-Харин ч идээ бээр авилгалын уул урхайг нь арилгах гэж махаа идэж байна-

УИХ-ын гишүүн З.Алтайтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.
-Татвар төлөгчдийн мөнгө ямар ч хараа хяналтгүйгээр зарцуулагдаж байна гэдэггэй та санал нийлэх үү?

-Төсөв, Засаг, банкны гэх тодотголтой бүхий л мөнгө бүгд татвар төлөгчдийнх. Энэ нь буруу замаар будаа тээж үү, зөв гольдролоороо явж байна уу гэдгийг иргэд хянах учиртай. Гэхдээ ард түмэн гэхээр захын нэг айлын Дулмаа гуай гүйж ирээд зандрах биш. Харин Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал гүүр болох учиртай юм. Энэ нөхдүүд төсвийг захиран зарцуулж байгаа Засаг дарга нарыг хүзүүнээс нъ багалзуурдах ёстой байхгүй юу. “Чи энэ хөрөнгийг юунд зарцуулах гэж байна” гэхчлэн ИТХ дээр гүйж ороод А, Б-гүй лавлаж, тодруулах нь иргэдийн эрх, төдийгүй үүрэг байх ёстой.

Тэгэхгүйгээр өөрийнхөө юмыг хүнд өгчихөөд тэр нь буруу гараар будаа тээж, янз бүрийн жийп, хаус, гадаад, дотоод томилолт болж хувираад байна гэж уурлаад байх нъ утгагүй биз дээ. Энэ бол таны л мөнгө. Та өөрийнхөө мөнгөнд эзэн суу. Айл өрх хүртэл мөнгөө хяналттай л зарцуулдаг. Хөрш айлын нөхөр гүйж ирээд авдар дахь мөнгөнөөс чинь аваад байдаггүй биз дээ. Яг тийм л системээр явья. Таны мөнгө та өөрөө хадгал, хамгаал, юунд зарах вэ гэдгээ өөрөө мэд.

Ийм систем байхгүй нийт төсвийг төвлөрүүлсний хар гай. Төсөв төвлөрүүлэх нь тодорхой цаг хугацаанд шаардлагатай л байсан байх. Гэхдээ өнөөгийн бодит амьдралд төсвийг төвлөрүүлж хав дараад, бүхнийг мэддэг муужгайнууд болж жүжиглэж юунд зарцуулахыг нь хуваарилаад байх нь зохимжгүй.

-Тэгэхээр орон нутагт нь төсвийг захиран зарцуулах эрх мэдэл олгох нь зүйтэй гэсэн үг үү?

-Орон нутагт л өг л дөө. Сум, хороо, дүүрэг, аймагт нь тодорхой хэмжээний хөрөнгө олго. Мөн өөрсдөө мөнгө хийх, аривжуулах тэр эрх мэдлийг олгох хэрэгтэй. Өнөөдрийн системээр бол мөнгө хэмнүүл бүр гай болж байх жишээтэй. “Өө танай аймаг мөнгө хэмнэсэн үү. За тэгвэл танайх бага зардлаар явж болох юм байна” гээд ирэх жилийнх нь төсвөөс таначихдаг. Ердөө л төсвөөс хуваарилсан мөнгийг 100 хувь юунд ч хамаагүй үрээд дуусгах үрэлгэн сэтгэлгээтэй. Хэрэв орон нутгийн нөөц ашиглаж, татвараа сайн хурааж төсвөө хэмнэсэн бол тухайн газрын мөнгийг Сангийн яам татах ямар ч шаардлагагүй.

Тэр аймаг, орон нутгийн санд нь үлдээх хэрэгтэй. Улмаар тухай хөрөнгөө юунд зарцуулахаа орон нутаг өөрөө шийддэг байх учиртай. Энэ мэтчилэн огцом эргэлт хийх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол би өнөөдөр хотын мээр Г.Мөнхбаяр, Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Батзоригийн ажлыг хийх гээд гүйх шаардлагагүй болно. Худаг барих гээд газар үзнэ. Амралт чөлөөт цагийн цогцолбор байгуулах санаатай газрын хэрүүл хийгээд явж байх нь миний ажил биш биз дээ.

УИХ-ын гишүүд учир мэддэг хүмүүст өрөвдөлтэй, хөөрхийлөлтэй амьтад болж харагдаж байгаа юм. Юм ойлгодоггүй хүмүүс нь “Чи гудамжинд хог цэвэрлэж, шон дээр авирч цахилгаан холбох ёстой” гэх шаардлага тавьж байна. Энэ ньөнөөх тогтолцоо, төсөв мөнгөний буруу зохицуулачтаас үүдэлтэй. Ийм байж болохгүй ээ, найз нар аа. Ирэх сонгуулийн дараагаар шинэ парламент бүрдэнэ. Тэр үед энэ бүхнийг ор тас мартаж цоо шинэ тогтолцоогоор явах хэрэгтэй.

