сурталчилж байгаа түүх, соёл, уламжлал, зан заншил, үлгэр загвар, үнэт ёс суртахууны ариун сүм юм. Тиймдээ ч япончууд Сумогийнхоо ордонг сүмчлэн барьж, дэвжээ дээр нь сүмийн дээвэр залсан байх нь ерийн бус аа. 2000 гаруй жилийн үүх түүхтэй, үүдэндээ гутлаа тайлж, босгонд нь мөргөж ордог энэ ариун сүмийн дотор сүүлийн үед сүүдэр дагуулсан хямрал үүсээд байна.
Сумогийн ертөнц хаа ч байдаг сүмийн адил гэрэл сүүдэртэй. Сумогийн амьдрал хаана ч байдаг алдаа, оноотой. Сумогийн сургууль хаана ч тулгардаг садаа, гацаатай. Тэгэвч Сумогийн ариун дагшин нууц, хаа ч байхгүй хатуу дэг жаяг, хэзээ ч давтагдашгүй өв соёл сүүлийн үед яс хавталзам хөндөгдөх боллоо. Ясны шударга харьцааг эрхэмлэдэг япончууд ёс бус шийдвэр гаргана гэж байхгүй л баймаар. Сумогийн холбооны дүрэм журам ч гэж японы эзэн хааны зарлигаас хатуу, парламентаас гаргасан хуулиас давуу, "Хутга хууль" хэмээгддэг авто машины хуулиас ч илүү "Яс" байдаг гэж манай нэрд гарсан сумочид ярих юм билээ.

Японы самурай нарын "Сэлэм хууль" ч сумогийн дүрмийн дэргэд жулдаж мэдэхээр. Яс заасан тэр ёсыг зөрчвөл юуных нь сумоч болох вэ? Сумогийн дэвжээнд чухам эрчүүдээс илүүрхсэн, манайхны чоныг дөвийлгөдөгтэй адилтгавал "Илүү тэнгэртэй" нь л зодог өмсөх эрхийг олдог юм шиг байгаа юм. Үүнийг бид монгол сумочдын "Алтан хараацай" болсон Кёкүшюзан Д.Батбаяр, Күкүтэнхо Д.Цэвэгням, Энхбат нарын хоёр ч удаа японоос оргож монголдоо ирж байсан гашуун зугталтаас мэднэ. Үнэхээр хатуу дэвжээнээс өлөн чонын бэлтрэг шиг насандаа гүйж явсан эдгээр хөвүүд маань эргэн очихдоо яс зааж, шүд зууж, тэвчээрийн хүчээр тэнчээлж баймааж босоо үлдсэний үлгэрээр монгол хөвүүд япон руу цувж, сумогийн ертөнцөд "Монгол сумочид" гэх нэрийг алдаршуулж яваа билээ.

