Сонгууль булхайтай боллоо, сонгогчийн саналыг луйвардлаа, худалдаж авлаа, өрсөлдөгчөө гүтгэлээ л гэдэг.

 Энэ бол жил жилийн сонгуулийн дараа нэр дэвшигчид болон намуудаас, мөн иргэдээс гардаг гомдол. Гэвч үүнийг нь шалгаад тогтоочихсон, тэр дундаа буруутай этгээдэд хариуцлага тооцсон тохиолдол хэд байдаг юм бол. Улсын дээд шүүхийн Иргэний танхимын дарга Ц.Амарсайхан үүнд “хэдэн жилийн өмнө Дорнод аймагт болсон нэг сонгуулийн тойргийн хороо сонгуулийн үеэр  гарсан зөрчлийг үнэхээр сайн баримтжуулаад шүүхэд гомдлоо ирүүлсэн тохиолдол бий” гэсэн хариултыг өгч байна. Харин бусад тохиолдолд тойргийн хороод уг асуудлаар шүүхэд хандлаач ч нотлох баримтыг хангалтгүй гаргаж чаддаггүй учраас шүүхээр шийдвэрлэх боломжгүй байсан. СЕХ болон тойргийн хорооны хийх ёстой ажлыг шүүх өмнөөс нь хийх ёсгүй гэлээ. Энэ тухай УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос зохион байгуулсан “Сонгуулийн эрх зүйн хариуцлага” сэдэвт зөвлөлдөх уулзалт дээр хөндсөн юм. Зөвлөлдөх уулзалтад Сонгуулийн хуулийн өөрчлөлт дээр Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос томилогдсон ажлын хэсгийн гишүүд болон Сонгуулийн ерөнхий хороо, Улсын дээд шүүх, Монголбанк, Цагдаагийн ерөнхий газар, МСНЭ-ээс төлөөлөгчид оролцож, сонгуультай холбоотой зөрчил, маргааныг шийдвэрлэхэд тухайн байгууллагуудын оролцоо болон хууль эрх зүйн зохицуулалтын талаар санал солилцсон. Дээрх асуудлаар парламентын түвшинд анх удаа өргөтгөсөн уулзалт зөвлөгөөн хийсэ нь энэ.

Уулзалтад оролцсон талуудын анхаарал тавьсан эхний асуудал нь сонгуулийн үеэр гардаг гол маргаан буюу мөнгөөр сонгогчийн саналыг худалдан авах явдлыг хэрхэн таслан зогсоох вэ гэдэг байлаа. Уг нь энэ асуудлыг хэдийнэ хуулиар хориглосон ч хууль нэр дэвшигчид болон намууд хуулиа зөрчдөг, хууль зөрчсөн үйлдэлд нь хариуцлага тооцож чаддаггүйд гол асуудал байдаг. Манайд тогтсон уламжлалаар бол нэр дэвшигч болон намууд бэлэн мөнгийг сонгууль зарлахаас өмнө болон сурталчилгааны үед, мөн санал хураалт явуулахын урьд өдөр тараадаг. Сонгуулийн сурталчилгааны үеэр мөнгө тараах нь хуулиар хориотой ч нэр дэвшигчид аргаа нарийсгаж, сонгогчдод үнэгүй үйлчилгээ үзүүлэх замаар “хахууль өгөх” нь түгээмэл. Тухайлбал, 2008 оны сонгуульд Баянгол дүүргээс нэр дэвшсэн УИХ-ын гишүүн асан Н.Баяртсайхан тойргийнхоо залуусыг PC тоглоомын газар цуглуулан, үнэгүй интернэт ашиглуулсан үйлдлийг нь Тойргийн хороо нь хянаад Сонгуулийн хууль зөрчсөн хэмээн үзэж, “нэр дэвшигчийн жагсаалтаас хасах” шийдвэр гаргасан ч СЕХ тойргийн хорооны шийдвэрийг нь хүчингүй болгожээ. Учир нь Тойргийн хороон намуудын төлөөлөл тэнцвэртэй ордог бол СЕХ нь эрх барьж байгаа намын улс төрийн байгууллага болсон, өөрийн намын нэр дэвшигчид хариуцлага тооцдоггүй, өөр намын нэр дэвшигчид хариуцлага тооцох хандлагатай гэдэг. Тиймээс СЕХ яавал хараат бусаар ажиллаж, хуулиа мөрддөг болох вэ гэдэг асуултыг УИХ-ын гишүүн З.Энхболд энэ далимд тавиад авна лээ.

