салбарт хөрөнгө оруулагчдын олон улсын чуулганы 6-р салбар хуралдаан буюу “Нүүрсний салбарын хөгжилд тулгамдаж буй асуудал, шийдвэрлэх арга зам, төр-хувийн хэвшлийн чөлөөт ярилцлага” хэлэлцүүлгийн үеэр дэвшүүлсэн саналыг ямар нэгэн засваргүйгээр уншигч та бүхэндээ хүргэж байна. Түүний дэвшүүлсэн санаа нь этгээд бөгөөд сонирхолтой байлаа.

Таван толгой яриад бид сүүлийн тав зургаан жил боллоо. Одоо ингээд сонсоод байхлаар Монголын өлгийтэй хүүхэд, нүүрсчин уурхайчин бүгд хувьцаа эзэмшигч болох юм байна л даа. Би энэ бүтэхгүй байхаа гэж бодож байна. Төрөөгүй хүүхдэд төмөр өлгий гэдэг шиг нүүрсээ олборлоогүй, техник эдийн засгийн үндэслэлээ олигтой гаргаагүй байж хуваана гэдэг асуудлыг эхэнд нь тавьж байна. Үүнийг сүүлд нь хийж болоогүй юмуу? Эхлээд уурхайгаа ажиллуулъя, ашиг орлоготой болъё. Үүний дараа хувьцаа эзэмших, эзэмшихгүй асуудлаа ярьвал арай оновчтой болох юм биш үү?

Дараагийн асуудал: Сая энэ таван толгой дээр тендер зарласан. Үүн дээр дэлхийн томчуудыг оролцуулсан байна лээ (Peabody, Shenhua, Mitsubishi, BHP billiton, Оросууд). Энэ томчуудын аль нэг нь орчих юм бол бид олон юм яриад хийгээд байх хэрэг байхгүй байх. Өнөөдөр Ivanhoe Minеs Монголчуудаас нэг их юм заалгаад асуугаад байхгүй байгаа. Тийм учраас би энэ асуудлыг арай өөр өнцөгөөс хараасай гэж бодох юм. Өнөөдрийн нүүрснээс олох таван төгрөгний ашиг биш ирээдүйн Монгол улсын хөгжил юун дээр хөгжих юм бэ гэдэг дээр бид илүү анхаарч Таван толгойн асуудлыг шийдмээр байна. Таван толгойг нөөцийн хэмжээгээр нь 5-6 хуваая. 6 тэрбум тн нөөцтэй энэ ордыг 5-6 хуваагаад 5-6 түншүүдэд санал болгоё. Гэхдээ энэ түншүүдэд санал болгохдоо Монголын улсын эдийн засгийн цаашдын сратеги хөгжилтэй уялдуулж холбож хувьчилъя. Тэрнээс биш хэн нэгэн таван төгрөг өгсөн хүнд биш. Магадгүй өнөөдөр Япон, Солонгос, Америк, Хятад, Орос гээд зөндөө улс орнууд санал тавьсан байгаа. Гэхдээ бид хэн нэгэнд нь өгчихөөд бусдыг нь яахийн, гомдоох юмуу. Жишээ нь бид Шенхуа-д өгчихвөл Оросууд яах вэ? Японд өгчвөл Хятад манайх хэлээрээ танай нүүрсийг Япон уруу гаргахгүй гэвэл яах вэ? Гэтэл сүүлийн 20 жил манай эдийн засгийг төлөвштөл Япончууд асар их хэмжээний тусламж өгснийг бид мартаж болохгүй. Дараагийн асуудал Солонгос. Дөчин мянган ажилгүй Монгол залуучуудыг тэнд мэргэжил эзэмшүүлээд жилд 300 сая доллар бид нарт өгч байна. Үүнийг бас мартаж болохгүй. Америк манай ардчилал хүний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг баталгаажуулж өгсөн. Манайх олон улсын хэмжээнд доллар төгрөгийн хөрвөлтөнд орсон. Ямар ч байсан доллар гэдэг юмаар гадаадтай харьцдаг болсон. Түүнээс бид хөгжлийг авчираад сууж байна. Дээр нь 2 хөршийн асуудал байж байна. Бид эрчим хүчээ Оросоос авч байгаа, төмөр замын тодорхой хэсэг нь Оросын мэдэлд байгаа энэ нөхцөлд Оросоо яах вэ гэдэг асуудал байна. Тийшээ Хятад байна. Хаалттай байж байгаад арай гэж 20 жил үүдээ нээсэн. Одоо Хятад шиг муу хүн байхгүй. Бид нарт өөрсдөд маань их дутагдал бий. Ажил хийх дургүй зүгээр сууж юм олох сонирхолтой хов жив их ярьдаг, мэдэхгүй байж мэддэг юм шиг зан гаргадаг энэ дутагдал бид нарын ажил амьдралд их саад болж байна. Тийм учраас Таван толгойн асуудал дээр энэ байдлаа засаад нөөцөөс нь хамаараад 5 хуваа. Тэгээд тендерээ зарлахдаа 34-36 хувийг хөрөнгө оруулагч нарт өгье, магадгүй 20 хувийг дотоодын компаниудад өгөөд үлдсэн хувийг засгийн газар аваад тэрнээсээ энэ үйлдвэр уурхай ажилд орсоны дараа иргэддээ хувьцаагаа өгнө биз. Тэр болтол алтан хувьцааг нь улс бариад байж байг.

