгээр улирлаас эхлэн арилжаанд гаргахаар төлөвлөөд байна. Мөн зэсээр баялаг Хюго Дамметын ордын далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил үргэлжилж буй. Энэ бүхэн Монголын нутаг дэвсгэр дээр байгаагаар нь бид бахархах ёстой.

Өнөөдөр Оюутолгойд 5000 гаруй хүн ажиллаж байгаагийн талаас илүү нь буюу 3392 нь монгол хүн байгаа. Тэр тусмаа Ханбогдоос 578, Баян-Овоогоос 23, Манлайгаас 65, Даланзадгадаас 258 хүн ирж ажиллаж байгаа гэсэн тоо байна. Хамгийн гол нь говьд амьдрал цэцэглэн, улсын хөгжихийн хэрээр монголчуудын амьдрал дээшилнэ. Түүхий эд нийлүүлэгч орон байхаа больж, баялаг бүтээгч орны хувиар зангарагтай дуугарах тэр цаг ойртож байна.