Мөн Сонгууль зарласнаас хойш мөнгө тараахыг хуулиар хорьчихоор сонгууль зарлахаас өмнө тараагаад эхэлсэн. Одоо УИХ-д сууж буй гишүүн Б.Чойжилсүрэн 2008 оны хавар Увс аймгийн нэг суманд очоод сумын клубэд цугласан бүх хүмүүстэй 10 мянган төгрөгтэй золгосон удаатай. Үүнийгээ “сонгуультай холбоогүй цагаан сараар золгосон” хэмээн тайлбарласан. Тиймээс бэлэн мөнгө тараах асуудлыг сонгууль зарлахаас зургаан сар, эсвэл нэг жилийн өмнө гэж хориглох ёстой юу, яаж зохицуулах ёстой вэ гэдгээр З.Энхболд гишүүн хуулийн байгууллагынхныг саналыг асуусан. Харин УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан “Мөнгө тараах ажлыг яг санал хураалтын өмнөх өдөр хийдэг. магадгүй нэг нэр дэвшигч өрсөлдөгчөө хорлох гээд өмнөөс нь мөнгө тараачихсан байвал яах юм бэ. Мөнгө тараасан байна гээд нэр дэвшигчийн жагсаалтаас хасчихдаг, гэтэл хуулийн байгууллага үнэн мөнийг нь шалгаж тогтоохоос өмнө сонгогдсон гишүүд тангаргаа өргөөд, бүрэн эрхээ хэрэгжүүлээд эхэлдэг. Тиймээс нэр дэвшигчийн жагсаалтаас хасах нь буруу” гэсэн байр суурийг илэрхийлсэн. Сонгуулийн үеэр гарсан зөрчлийг шүүх хянан шийдэх гэсээр зургаан сар, жилийн хугацаа өнгөрч, хоёр ч гишүүн мөн хугацааны дараа тангараг өргөж байсан тохиолдол бий. Эхлээд тойргийн хороонд гомдол гаргаж, дараа нь СЕХ, анхан болон дунд, эцсийн шатны шүүх рүү давж явсаар энэ хугацааг туулдаг. Тиймээс хуулийн байгууллага сонгуулийг маргааныг богино хугацаанд шалгаж шийдвэрлэх боломж бий юу, тойргийн хороо гаргасан шийдвэрийг хамгаалж СЕХ-той шүүхийн журмаар заалдаж болох уу гэдэг асуултыг З.Энхболд гишүүн тавьсан.

