хоногштол сонсч, нэрнээсээ ч дутахааргүй цээжилсэн болов уу. “Авлига гаарсаар”, “Авлигын торон сүлжээ томорсоор” гэж өдөр тутам зарлан, үүнтэй тэмцэх хууль гарч, тусад нь “том” газар байгуулаад үлэмж хэмжээний хөрөнгө зарцуулан “үзэлцэж” байгаа ч энэ гэмт хэрэг буурах нь бүү хэл улам бугшмал, зохион байгуулалттай болсоор байна. Уг гэмт хэрэгтэй хийх тэмцэл чухам юуны учир үр дүнд хүрэхгүй, хангалттай хэмжээнд илрүүлж чадахгүй байна вэ?
Бүрэн төгс таслан зогсоож, үр үндсийг нь арчиж чадна гэхгүй ч хийх тэмцэлд чамгүй хүч хавсрах хоёр хүчин зүйл үүнд нөлөөлж байгааг тодорхойлж болох юм. Тодруулбал, авлигачид, улс төр бизнесийн бүлэглэлийнхнийг хамгийн ихээр айдаст автуулдаг тэр зүйл нь мэдээллийн ил тод байдал болон олон нийтийн хяналт байдаг аж.

Хээл хахууль бол авлигын зөвхөн нэг төрөл

Үнэхээр иргэдийн дийлэнх нь /бараг бүгд/ дугтуйтай мөнгө өгсөн, авсан хоёр нөхрийг л авлигачин гээд, тэр үйл явдлыг авлига гэнэ гэж л ойлгодог. Үнэн хэрэгтээ авлига гэх албан тушаалын гэмт хэрэг нь чамгүй олон төрлөөр үйлддэг болох нь тогтоогдоод байна. Харин иргэд бүрэн гүйцэд мэдлэггүй байхад авлигачдын зүрхийг үхүүлдэг олон нийтийн хяналт гээчийг тогтоох ямар ч аргагүй юм.
Иргэд одоог хүртэл “авлига, хээл хахууль” гэж холбоо үг болгон ярих нь ажиглагддаг. Гэтэл эдгээр үг нь хоорондоо хорших ёсгүй бөгөөд хээл хахууль нь авлигын зөвхөн нэг хэлбэр юм. Энэ мэтчилэн авлигын гэмт хэргийг бүрдүүлдэг олон төрөл, хэлбэр байдаг бөгөөд иргэд үүнийг мэддэг болсон цагт л сэргийлж, тэмцэж чадна.

Авлигын онолын тодорхойлолтыг цухас танилцуулъя. Энэ үг нь Corruptio буюу ялзрал, доройтол гэсэн латин үгнээс гаралтай юм байна. Харин Я.Цэвэл гуайн Монгол хэлний тайлбар тольд “Эдэд шунах, ёсон бус аргаар юмыг олзолж авах” гэж тайлбарласан байдаг бол Авлигын эсрэг хуульд “Авлига гэж албан тушаалын эрх мэдлээ хувийн ашиг хонжоо олоход урвуулан ашиглах, бусдад давуу байдал олгох, иргэн, хуулийн этгээдээс тэрхүү хууль бус давуу байдлыг олж авах үйлдэл, эс үйлдэхүйгээр илрэх аливаа эрх зүйн зөрчил” гэж заажээ.
Авлигыг “хуулиар олгогдсон эрх мэдлээ хувийнхаа эрх ашигт ашиглах явдал” гэж ерөнхийд нь томъёолж болно. Өөрөөр хэлбэл, албан хаагч түүнд амласан, санал болгосон, эсвэл өгсөн эдийн болон эдийн бус ашгийн нөлөөнд автан хариуцсан албаныхаа ашиг сонирхлыг худалдан урваж байгаа үйлдэл юм.
Авлигын гэмт хэрэг нь дараах төрлүүдээр үйлдэгддэг. Үүнд, хээл хахууль өгөх, авах, зуучлах болон албан тушаалтан эрх мэдлээ урвуулах, хэтрүүлэх, төслийн хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах, төрийн албан хаагч хууль бусаар хөрөнгөжих, үндэслэлгүй хүнд суртал гаргаж үйлчлүүлэгчийг чирэгдүүлэх, хууль бус давуу байдал олж авах, бусдад олгох, хууль бус бэлэг, шан харамж авах гэсэн эрх зүйн зөрчлүүд орно.
Харин түгээмэл тархсан хэлбэрүүдэд нь хууль бусаар гадаадад мөнгө шилжүүлэх, хөрөнгө эзэмших, хил давуулж хориотой наймаа хийх, төрийн өмчийг завших, хуурамч зүйл үйлдвэрлэх, дансны аргаар мөнгө идэх, өмч хөрөнгийг зүй бусаар зарцуулах, эх орноосоо урвах, төрд тэрслэх, эрх мэдээ урвуулан ашиглах зэрэг тооцогддог юм.
Олон улсын хэмжээнд дараах хүрээнд хамгийн ихээр үйлдэгдэж байна. Тодруулбал, галт зэвсэг, хар тамхины хууль бус наймаа, зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, алан хядах ажиллагаа, хүний наймаа, үндэстэн дамнасан гэмт хэргийн зохион байгуулагчид асар их мөнгийг авлигаар “цацдаг”. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр нь хэзээ ч авлигагүйгээр оршихгүй онцлогтой юм.