-Тэгэхээр гишүүд ажил хийхгүй, бодлого ярьсан томчууд болчих юм биш үү?

-Гишүүд Баянзүрх, Архангай, Өвөрхангайн хэмжээгээр сэтгэх биш. Монгол Улсын 1.5 сая хавтгай газар нутгийн хэмжээгээр сэтгэх хэрэгтэй. Цаашлаад бүс нутаг, бүр дэлхийн хэмжээнд сэтгэж, тийм бодлогын чанартай, хууль зүйн актан дээр ажилламаар байна. Баянзүрх юутай байх нь гишүүдийн хийх ажил биш.

-Гэхдээ өмнө нь орон нутагт эрх мэдэл олгосноор аймаг, сумын Засаг дарга нар баяжиж, ямар ч бүтээн байгуулалт хийгдээгүй. Магадгүй энэ байдал дахин давтагдахгүй гэх баталгаа бий гэж үү?

-Энэ бол таны мөнгө учраас нэг төгрөгийг ч харааны гадуур үлдээж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, луйварчдад мөнгөө алдахгүйн тулд хамтын хүчээр хяналтаа сайжруулах хэрэгтэй. Тухайн үед орон нутагт эрх мэдэл олгоход буруу зүйл нь аймаг, дүүргийн Засаг дарга нь орж ирсэн жаахан хөрөнгийг жийп болгочихдог, эсвэл хэрэгтэй, хэрэггүй томилолтод зарцуулчихдаг тохиолдол байсныг үгүйсгэхгүй. Эсвэл аймгийн ой, хүлээн авалт, уралдаан, тэмцээнд хийсгэчихдэг. Бүтээн байгуулалтад зарцуулдаггүй байсан. Иймээс иргэдийн хараа, хяналт л зайлшгүй чухал.

-Тэгэхээр хуульдаа ч иргэдийн хяналтын талаар тусгаж, хариуцлагыг нь өвдөржүүлэх шаардлагатай байх?

-Төсвийн тухай хуульд ч гэсэн хэрэв бүтээн байгуулалт бус элдвийн арга хэмжээнд захиран зарцуулсан бол хэдэн төгрөгөөр, эсвэл цалингаар нь торгоод өнгөрөх биш, Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг байх хэрэгтэй. Бүр үүнийг нь хуульчлах нь чухал. Хууль зөрчсөн л бол “Уучлаарай найз аа” гээд дээлээ нөмрөөд “аавын хаалга” татна гэсэн зүйлийг л хийж өгөх юм. Хариуцлагын тогтолцоог сайжруулж байж төсөв бүтээн байгуулалт болж, орон нутаг хөгжиж, иргэдийн амьжиргаа сайжирна. Улмаар орон нутаг мөнгө хэмнэх, зөв зүйлд зарцуулагдана.

-Төрийн байгууллагын орлого, зарлагыг Үйлдвэрчний эвлэл хянадаг байх санал гаргаж байсан. Санхүүгийн бүхий л мэдээллийг хянах нь хэр оновчтой санал вэ?

-Мөнгө гэдэг агуу их хүчтэй зүйл мэт боловч түүнийг захиран зарцуулж байгаа хүн их эвгүй. Тэр тусмаа өөрийн биш өрөөлийн мөнгийг захиран зарцуулна гэдэг амаргүй. Хүн яаж ч ашиглах, бололцоо нөхцөл их. Тэгэхээр хяналт их байх тусмаа сайн.

Үйлдвэрчний эвлэл, “Ажил олгогчдын нэгдсэн холбоо” байна уу гэдэг хамаагүй. Гол нь бүх юм нээлттэй, хяналтан дор байх ёстой. Хяналтаас бид айх хэрэггүй. Хичнээн олон хяналт байх тусам төдий хэр байгууллагын санхүүгийн асуудал сайн байна. Хяналт буурах тусам лоохуутай л асуудал. Юунд айдаг юм. С.Ганбаатар даргад эрхийг нь өгчих л дөө.

Эрх баригч хоёр намын ретинг навс унажээ

-Парламент дээд, доод хоёр танхимтай болох асуудал хөндөгдөж байна. Өнөөдөр цаг үе нь мөн эсэх дээр ихээхэн мэтгэлцэх боллоо. Таны хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би бол биш л гэж хэлнэ. Жилийн өмнө Сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн, найруулж болно. Түүнээс цааш болохгүй гэсэн заалт хуульд бий. Гэтэл одоо л дөнгөж, сонгуулийнхаа тогтолцоог хэлэлцэж, учраа олоогүй энэ үед цоо шинэ хувилбар гаргаж ирэх нь цагаа олоогүй асуудал.