Зөвлөлдөх уулзалтад оролцсон Улсын дээд шүүхийн Иргэний танхимын дарга Ц.Амарсайхан энэ асуултад “Хуульдөөрчлөлт оруулбал сонгуультай холбоотой маргааныг хоёр сарын хугацаанд хянан шийдвэрлэх боломж бий. Уг нь бол шүүх “түүгээр явсан гайг үүгээр дуудна” гэгчээр сонгуулийн маргааныг өөр дээрээ авах сонирхогүй байдаг. Гэвч СЕХ нь хуулийн үндэслэлгүй шийдвэр гаргасан гэж үзвэл тойргийн хороо энэ талаар шүүхэд гомдол гаргаж болно” гэсэн хариултыг өгсөн юм. Харин мөнгө тараах асуудлыг зургаан сарын өмнөөс хориглох тухайд тухайд “Сонгууль зарлагдахаас зургаан сарын өмнө бол гэхэд тэр хүн чинь нэр дэвшигч биш, ёстой л нөгөө цагаан сараар золгож яваа хүн болно шүү дээ. Тэгэхээр болмжгүй” гэсэн хариултыг өглөө. УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Ж.Сүхбаатар ч мөн адил “Сонгууль зарлагдахаас өмнө мөнгө тараах асуудалтай бусад орнууд ч тэмцээд дийлээгүй юм билээ. Үүнтэй тэмцэх ганц арга нь татвар, бүртгэлийн арга. Мөнгө тараагаад эхлэнгүүт хүмүүс “Тэр тэдэн төгрөг тараалаа” гээд мэдээлэл өгдөг. Түүнийх нь мөрөөр татварын шалгалт оруулаад, хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт нь үзлэг хийх замаар ямар эх үүсвэрээс, ямар ашиг сонирхлоор мөнгө тараасан бэ гэдгийг нь тогтоож болно. Хамгийн гол нь үүний тулд бүртгэлээ сайжруулах ёстой” гэсэн юм.  

Сонгуулийн санхүүжилтийг ил болгох уу?

Одоо мөрдөж буй /2005 онд УИХ-аар баталж, 2007 оны арванхоёрдугаар сарын 26-нд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан/ УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулиар намууд сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилт болон зардлаа ил тайлагнах ёстой. Үүний тулд сонгуулийн кампанийн үеэр намууд болон нэр дэвшигчид тусгай дансанд санхүүжилтээ төвлөрүүлж, түүнээсээ зарлагаа гаргаж байхаар хуульчилсан. Гэвч өнгөрөгч 2008 оны сонгуулийн дараа хоёрхон нам санхүүжилтийнхээ тайланг СЕХ-нд гаргаж өгсөн. Тайланд дурдсанаар Ардчилсан нам сонгуулийн хугацаанд нийт гурван тэрбум төгрөг, харин МАХН нэг тэрбум төгрөг зарцуулсан хэмээн мэдүүлжээ. Гэтэл Монгол банкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавхлангийн хэлснээр сонгуулийн хугацаанд ердөө л хоёр тэрбум төгрөгийн банкны дансанд байршуулжээ. Бусад нь банкны харилцахаас гадуур бэлнээр зарцуулагдсан гэсэн үг. Тэгээд ч 2008 оны сонгуулиар МАХН ганцхан тэрбум төгрөг зарцуулсан гэдгийг тухайн үед өрсөлдөгч намынхан нь үгүйсгэж байсан. Үндсэндээ хуулиас гадуур бүх данс тооцоо, санхүү бүртгэл явсан гэсэн үг. Тиймээс энэ удаагийн зөвлөлдөх уулзалтаар ч мөн энэ асуудлыг дахин хөндлөө.

