Амьтдын зоо тэнийж, үр төлөө өгч өсч өндийх цаг үе. Байгалийн амьтан бүхэн сайхан, бас өхөөрдөм хөөрхөн. Харин байгаль дэлхий маань уур уцаартай, муухай амьтныг ч адилхан бүтээсэн. Хамгийн гол нь сайхан муухай яахав. Бүх амьтныг хайрлая. Хайрласнаар эцсийн дүндээ хамгаалж чадна гэсэндээ энэ сэдвийг хөндөв.
Одоо амьд амьтан бүхний үр төлөө өгөх, өсч өндийх цаг үе.

Үүнээс улбаалан дэлхийд данстай, дансгүй түмэн амьтан, жигүүртэн шувууд өөр өөрийн зохицож идээшин дадсан, өсч үржсэн унаган нутаг орон, уул ус, баян бүрд, хад асга, ой мод, хөвч тайга, тал хээр, элсэн говьдоо айх аюулгүй эрх дураараа тайван сайхан амьдарч чадаж байна гэж үү. Үнэндээ огт чадахгүй, зарим төрлийн амьтны ажиг тасарчээ. Үүнийг эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн хүмүүс нотолсоор байна.

Манай оронд нэн ховордож “Улаан ном”-д тэмдэглэгдэж үлдсэн, дархан цаазтай хэмээн тод томруунаар бичүүлсэн ан амьтад, жигүүртэн шувуу, загас жараахай тэргүүтэн зангаа дохио, хэл ам мэдэхгүй ч зөн совин мэдрэмждээ хөтлөгдөн “аврал” гуйсаар холын замд эх адаггүй жийж шинэ нутаг бэлчээр, ус, хужир мараа, идэш тэжээл аргадан бараадах боллоо. Энэ нь нэг ёсондоо “аврал” эрсэн хэрэг.

Тоо толгой нь манай зарим нэг хүмүүсийн өөрийгөө хэт бодсон, хувийн эрх ашгаа бусдаас дээгүүр тавьсан бусармаг үйл ажиллагаанаас болж эрс цөөрч байгаа нь нуухын аргагүй үнэн. Тэр ч бүү хэл ховор, нэн ховор амьтны нөөц, тархац, байршил 80-90 хувь буурсан судалгааны дүн ч бий. Энэ хувь хэмжээнд буга, хүдэр, аргаль, хар сүүлт зээр, үнэг, хярс, мануул, шувуудаас хотон, хойлог, идлэг шонхорыг хамааруулж байна.

Нөгөө талаар онодог, онодоггүй буугаар нүдэн баримжаагаар бууддаг хулгайн анчид, түүнчлэн зохих газраас ан агнах зөвшөөрөл авсан гадаадын анчид холын тусгалтай хурдан буу, холыг ойртуулдаг сунгадаг дурангийнхаа эв хавыг гайхуулан буун дуу гаргадаг зэргээс ан амьтад дайжин одож, идээшсэн нутаг орноо орхин тэнд эзгүйрч байгаатай холбоотой. Үүнээс болж амьдрахын эрхэнд нутаг сэлгэн “аврал” бараадсан, бишрэл горилсон хэрэг биш гэж үү.

Хэдхэн жилийн өмнө Төв аймгийн Баян, Баяндэлгэр, Эрдэнэ, Хэнтийн Жаргалтхаан, Өмнөдэлгэр, Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо, Сэргэлэн, Гурванзагал, Баянхонгор аймгийн зарим сумын тарвага цөөрсөөр нүдэн баримжаагаар 500-1500 гаруйхан болж зарим газар нутагт бараг нүдэнд үзэгдэж харагдах юмгүй болжээ. Энэ бол гамшиг.

Хамгийн ойрын жишээ гэвэл, нутгийн иргэн Н.Доржийн ярьснаар нийслэл хотын ойролцоох Цонжинболдог цогцолборын баруун урд, арын хөндий, уулын бэл хормой, Баяндаваа орчмоор 20-30 нүх зусаалд том, жижиг 60, 70-аад тарвага байсан бол эдүгээ тэг болжээ.

Нийт хүмүүс ээ! Байгаль дэлхий, маань ан амьтан, шувуу шонхор, загас жараахайгүй болчихвол нутаг орон нэг л бүүдгэр эл хуль харагдана. Хүн зон амьд байгалиасаа таашаал авч сэтгэл сэргээх юмгүй, гундуухан уйтгартай болно биз хэмээн гүн бодолд автнам.