1-рт ОХУ-г оруулъя. Гэхдээ энэ манай уул уурхай салбарт бий болж байгаа газруудад төмөр зам тавьж өг. Хятад руу нилээд хэдэн гарц бий болно. Орос руу ч гарц бий болно. Гэхдээ нэг төмөр замын компанитай болъё. Тэр нь улсын, магадгүй Оростой хамтарсан компани. Сая би Австрали яваад ирлээ. Тэнд 5 төрлийн төмөр замтай юм байна. Тэд энэ асуудлыг вагоноо гүйлтийн гэнжтэй болгосоноор шийдсэн байна. Нарийн төмөр зам руу ороод ирэхээр дугуй нь автоматаар өөрөө жижгэрч нарийсч байна. Гэтэл бид өргөн нарийн төмөр замаасаа болоод 2 улсын дунд асар том улс төрийн маргаантай сууж байгаа. Магадгүй энэ нь манай улсын гадаад аюулгүй байдалд ч занал хийлэх магадлал өндөртэй. Гэхлээ үүнийг бас сэтгэлийн хөөрлөөр хэн дуртай нь шийдэж болохгүй. Үүнийг маш ул сууртай шийдэх хэрэгтэй. Тийм учраас Оросууд өргөн төмөр замаа барьдаг л юм байгаа биз. Монголд явдаг вагоны дугуй нь нарийсаад Хятад руу ордог байхад яагаад болохгүй юм бэ? Тэгээд Орос Монголын хамтарсан компани төмөр замаа эзэмшиг. Нарийн төмөр зам тавихгүй гэсэн шийдвэр гарах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол өргөн төмөр замаа барина гэчихээд 2012 оноос нарийн төмөр зам барьж магадгүй гээд шийдвэр гарсан байна лээ. Энэ юу гэж байгаа юм бэ? Тэгэхээр хүн яаж хөрөнгө оруулалт хийх юм бэ.

2-рт – Хятадуудыг оруулъя. Бид нар өнөөдөр сүйрэлд орчихоод байна. Бид үүнийг анзаарахгүй байна. Хүн амын тэн хагас нь Улаанбаатарт амьдарч байна. Өнөөдөр Улаанбаатарын экологи, утаа, амьдрал ямар хүнд байна. Нүүрс яриад л байдаг энд хүн үхээд, өвчлөөд дуусах гэж байна. Тийм учраас Хятадууд 34 хувийн нэг хэсэг дээр нь орох юм бол 200 мянган айлын орон сууц бариулая. Орос Хятадын хоорондах замыг зургаан эгнээ машин явдагаар тавиулъя. Энэ төслүүдийг ийм нийгэмийн том хөгжлийн төлөвтэйгээ уяалдуулж шийдэх хэрэгтэй байна. Түүнээс биш өчүүхэн жижигхэн санаагаар 2 хүний хорин төгрөг олох хэмжээнд сэтгэмээргүй байнаа.

Дараагийн нэг асуудал: Япончуудад өгөе. Тэд орог л дээ. Зөндөө л айлчилсан шүү дээ. Ерөнхийлөгч нь ч очоод бүгдээрээ “Өгнө, танайхыг оруулна” гэдэг. Өгч байгаа юм байдаггүй. Өгч байгаа юмаа тендер зарлаад, нэгэнд нь л өгнө гээд шийдчихсэн бусад нь яах юм, гомдох юмуу. Гомдоож болохгүй шүү дээ. Бид нар шиг жижигхэн улс орон бүх оронтой дипломат эдийн засгийн, улс төрийн маш сайн харилцаатай байж байж явна. Тийм учраас Японыг оруулъя. Харин олон улсын том Нисэх буудал бариулъя. Яагаад гэвэл дэлхий даяар маш том байгалийн гамшиг эхлэж байна. Усанд автагдаж байна. Бүх улс орнууд нисэх буудлууд онгоцоо буулгаж чадахаа больж байна. Тэгвэл бид олон улсын хамгийн том ачилт тээврийн иргэний агаарын тээврийн нисэх буудалтай болоод түүнийг зүгээр түрээслье. Үүнийг барьж өгье тэгвэл та нар ор тэгээд юмаа ух. Харин нүүрсээ яаж зөөх нь бид нарын асуудал биш. Тэр орсон Японууд өөрсдөө агаараар зөөх үү юугаар зөөх вэ гэдгээ өөрсдөө шийднэ биз. Энэ бид нарын асуудал биш.