Сумогийн доод зиндаанаас дээд зиндаа хүртэл япондоо 1000 гаруй, монголоос 100 гаруй, орос, хятад, өвөрмонгол, солонгос, эстони, гүрж, болгар зэрэг орноос нэжгээд бус хүн бяр хүчээ уралдуулж байгаа мэдээ бий. 2000 гаруй жилийн түүхтэй энэхүү аварга ертөнцөөс 69 их аварга цолтон төрөөд байгаагаас ердөө дөрөвхөн нь л гадаадын бөх байгаа нь хэр их чансаатай, чигжээтэй гэдгийн бодит жишээ. Америкийн харьяаны Хавай арлын хоёр, талын хөх монголын хоёр их аварга сумогийн түүхэнд нэрээ дархлаад байна. Яг одоогоор гадаадын гурван озэки ид хүчээ үзэж байна. Монголын Д.Бямбадорж, буюу Харумофужи, Эстонийн Баруто, Болгарын Котошоо нар озэки цолоо хамгаалж дороосоо шоволзож байгаа гадаадын бөхчүүдээ үлгэрлэж явна. Монголын их аварга Хакуко-М.Даваажаргал ид босоо байгаа. Ийм л дэлхийн даяаршлын хаялгатай дэвжээ сумогийн ертөнцийг чимж байгаа юмсан. Гэтэл сүүлийн хоёр гурван жил сумогийн ертөнц доргионтой, донсолгоотой байх болов. Аргаа барсан хүний үглэлээр бол үе үеийн газар хөдлөлт, цунамигаас ч илүү чимээ шуугиантай, чих халууцуулсан мэдээ сонсогдох болов. Японы сумог цочоосон ясны хөлс чийхармаар муухай мэдээ үе үе цухалзаж, улмаар үнэн бодит үл мэдэгдэх цуурхал юм уу гэтэл үнэн бодитой нь илэрсэн ноцтой хэргүүд ч гарах болсныг япончууд өөрсдөө толгой дохиход хүрсэн. Хэрдээ л япончууд тийм амархан толгой дохидоггүй улссан. Бүр үнэнд гүйцэгддэг юм гэхэд толгой дохиод орхичих бус гэдсээ хүүлээд дуусдаг андгайтайсан.
Өнөөдрийг хүрсэн сумо дахь "Цунами" бол аль ноднин уржнангаас улбаатай "давалгаа" байсныг үгүйсгэх аргагүй. Японы сумод хүний аминд хүрсэн хэрэг ч гарсан. Дэвжээн дээрээ бэлтгэл хэтрүүлж, хатуу дэг жаягаа нэтрүүлж, хэтэрхий чанга гар гаргаснаас цэл залуу насандаа учир битүүлгээр амиа алдсан япон сумоч залуугийн золиос бол сумогийн ертөнц дэх сүүдрийг ил гаргасан хэрэг байлаа. Харин ч японы шүүх ил тод шударга ажиллаж сумогийн холбооны удирдлагыг өөрчлөн, сумочноо хөнөөсөн дэвжээний эзнийг шийтгэсэн. Бусад дэвжээний эздэд ч хатуу сануулга өгсөн. Энэ үед зарим үндсэрхэг япончууд ийм хэрэг явдал яагаад ил гарах болов? Сумогийн ертөнцийн нууц яагаад задрав? гэцгээн хэл амаа билүүдэж эхэлсэн. Тэд гадаадын бөхчүүд л битүүлэг япон сумог ил задгай болгож эхэллээ гэж гадуурхлын шуугиан гаргаж, атаархлын цуу тарааж, цул бат сумогийн дэвжээнд хагарал, цуурал үүсгэсэн.

Ер нь сумогийн ертөнцөд их л холын угшилтай "Якуза" нарын гар дүрээстэй байдаг болсныг япончуудын ч санаа зовдог болсныг нэг бус удаа гадаадын хэвлэлээр шуугиж байж билээ. "Якуза" нар хаа яваа газраа батгана шиг баастай, шумуул шиг цустай байдаг хойно. Сумогийн дэвжээ рүү тэд олон ч удаа цус үсэргэхийг оролдож, тэр бүр нь японы хууль сахиулагчид, цагдаагийн газар, сумогийн холбоо илбэж халдлага бүрийг зогсоож байсныг хал үзэж халуун чулуу долоосон бөхчүүд болон сумогийн холбооны удирдлагууд омог бардам ярих юм билээ. Сумо өөрөө тун ариун дагшин, хатуу дэг ёстой, яв цав дүрэм журамтайдаа л гадны болоод дотоодын зүй бус халдлагуудаас хамгаалж, бөхчүүдээ нягт бат, цэгц шударга ёс суртахуунаар уяж байдаг.
Сумогийн ёс суртахууны уяаг өнөөдөр хэн ч уртасгаж, сунгаж чадахгүй. Гэхдээ үе үе гардаг жолоо цулбуураа алдсан хэргийг Сумогийн холбооныхон шуурхай авч хэлэлцэн, ягштал мөрдсөн дүрмээрээ ясны шийдвэр гаргаж чаддаг. Оросын ах дүү хоёр сумоч мөрийтэй тоглоомд холбогдоход баримтыг нь гаргаж ирээд олон таван үггүй хөөн явуулж байлаа. Эхлээд амаар хөөгөөд болохгүй бол дүрмээрээ хөөгөөд бүр болохгүй бол шүүхээр хөөчихдөг арга тэдэнд байх шиг. Хатуу хатуу гэхнээ хачин уян хатан байдаг нь эндээс бас харагдана. Үүний цаана хүний амьдрал, хөлс хүчийг бас дэнсэлдэг шиг байна. Яаран шийд гаргахаас өмнө яг таг нотолгоо шаарддаг нь япон чанарын үлгэр л дээ. Дээр дурдсан амь алдсан сумочны араас сумогийн дэвжээ бүхэнд үзлэг шалгалт хийж, ёс зүй алдсан эзэд, илүү цолтой бөхчүүдийн дэглэлт, доод зиндааныхны ялгарал, доромжлолыг их бага гэлгүй цэгцэлж авч байсныг нь бид шагшаад өнгөрсөн.