Наанадаж, Үндсэн хуулиа бид яаж өөрчлөх юм. Үндсэн хуулийг 76 хүн яриад л өөрчилчихдөг зүйл биш. Монгол орон даяар, нийт иргэдийнхээ дунд хэлэлцүүлж, зөвшөөрсөн үед гар хурэх боломжтой. Одоо хэлэлцүүлэг явагдаж, дараа нь хуульд тусгана гэхээр цаг хугацааны хувьд бүтэхгүй.

-Тэгвэл дээд, доод танхимтай болох нь зөв боловч, цаг нь биш ээ гэж ойлгож болох уу?

-Энэ асуудлыг чөлөөтэй үлдээж, иргэдээр хэлэлцүүлэх учиртай. Энэ бол зөв асуудал. Гагцхүү сонгууль дөхсөн энэ үед хөндөж гаргаж ирэх нъ зохисгүй, цагаа олоогүй асуудал байгаа юм. Магадгүй дараагийн парламентын эхний жил энэ асуудлыг ярьж болно.

Төрийн энэ байдлыг улстөрчид өөрсдөө л хийсэн. Тэр дундаа сөрөг хүчнийхээ байр суурийг хадгалж чадаагүй АН буруутай. 2012 оны сонгуулиар бодит сөрөг хүчин гараасай. Албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө үзэл бодол, сонгогчдоо худалдах тохиолдол битгий давтагдаасай. Монгол Улсад гуравдагч хүчин яалт ч үгүй үгүйлэгдэж байгаагийн илрэл нь энэ. Гэтэл эрх баригчид улс төрийн хоёр нам байхад хангалттай гэж үзээд буй. Үгүй шүү найз нар аа.

-Сонгуулийн тогтолцоо энэ сард тодорхой болно гэж эрх баригчид мэдэгдэж байна. Гэтэл үнэндээ тэд зарчмаа тохиролцож чадаагүй л байгаа шүү дээ?

-Эрх баригчид яагаад тээнэглэзээд байгаа юм. Сонгуулийн байгууллагуудын хийсэн судалгаагаар эрх баригч хоёр нам сонгогчдын үнэмлэхүй саналыг авах бололцоогүй. Олон ч байгууллагын судалгаа бий. Бүгдэд нь эрх баригч хоёр нам шаансгүй болсон нь харагдсан. Энэ тохиолдолд хоёр нам үхэх үү, сэхэх үү гэдэг сандралд орлоо. Иймээс өөрсдөдөө ашигтай ямар хувилбар гаргаж ирэх үү гэдэг дээр болсон, болоогүй хувилбаруудыг дэвшүүлж байна. Төр тогтвортой, шударга тогтолцоотой байх ёстой. Гэтэл намынхаа эрх ашигт нийцүүлэх гэж оролдох нь зохисгүй. Тэдний толгойд 2012 оны сонгуульд ямар ч хамаагүй аргаар олонх болох гэсэн бодол эргэлдэж байгаа .

Түүнээс биш төрийн цэвэр ариун, тунгалаг байх зарчмыг энэ нөхдүүд бодоогүй. Сонгуулийн судалгааны дүнг хараарай. Гэтэл МАХН нэрээ авч чадаагүй байгаа Н.Энхбаяр 12 хувийн саналтай байх жишээтэй. Энэ мэдээг сонссон эрх баригч нам сандралд орж, ухаанаа алдчихаад явна. Усанд живч байгаа хүн өөрийгөө аврах бүхий л бололцоог эрэлхийлж таарна биз дээ. Энэ бол гарцаа байхгүй.

-Бие даагч З.Алтай яагаад “Иргэний зориг-Ногоон” намын дэмжигч болохоо зарлах болов. Мэдээж үүний цаана улс төрийн ямар нэгэн шалтгаан бий болов уу?

-Би улс төрийн намуудын хатуу гишүүнчлэлийн асуудлыг эрс эсэргүүцдэг. Өнөөгийн Монголын улс төр гэдэг үнэхээр заваан, жонхуу. Инээд хүрч, ичмээр. Урлаг, соёлынхон, тамирчид хуваагдаж хоёр намд шургаллаа. Тэдэнд эх орноо гэсэн сэтгэл алга. Харин арай дөнгүүр, бололцоотой, хаялага сайтай намыг дагаж, далдаганаж байгаад албан тушаал эсвэл хэдэн төгрөг саах цаад санаатай хүмүүс. Түүнээс биш улс орон, ард түмнээ бодсон хүн нэг ч байхгүй. Том татаасны ард хэрхэн том татаас хийх вэ гэсэн л уран ухаан сийлж байгаа юм.

Иймээс намын хатуу гишүүнчлэлийн асуудлыг бодох хэрэгтэй. Тэр муу батлах шуу юмыг нь эргүүлээд чулуудахгүй юу. Энэ батлахыг өвөртөлснөөр таны, миний амьдралд, манай гэр бүл яаж сайжирсныг сайтар бод. Эрх баригч хоёр намыг 20-50 жил дагалаа. Гэрэл гэгээтэй зүйл юу өгөв. Өөрсдийнхөө амьдралыг хар. Тэгээд улс төрд ийм алхам хийсэн нь зөв үү, буруу юу гэдгээ тунгаа. Толгойгоо шаах болох вий. Нам өөрөө л оршин тогтнож, эрх дархаа бий болгохын тулд залуусыг хошгоруулж, хомроголон худалдан авч байна.

Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн хэлмэгдүүлэлт маягийн зүйл явагдаад байгаа юм. Нэг үгээр хэдхэн хүний сонирхол явагдаж байна. Орлоготой, мөнгөтэй, ажилтай хүн хэзээ ч намын батлах хөөцөлдөж явахгүй. Харамсалтай нь иргэд ажилгүй, ядуу учраас ганц хийх ажил нь улстөржих, Иймээс акулуудын тоглоом болсоор л өдий хүрлээ.

-Тэгэхээр гишүүнчлэлгүй нам байх боломж бий гэж үү?

-Олон улсын байгууллагуудын судалгааг хараарай. Манайх шиг ийм тэнэг нийт хүн амын 40-50 хувь нь аль нэг улс төрийн намын батлах энгэртээ өвөртөлчихсөн ичмээр орон байдаг юм уу гээд биччихсэн байна. Гол нь иргэд өөрсдөө намд элсэхээ больчих хэрэгтэй.

Н.Энхбаяраа Орос шиг л бай л даа

-Хэдэн хүний ашиг сонирхол гэснээс экс Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээний асуудлаар баримт дэлгэж, хуулийн байгууллагад тайлбар өгөх боллоо. Одоогоор түүний онилсон хүн бол Ерөнхий сайд асан С.Баяр. Онц байдал зарлахаас өөр аргагүйд хүргэсэн гэж мэдэгдсэн. Та энэхүү үйл явдлыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?
-Тэгвэл тухайн үед Монгол Улс Ерөнхийлөгчгүй явсан юм байна. Тэр хүн махан бодь, хүүхэлдэй, өөрийн гэсэн эрх мэдэлгүй нэгэн байж. Тэгэхээр Н.Энхбаяр махан толгойт л байж. Ард түмэн эрх мэдэл өгөөд байхад өөрийн гэсэн үзэл бодолгүй, толгойгүй байсны л жишээ. Гар хөл нь ч ажиллахаа байчихсан, хүний амаар гарын үсэг зурж байхыг бодоход их л өөдгүй Ерөнхийлөгчтэй байж дээ бид. Бараг Ерөнхийлөгчтэй байсан уу, үгүй юу гэдэгт эргэлзэж эхэлж байна. Ийм байж болохгүй биз дээ.

-Иргэн Н.Энхбаяр улс төрд дахин орж ирсэнийг та хувь хүнийхээ хувьд хэрхэн харж байгаа вэ?
-Орос шиг бай л даа гэдэгтэй адил юм үзсэн Ерөнхийлөгч шиг бай л даа. Тэгж өөрийгөө доош нь хийж, хувь хүний гомдол, хорсол, ард түмний ядуу амьдрал, сэтгэхүйгээр тоглож, улс төр хийж байгаа нь арга ядсан, өөдгүй хүний л муу чанар.

-Н.Энхбаяр зөвхөн шударга ёсыг сахиулья гэж уриалаад байгаа шүү дээ. Тэгэхээр нэг талаас нь бас хэтэрхий өрөөсгөл харж болохгүй юм уу?

-Тэр хүн нэгэн үе Монгол Улсын хаан шиг л байсан биз дээ. Бүхий л эрх мэдэл түүний гарт төвлөрч байсан үе бий. Тэгвэл тэр үед шударга ёсыг сахиулахгүй яасан юм. Харин ч түүний үед бий болсон бугшмал идээ, бээр, авлигын уул уурхай, хүнд суртлыг арилгах гэж бид өнөөдөр махаа идэж байгаа юм биш үү.

Л.Нинжсэмжид
Эх сурвалж: “Нийгмийн толь”