Иргэд ч бас хариуцлага хүлээх үү

Сонгуулийн будилаан гарахад нэр дэвшигчид, намуудаас илүү нөлөөлдөг зүйл нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гэдгийг гишүүн Д.Оюунхорол онцлов. Нэр дэвшигчид өрсөлдөгчөө унагахын тулд санаатайгаар гүтгэлгийн материал нийтлүүлж, сонгуулийн санал хураалтаас 1-2 хоногийн өмнө, ташаа мэдээллийг залруулах хугацаа өгөлгүйгээр сонгогчдын гар дээр тараадаг. Үүнийг засч залруулахын тулд МСНЭ, мэргэжлийн байгууллагууд ямар хариуцлага хүлээх юм, хэвлэл мэдээлийн консулаа байгуулснаар энэ асуудлыг шийдэж чадах уу гэсэн асуултад МСНЭ-ийн гүйцэтгэх хорооны гишүүн Д.Цэдэн-Иш “Хэвлэл мэдээллийн байгууллага хувийн хэвшилд байдаг учир МСНЭ-ийн зүгээс шууд зохицуулах боломжгүй. Одоо үйлчилж буй хуулиар хэрвээ бусдын санаатайгаар гүтгэсэн тохиолдолд торгууль тавих, үйл ажиллагааг нь зогсоох хүртэл заалтууд байдаг боловч хэрэгжиж байсан тохиолдол бараг үгүй. Шүүхийн шат дамжиж явсаар замхардаг. Хэвлэлийн консул байгуулснаар ч бас шууд нөлөөлөх боломжгүй, зөвхөн мэргэжлийн байгууллагын хувиар зөвлөмж өгөх л үүрэгтэй. Хэвлэл мэдээлллийн байгууллагыг шударга ажиллуулах гол арга зам нь эдийн засгийн дэмжлэг. Хувьцааг зах зээл дээр арилжаалах замаар нээлттэй үйл ажиллагаа явуулж, олон нийтийн хяналтад өгөх, энэ тал дээр төрөөс дэмжлэг үзүүлж болох юм” гэсэн саналыг хэлсэ. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын эздийг ил тод зарлах нь хэвлэлийн байгууллагын улс төрждөг байдлыг хазаарлахад хэрэгтэй тухай гишүүн Н.Ганбямба сануулсан.

Мөн гишүүн Х.Тэмүүжин сонгуулийн маргааныг шийдвэр­лэхдээ нэр дэвшигчдийн хүлээх хариуцлагыг тодорхой болгож өгөх хэрэгтэй. Бусад улс орнуудад хэрвээ нэр дэвшигч өрсөлдөгчдийнхөө эсрэг хууль бус үйл ажиллагаа явуулсан, сонгогчдын саналыг худалдаж авах оролцдлого хийсэн бол уг маргаанийг шүүхээр шийдвэрлэсний дараа шүүхийн бүх зардлыг тухайн нэр дэвшигч хариуцдаг. Учир нь сонгуулийн маргааныг шийдвэрлэх асуудал дээр шүүхийн зардал маш өндөр гардаг гэсэн тайлбарыг хэлсэн. Харин гишүүн З.Энхболдын зүгээс “Иргэнд ч бас хүлээх хариуцлага нь тодорхой байх ёстой. Нэг сонгогч нэг л удаа санал өгнө гээд хуулинд заачихсан байхад хоёр дахь, гурав дахь удаагаа саналаа өгсөн тохиолдолд иргэнд хариуцлага тооцдог болъё. Наад захын ийм мэдлэгийг олгохын тулд бид Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүй болж байна” хэмээн харамссан. Мөн тэрээр сонгуулийн маргааныг шийдэх асуудал дээр хуулийн байгууллага элдэв шалтаг хэлж, хойш суухын оронд яавал хуулиа мөрдүүлж, сонгуулийн маргааныг үнэн зөвөөр шийдэж чадпаг болох юм бэ гэдэгт өөрсдийн саналаа хэлж, хуулийн төсөлд суулгавал яасан юм гэлээ. Төрийн байгуулалтын хорооны дарга Ж.Сүхбаатар ч мөн энэ саналыг дэмжиж, өмнөх системийн үед хууль хэрэгжүүлдэг байгууллагууд хуулийн төсөлд өөрсдийн саналаа өгдөг байсан. Одоо ч тэр жишгийг сэргээх шаардлага байгааг сануулсан. Сонгуулийн маргааныг хянан шийдвэрлэх, эрх зүйн хариуцлагын асуудлаар анх удаа зохион байгуулсан энэ зөвлөлдөх уулзалтад оролцогчид цаашид дотооддоо олон удаагийн уулзалт зохион байгуулж, хуулийн төсөлд бодитой санал санаачлага оруулахаар тохиролцон салцгаасан юм.

Б.ЗАЯА

"Ньюс мн"