Ер нь энэ бүхнээс харахад япончууд "Цунами"-аас, газар хөдлөлтөөс авч үлдсэн "цэвэрлэгээ", ариутгал"-ыг тун сайн хийж сурсан нь мэдэгддэг. Цунами бол газар дээр юу ч үлдээлгүй хамаад аваад арилдаг. Газар хөдлөлт бол хэсэг орчныг доргиогоод өгдөг. Аль аль нь сайн мууг ялгаад өгчихдөг. Япончууд муу зам, барилга, муухай хог хаягдлаасаа салаад улам сайн чанартайг босгоод авчихдаг. Тиймдээ ч газар хөдлөлт бүхнээсээ, цунами бүхнээсээ хашир сууж, хамгаалж сэргийлэх аргаа нарийсгаад авдаг. Яг үүн лүгээ сумогийн ертөнц доргих болгонд тэд сүүдэртэй талаа олж харан, балагтай бүхнээсээ салж чаддаг. Сумо бөхчүүд ч тиймдээ хамгийн дээд ёс суртахуунлаг байдаг болов уу? Оюунлаг ухаалаг байхаасаа илүү ёс суртахуунлаг байх нь японы яс чанар байх. Сумод энэ бүхэн нэвт шингэсэн харагддаг.
Тэгвэл өнөөдөр сумогийн ертөнцийг ёстой доргиосон хэрэг гарлаа. Сумогийн барилдааныг хоёр сараар өнжөөж гацаагаад, улмаар тавдугаар сарын "Нацү" башёг ч завсарлуулж мэдэхээр цуутай хэрэг мандав. Манайхны хоржоонтой нэрлэдгээр "Хориннэгдүгээр зууны их завсардал" буюу Сумогийн "Цунами" дэгдээгээд байна. Хорь гучхан минутад болоод өнгөрдөг далайн цунамигаас хүчтэй хоёр гурван сар үргэлжилсэн ийм "Цунами" гэж байх уу?

Сумог донсолгосон "даваа наймаалцах" гэдэг эл хэргийн дуулиан мөддөө дуусах болов уу? Найрааны энэ хэргийг шалгах "Онцгой түр хороо"-ны мэдээллээр нэр бүхий 23 сумочийг буруутай гэж үзжээ. Даваагаа үнэлж байсан гэж сэжиглэгдсэн дээрх бөхчүүдийг сумогоос хөөх хатуу шийдвэр гаргав. Тэдгээрийн дотор таван монгол залуу бөхийн нэр хавчуулагдав. Анхандаа макүүчигийн зургаан монгол бөх буруутгагдаж байснаа саяын шийдвэрээр таван бөх нэрээ дуудуулж, нулимсаа дуслуулав.
Дээрх мэдээллийг сонсоод монгол хүний самсаа шархирахын ялдар дор эгдүүцлийг ч бас хүргээд байгааг нуултгүй. Монголчуудад ийм үндэс бас бий. Тун саяхан даа. Сумог оройлж байсан их аварга Асашерюү Д.Дагвадоржийг минь хичнээн их зовоож, хавчиж баймааж нулимстай нь зодог тайлуулаа билээ?

Их аваргыг чөлөөт цагаараа хүүхдүүдтэй хөл бөмбөг өшиглөснийх нь төлөө л үсэнд нь хайч хүргэх өдөөлтийг гаргаж байсансан. Удаа дараа хөөх шийдвэр тулгаж аргагүйн эрхэнд өөрөөр нь зодог тайлья даа гэж хэлүүлж байсан. Сумогийн гадуурхал ингэж дээд цэгтээ хүрч байхад монголчууд бас л шар нь гозойж, тэр хэрээр их аварга маань шүд зуусаар дэвжээгээ орхиж эх орондоо эргэн ирсэн билээ. Тэгэхэд япончууд монгол бөхчүүдээс яаж сумогийн дэвжээгээ салгаж авах вэ? Монголчуудын Их эзэгнэлийг нь яаж зогсоох вэ? гэж дээр дооргүй шуугилдсан. Түүнээс хойш монгол бөхчүүдийн улыг шагайх нь ч ихэссэн. Тэр бүү хэл мөрөөрөө барилдаж, сумог өнгөлж яваа их аварга Хакукогоор маань ч оролдоод авсан. Гүндүүгүй эрийн шийр тэгэхэд хөдлөөгүйгээр барахгүй хий зай гаргаагүй. Харин одоо "даваа наймаацах" гэдгээр далимдуулан сумод овоо жин дарж яваа, өөдөө ахиж байгаа сайн залуусыг хоморголон хөөхөд хүрсэн нь өмнөх "өшөө авалт" юм шиг санааг цухалзуулав. Дээд зиндаанд хурдан ахиж, дээгүүр байрыг булаалдаж байгаа Хакүба А.Өнөржаргал, Токүсэгава Б.Ганболд, Коорюү Мөнх-оргил, Мооканами С.Базарсад нарыг хөөсөн нь дээрх хардлагыг сэдрээх шиг болов. Мөн жүрогийн нэгд бичигдсэн Хошихихари Д.Лхагва хөөгдсөн нь бүр ч хачин сэтгэгдэл төрүүлэв. Дунд зиндааны дэвжээнд түрүүлж яваа залуу бөх яахаараа даваа наймаацах билээ? Басхүү тэр Д.Лхагва бол манай нэрт бөх улсын заан Дүвчингийн хүү шүү дээ. Дүвчин улсын болоод дэлхийн дэвжээнд хэзээ ч даваа наймаацаж яваагүй эр билээ. Дүвчин шиг гуя мэхээрээ гуйж биш гуядаж цол авдаг бөх одоогоор дахин төрөөгүй байна. С.Базарсад бол манай даян аварга А.Сүхбатын цусны хамаатан, сайн бөхийн ясны садан хүн. Яахаараа бас даваа гуйх билээ?

Токүсэгава Б.Ганболд бол өнгөрсөн хоёр сарын барилдаан завсарлаагүй бол озэки цолонд ойртчихоор аатай, адтай, одтой залуу юмсан. Түүний барилдаанаас өө гарахааргүй харагдаж байсан. Үүгээр зогсохгүй дээрх хар хэрэгт Солонгосын сайн бөх Касүго, японы өөрсдийнх нь бахархал болсон Кайхо, Шимотори, Вакатэнро, Жумонжи нарын бөх ч давааны гуйлттай, найрааны баатар болчихсон байх юм. Найрааны эл хэрэгт 17 оякатагийн зэргийг нэг шатаар буулгаж, ояката Китоноуми, Коконоэ, Мичинокү нарыг сумогийн холбооны удирдлагын бүрэлдэхүүнээс гаргажээ. Сумогийн холбооны ерөнхийлөгчийн цалинг 30 хувь, гүйцэтгэх зөвлөлийн гишүүдийнхийг 15, салбар зөвлөлийнхнийг 10 хувь тус тус бууруулсан шийдвэрээс харахлаар өргөн хүрээтэй, өндөр шийтгэлүүд мэт. Чухам сумогийн "Цунами" сайтар цэвэрлэгээ хийж байгаа бололтой. Энд нэгэн харамсалтай мэдээлэл байна. Манай таван сумочийг Хасуганишики гэгч бөхийн аман мэдүүлгээр хөөх болсон явдал. Түүнээс бус бусад сумоч шиг гар утасны мэссэж, өөр нотолгоо байхгүй байгаад л хамаг учир ургаад буй юм. Сумогийн "Цунами"-д ийнхүү монгол бөхчүүд "шороодоогүй" атлаа золиослогдчихлоо. Харамсам. Халаглам. Бас монгол бөхийн доторх "Найрааны дуулиан" япончуудад нөлөөлчих шиг боллоо. Сумогийн "Цунами"-гаас санаа авч монгол бөхийн "Цунами"-аас цэвэрлэгээ хийхсэн. Монгол бөхөд энэ цаг болсон. Сумогийн "Цунами"-гаас сургамж авья л даа.