Ан амьтантайгаа байвал Монгол орон баян, монгол хүн хэлэх үгтэй, үзүүлж харуулах юмтай ам бардам байх нь лавтай. Монголынхоо энэхүү үнэт баялгийг хайрлан хамгаалах хариуцлагатай үүрэг дан ганц БОАЖЯ, байгаль хамгаалагчдад ногдоно гэвэл учир дутагдалтай. Зэрлэг ан амьтан хамгаалах нийгэмлэг, төв, дөрөв дэх засаглал болсон хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлын төвд байснаа урьдын адил тодорхой хэмжээний ахиц амжилтад хүрэх нь дамжиггүй.

Энэ үүрэг нийт иргэн, хүн нэг бүрт онцгой даалгавар болж сэтгэл оюун санаанд нь байнга уяастай байгаасай. Өргөн утгаараа байгаль дэлхий маань ан амьтнаар хомсдож эзэнгүйрэх учиргүй. Бүх ан амьтан, өвс ургамал, ой модоо хамтад нь жилийн дөрвөн улиралд завсарлагагүй хайрлан хамгаалах юмсан.

Хулгар шарыг том, жижиг буугаар, хавхаар, урхиар хайр найргүй алж устган шархдуулж эрэмдэг зэрэмдэг болгож байгаа нь нууц биш. Ийм баримтыг нутгийн хүмүүс ил далд сөхөн дэлгэдэг. Бас анч нохойг хөгшин хөвөө, хүүхэд багачуудгүй дагуулчихсан ав хийгээд цохиж л явдаг шүү дээ. Манай улс дээхнэ үед тарвага, зээрийнхээ тоогоор толгой цохидог байлаа. Тавиад жилийн өмнө цагаан зээрийн сүрэг хэдэн саяараа нүүдэллэн амьдарч байсныг эрдэмтэн судлаачид нотолсон нь бий.

Одоогоор манай оронд 2-3 сая орчим зээр бий гэсэн албан бус тоо байгаа аж. Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын нутгийн онгон бэлчээр, ус, ургамлыг бараадсан зээрийн сүрэг гүвээ толгод, тэгш тал газрыг нэлд нь бүрхэж айж эмээх юмгүй амар тайван идээшилдэг болсныг нүдээрээ харж, биеэрээ мэдэрч байснаа дурсан санахад сэтгэл сэргэх шиг болном.

Ан амьтад цөөрөн, устаж үгүй болж байгаа нь олон хүчин зүйлтэй холбоотой нь мэдээж. Тодруулбал, хүний бусармаг үйл ажиллагаа, хууль бус хулгайн агналт, бэлчээр усны хомсдол, гал түймэр, зуд турхан, халдварт өвчин. Ийм зүйлээс амьд амьтан бүхнийг эцсийн эцэст бодьгал болсон хүн л хууль ёс, дүрэм журмаа дээдлэн сахиж сэргийлэн хамгаалж чадна хэмээн ахин дахин найднам.

Ан амьтад эд эрхтнээсээ болж мөхөлд өртөж байна. Баавгай савар, доньд, бугын засаа, чив, сүүл, хүдрийн заар, бөхөнгийн эвэр, цөс, арьс зэрэг зүйлсийг хууль бус бизнес эрхлэгчид, наймаачид хил гаалиар гадагш гаргах гэж байсныг мэргэжлийн байгууллагынхан удаа дараа илрүүлэн шалгаж саатуулсан баримт олон байдаг шүү дээ. Манай оронд ойролцоогоор ховор амьтны тоонд багтсан хөвчийн хүрэн баавгай 500-гаад бий гэсэн тоог ШУА-ийн Биологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэд 1985 онд гаргаснаас хойш шинэ тоо баримт гарсныг мэдэхгүй юм.

Баавгай сайхан амьтан, хөвчийн хүчирхэг эзэн. Тоглож буй бамбарууш хичнээн хөөрхөн, өхөөрдөм гэж санана. Хайрлаж хамгаалахаас ч өөр яахав. Тус хүрээлэнгийн эрдэмтдийн сүүлийн жилүүдэд хийсэн судалгаагаар манай говь цөлд олон мянган жилийн тэртээсгээс амьдарсан зэрлэг тэмээ буюу хавтгай 350 орчим болж цөөрчээ. Энэ мэт сэтгэл эмзэглүүлсэн нэг асуудал гэвэл тахь.

1992 оны зургадугаар сард Хустайн нуруу, Бижийн голд, 2004 оны есдүгээр сард Хомын талд авчирч нутагшуулсан тахь эдүгээ нутагшин зэрлэгшиж байгаа ч цаг уурын таагүй нөлөө, боохойн халдлага зэргээс хамааран тоо нь буурчээ. 2009 онд гэхэд л хангай, говь бүхий дээрх газруудад нийт 424 тахь нутагшиж байснаас өнгөрөгч 1910 зуднаар хорогдож эндсэн ч одоогоор 300 гаруй тахь лавтай байгаа аж.

Тоочиж нэрлээд байвал хайрлаж хамгаалах ховор, нэн ховордсон, сөнөхөд ойртсон ан амьтан зөндөө. Тухайлбал хавтгай, цаа буга, аргаль, угалз, янгир, хулан, бөхөн, хар сүүлт, ирвэс, шилүүс мөн тул зэрэг зарим төрлийн загас, тас, идлэг шонхор тэргүүтнээрээ Монгол орон, монгол хүн л байнга омогшин бахархаж байх тавилантайсан билээ.

Ан амьтны төрөл зүйлийг устаж сөнөхөөс нь ганцхан ухаант хүн л хамгаална. Ан амьтныг янз бүрийн байдлаар айлгаж сүрдүүлэхгүй, хөөж туухгүй, нутаг дайжуулахгүй, ус, ургамалтай, урин дулаан хэвтэр, наадаж тоглох газар орчинтой нь байлгавал тэрээр буян болох эрхэм зүйл биз ээ. Ан амьтан хайрлаж хамгаалах гэсэн сэтгэлдээ өөрийн эрхгүй хөтлөгдөнө. Учир юу билээ гэвэл Засгийн газраас тусгай зориулалтаар энэ онд агнах, барих амьтны тоо хэмжээг тогтоожээ.

Үүнд угалз, халиун буга, цагаан зээр, чоно, бор гөрөөс, гахай, агнуурын шувуу яахаа алдсан олон биш ч гэсэн амьд явах аз дутлаа. Хүрэн баавгай хоёр, цоохор ирвэс дөрвийг агнах мөн хулан хоёрыг тусгай зориулалтаар барих юм байна. Энэ мэдээг авсан гадаадын анчдын хорхой нь гозогнож, магнай нь тэнийж байгаа болов уу.

Ангийн төлбөр хураамжийн орлогоос сүүлийн таван жилд улс, орон нутгийн төсөвт долоон тэрбум гаруй төгрөг төвлөрсөн байх юм. Энэ бол их тоо, уг нь ашигтай. Гэтэл цаад утгаараа мөнгө нь чухал уу, ан амьтан чухал уу гэж эргэцүүлж бодоход хүрсэн. Ер нь мөнгөний төлөө ан амьтнаа буудуулаад байх онцын шаардлага байгаа гэж үү. Үгүй ч байж болох талтай.

Гэхдээ удирдах дээд байгууллагаас олон талаас нь авч үзэж, ул суурьтай ярьж шийдвэрлэсэн болохоор эсэргүүцээд яахав. Шинжлэх ухааны байгууллага, эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн байгууллагууд зориулалтаар ан амьтан агнах, барихыг хориглоё, больё гэхгүй байгааг бодоход миний амьтнаа гэсэн санаа хий дэмий мөрөөдөл юм уу даа.

Лүймэдийн Гансүх сайд аа. Та байгалийнхаа баялаг ан амьтан, ой мод, хөрс, ус ургамлыг унаган төрхөөр нь бүрэн бүтэн байлгахын төлөө толгойгоо гашилган санаа зовж явдаг хүний нэг. Миний дээр дурдсан санаа бодол, бас мөрөөдөл минь хэзээ нэгэн цагт, алс ирээдүйдээ хэрэгжинэ гэдэгт найднам.

Уучлаарай сайд аа. Ан амьтнаа, шувуу шонхроо гадаадынханд мөнгөний золиос болгон тавиад туучихгүй юмсан. Агнуулах нь заавал байх ёстой юм шиг бурхны зарлиг байж таарахгүй ээ. Сайд Та ч ийм бодолтой явдаг байх.

Нэг ч гэсэн амьтан амьд байвал далайд дусал нэмэр гэдэг шиг эзэнгүйрсэн газар орон зайг нөхнө.
Монгол Улс маань агнуулсан амьтныхаа төлбөр хураамжийг нэг их царайчлахгүй амьдрах сайхан боломж жил тутам нээгдсээр байна. Байгалийн бүтээгдэхүүн болсон амьд амьтан бүхнийг хайрлан хамгаалъя. Энэ бол хамаг амьтны тусын тулд оруулж буй буян гэлтэй.

Ш.Батмөнх

Эх сурвалж: “Монцамэ”