Дараагийн нэг асуудал: Солонгосын асуудал. Тэднийг оруул гэхдээ жижиг дунд үйлдвэрийн салбарт тэр 34 хувьдаа хөрөнгө оруулах нөхцөлтэйгөөр. Ийм тодорхой төслүүд хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол нэг бөөн юм яриад байдаг ямар ч асуудал дээр нэг ч ахиж байгаа юм алга.

Дараагийн нэг асуудал бол Америкийн асуудал байж байгаа. Манайхан ичмээр юм. Манай улс дэлхий дээр хамгийн их нүүрсний нөөцтэй. Бараг 160 тэрбум тн. Гэтэл өнөөдөр бид 200 мВт-ын эрчим хүчний шугамыг Оюу толгой уруу Хятадаас татаж байна. Энэ буруу. Өөрөөр хэлбэл Peabody-г нь оруулая. Гэхдээ Багануурт 5000 мВт-ын цахилгаан станц та нар барьж өг, тэгвэл Таван толгой руу ор. Ингэж дэд бүтэцтэйгээ уяалдуулж энэ асуудлыг шийдэхгүй бол энэ замбараагүй байдлаараа хүн болгон нэг жоотуу, зээтүү, хүрз, машин бариад нүүрс зөөхийн бол бид хэзээ ч ашиг олохгүй. Тэр бол ойлгомжтой. Нэг тонн нүүрс 50 доллар, 500 биш 50 доллар шүү. Энэ ирээдүйн хөгжилтэй энэ төслийг уяалдуулъя. Тэгвэл бид ахиад улс төрд ч тэр улс төрийн ямар нэг хэрүүл маргаанд ч орохгүй. Улс нь эзэмшиж байна улс дотор нь ард түмэн нь хувьцаа эзэмшиж байна. Эхлээд энэ хувьчлалынхаа концепцийг зөв гаргах хэрэгтэй байна. Одоо BHP Billitond нэг хэсгийг нь та нар өгчих. Бусдыг нь яах вэ? Баяртай гэх гэж байгаа юм уу. BHP-тэй та нар хамтарч ажиллая гэх гэж байгаа юм уу? BHP та нартай хамтарч ажиллахгүй ээ. Тэд нар чинь Mitsubishi-тэй Зүүн азийн нүүрсний зах зээлийг барьдаг компани. BHP-д өгөх ёсгүй, тэр бид нарын өрсөлдөгч. Харин бид нар тэд нартай өрсөлдөх юм бол нүүрсний үнэ өснө. Цаашид тэгээд ийм саналууд байна. Би уул нь энэ талаар их хуралд ч гэсэн саналаа бичээд өгсөн. Яаманд ч өгсөн. Хүний үгийг ерөөсөө тоохгүй юм. Оюу толгойн гэрээ бол тун таарамжгүй гэрээ болсон шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл хөрөнгийн бирж дээр гарсан Ivanhoe mines компанитай гэрээ хийгээгүй. Виржиниа арал дээр хүртэл тэр компани ямар ч өмч хөрөнгөгүй компанитай 34%-ийг эзэмшинэ гээд гэрээ байгуулсан. Бид нар тэнэг биш шүү дээ. Гэхдээ одоо Оюу толгойг бид алдсан. Олон улсын шүүхээр ороод ч дийлэхээсээ өнгөрсөн. Одоо Оюу толгойгоос татваруудаа бүрэн авах хэрэгтэй. Дэд бүтэцээр нэг ч юм өгч болохгүй. Цахилгаан шугам сүлжээ, холбоо, төмөр зам, улсын мэдэлд зуун хувь байлгах хэрэгтэй. Түүгээрээ бид алдсан тэр эдийн засгийнхаа ашиг орлогоо эргүүлэн авдаг болмоор байна. Үүнийг цааш ажил хэрэг болгооч ээ. Энэ асуудлыг би цаасаар бичээд яамд болон засгийн газарт өгнө. Би энэ асуудлыг нилээн дуугүй харлаа, болохгүй байна. Яам төрийн албадыг хичээж байгааг, улс төржөөд явахгүй байгаа би ойлгож байна. Их хурал дээр очоод болдоггүй. Би өөрөө байсны хувьд маш сайн мэдэж байна. Ялангуяа яам төр засгийн байгууллагууд нээлттэй ажилаа явуулаасай. Юугаа хийж хүнээс нуугаад байгаа юм бэ? Асуудлыг нээлттэй байлгаасай гэж бодож байна.

Б.Аз

Mining.mn