Авлига дан ганц төрийн албанд байдаг уу гэвэл үгүй юм. Төрийн байгууллагаас гадна улс төр, хувийн хэвшил, олон улсын байгууллага болон олон улсын гэрээ хэлцэл, сонгуулийн хүрээнд ч үйлдэгдэж, энэ салбаруудыг үйл ажиллагааг ялзралд оруулдаг байна.
Дээр танилцуулсан төрөл, хэлбэр, хүрээгээр авлига дан ганц мөнгө өгөх, авахаар хязгаарлагддаггүй талаар ерөнхий ойлголт өгөхийг зорилоо. Иргэд авлигын талаар үнэн зөв мэдээлэлтэй болж чадвал авлигын гэмт хэрэг үйлдэхэд түлхэж буйг ойлгох, татгалзах, улмаар илрүүлэх, сэргийлэх арга хэмжээг авах боломжтой болно. Мөн хэзээ ч, хаана ч энэ төрлийн гэмт хэргийн шинж бүхий үйлдэлтэй таарвал АТГ-ын Гомдол, мэдээлэл 24 цагаар хүлээн авах төвийн 1969 дугаарт нэн даруй хандаж хэвших ёстой юм.

Авлигыг “илрүүлэгч” сэтгүүлчидтэй хэн тэмцээд байна вэ?

Авлигачдыг айдаст автуулагчдын тоонд сэтгүүлчид зүй ёсоор ордог. Тийм ч учраас авлигын хэргийн талаар бичсэн сэтгүүлч ямагт чичлүүлэн, буруутгагдаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл нь залруулга гаргах эсвэл өр төлбөрт унаад үлддэг жишиг тогтоод байх шиг.
Сэтгүүлчид нийгмийг олон нийтийн хяналтад байлгахын тулд тэдний өмнөөс “хоточ нохойн” үүрэг гүйцэтгэдэг гэдэг. Авлигатай тэмцэх, шударга ёсыг тогтоон бэхжүүлэхэд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, тэр дундаа сэтгүүлчдийн оролцоо агаар ус шиг чухал болохыг олон зүйлээс харж болно. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн баталгаатай баримт, эх сурвалжтай мэдээлэл нь шударга бус байдал, авлигын хэргийг илчилж, авлигажсан тогтолцоо, сүлжээг илрүүлэн, олон нийтийн хяналтыг төвлөрүүлэх ач тустай.
Гэтэл бодит байдал дээр авлигын гэмт хэргийн сэжүүрээс атгаж, гарган тавьсан сэтгүүлчид үүнийхээ “шагналд” төрийн нэрийн өмнөөс тогтоол уншуулах болсон нь түмний нүдэн дээр ил байна. Тэдгээр сэтгүүлч “Нийтлэл дээрх баримтыг хэрэв ганцхан удаа шалгаад үзсэнсэн бол асар том хэргийг илрүүлэх боломж байсан юм. Даанч авлигачид нийтлэл дээрх баримтыг бус сэтгүүлчийг нь л элдэвлэж, мөрдөж мөшгихөд дөнгөхөн хүргэдэг юм билээ” гэж шүүрс алддаг аж.
Олон нийтийн хяналтыг хэрэгжүүлэхээр нойр хоолгүй зүтгэж, ялзрал доройтлыг илчлэн шүүмжлэх ажлаа хийхэд нь сэтгүүлчдэд хэн эсвэл юу саад болоод байна вэ?

Сэтгүүлчдийн урд мөнхөд хаалттай байдаг буюу төрийн байгууллагаас авахыг хориглосон мэдээлэл гэж бий. Үүнд нь хувь хүний нууц, хяналт шалгалт явуулах үүрэг бүхий байгууллагад шалгагдаж байгаа асуудалтай холбоотой болон хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах, шүүн таслах ажиллагааны явцын талаарх, төрийн нууцын жагсаалт батлах тухай хуульд тусгагдсан, төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж шударга өрсөлдөөн, зах зээл, давуу талаа хамгаалах зорилгоор нууцалж хамгаалсан мэдээлэл ордог.

Нэгэнт Засгийн газраас тогтоож, баталгаажуулсан учир эдгээр мэдээллийг авах арга байхгүй. Гэтэл төрийн байгууллагын үйл ажиллагаа, хүний нөөц, санхүү, төрийн албан хаагчийн хөрөнгө, орлого, төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах ажиллагааны талаархи мэдээллүүдийг авах эрхтэй хэдий ч ямар нэг аргаар “цоожилчихно”. Энэ мэтээр сэтгүүлчдийн мэдээлэл олж авах хүрээ, боломж дэндүү хязгаарлагдмал байхад олон нийтийн хяналтыг төвлөрүүлэхэд хүчин мөхөсдөнө.
Нөгөөтэйгүүр сэтгүүлчдийг “хазаарлах” маш олон хуулийн заалт байдаг. Сэтгүүлчийн ажил үүрэгтэй холбогдох хуулийн 90 заалт байгааг судалж тогтоосон байгаа. Тийм ч учраас авлигын гэмт хэргийг илрүүлэхүйц баримт, эх сурвалжид үндэслэсэн нийтлэлүүдийг өнөөх авлигачид өөрсдөө эсвэл өөрсдийн улс төр, бизнесийн бүлэглэлээрээ дамжуулан “газар доор” ортол нь дарамталж чаддаг аж. Тэд сэтгүүлчдийн бичсэн нийтлэлээс ухаж төнхсөөр байгаад дээрх олон заалтад холбогдох хуулийн өчүүхэн жижиг ч хамаагүй зөрчил илрүүлэн, шүүхэд өгөхөөр заналхийлж эхэлнэ. Эсвэл бүр өгнө. Гаалийнхны авилгын хэргийг илчлэх үеэр Ш.Адьшаагийн тухай бичсэн нийтлэлээр сэтгүүлч Г.Дашрэнцэн шүүхээс залруулга гаргах, 300 гаруй мянган төгрөгийн торгууль төлөх тогтоол уншуулж байв.

Тэгтэл Г.Дашрэнцэн гуайг шүүхийн шийдвэрээ гүйцэтгэж амжаагүй байхад Ш.Адьшаагийн авлигын хэрэг нь илэрч, Ганц худагт орчихсон учир тэрбээр 300 мянган төгрөгөө хэнд өгөхөө мэдэхгүй гүйж явсан гэдэг. Харин шүүхээс түүний нэр төрийг сэргээх, цагаатгах талаар ямар ч арга хэмжээ аваагүй аж. Энэ мэтээр сэтгүүлчийг буруутай гэж үзсэний дараа илэрсэн авлигын гэмт хэрэг цөөнгүй байдаг юм байна.
Авлигын хэргийг хөндсөн сэтгүүлчийг шүүхдэдгүй юм гэхэд эх сурвалжийг мэдэх гэж айлган сүрдүүлж, дарамтлан бүр зодож цохисон ч тохиолдол олон. Эсвэл “найрахыг” оролдон, тэднийг худалдаж эсвэл нөлөөлөл, хамгаалалдаа авч, эдийн засгийн хувьд хараат болгон “амыг нь үднэ”. Сэтгүүлч гэлтгүй редакциар нь худалдан авч болдгийг АТГ-ынхан тодорхойлсон байдаг. Ийм нөхцөл дундаас авлигын гэмт хэргийг илрүүлэн илчилж, нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх сэтгүүлч өдөр өдрөөр хорогдохгүй гэхийн аргагүй.

Н.Гантуяа

sonin: