За даа хэдэн шартсан нөхөд ганц лонх юм авчихаад өнөөхөө «хаана аятайхан дугтарчих вэ» хэмээн маргалдах аж.

«Тэр сургуулийн сааданд ууя» л гэнэ. «Хэрэггүй ээ аваартай. Харин цаад орц чинь аюулгүй» л гэлцэх вий. «Пөөх эртээд тэнд чинь бид ууж байгаад баригдаад бөөн юм болсоон, болъё оо хөөе» болоод л явчихна. Ийнхүү хэлэлцсэний эцэст тэд 3 хувилбар сонгох болно. Нэгдүгээр хувилбар. Тавдугаар байрны хойд орцонд байрлах биллиардын газар. Учир нь тэрхүү биллиардыг олон ч хүнд түрээслүүлж байгаа, тэгээд ч түрээс нь өндөр тул эзэн болгон мөнгө л орж ирж байвал хэнд ч хориг шаардлага тавьдаггүй аж. Иймээс энд тэндгүй л ширээгээ тойрон ёворцогоо барин эргэлдэх харчуул ар араасаа сэм дугаарлан сөн түшигчээс хувиа хүртэнэ. Хоёрдугаарт, байдаг л нэг гуанзанд ороод ганц хоёр хуушуур, аяга цай, ундаахан авч сууж байгаад балгуушдах. Гуравдугаарт, хөл багатай орц, байшинг савны булан тохойд нарлах эсвээс сүүдэрлэх.
Чингэлтэй дүүргийн эрүүл­жүүлэх байрны эмчээс «Хүмүүс голдуу хаана архидаж байна» хэмээн лавлавал «Ер нь бол архи уулгаж халаасыг нь хоослох зорилготой баар савнаас л гол төлөв согтуу­чууд ирдэг. Харин ажил төрөлгүй, гудамжинд гарсан архичид бол архиа уух гэж янз бүрийн арга саам хэрэглэдэг. Тухайлбал, орон сууцны жижүүрүүд дээр их очноо. Бас ажил тарсны дараа элдэв байгууллагын жижүүрийг «найрна». Мөн машины зогсоолд тавьсан машинд манаач сахиултай хамт «гулсуулдаг» гэсээн» хэмээн өгүүлж сууна лээ.
Зарим туршлагатай архичид бол тухайлбал төвийн Чингэлтэй болон Сүхбаатар дүүргийн нутаг дэвсгэрийн хил хязгаар орчимд «чөлөөтэй шахам хөнтөрдөг» гэж байгаа. Яагаад гэвэл аль аль дүүргийнх нь цагдаа нар тэр хэсэг газраа хайхрахаа больсон, бараг «Энэ чинь манай газар биш, харин танайх» хэмээн маргалддаг тийм газарт дураараа дургидаг гэж байгаа.
БААР РЕСТОРАНУУД Ч ГЭСЭН ДЭЭ... Хамгийн их орлого оруул­даг архи пиваа л далдруулахын тулд харваажаар насанд хүрээ­гүй балчруудад ч хүртэл л зуу хундагалаад л, дахин дахин дүүргэж өгсөөр байгаад л санжигнасан амьтад болгож «санаа нь нэг юм амардаг» хэвээрээ л. Аль наяад онд л ийм байсан. Гэтэл Америк зэрэг хуулиа дээдэлдэг улс орнуудад 21-ээс дээш настанд л архи, согтууруулах ундааг худалдаалдаг.
Өөрөөр хэлбэл, ашиг орлого хөөцөлдсөн, ёс суртахуунгүй эт­гээдүүд ихэнх баар ресторан, биллиард, тоглоомын газруудад эзэн суусан бололтой дог оо.
Ер нь архичин хүн гэдэг хамгийн хямд зүйлийг хэрэглэх сонирхолтой / үлдсэн хариултаар нь хар усаа авах гээд л/, ямагт бусдын хараа хяналтнаас нуугдан зугтааж явдаг, хүний нүд рүү эгцхэн ч харж чаддаггүй арчаагүй амьтан болохыг харуулж байгаа хэрэг.
Харин Монголын оюун санааны амьдралд анхандаа үл анзаараг­дахуйц байсан өөрчлөлтүүд улам тэлж, одоо зохион байгуулалтын шинжтэй болж байгаад нэн баярлаж сууна даа. Тухайлбал, архи, тамхи, хар тамхи зэрийг хэрэглэдэггүй, тээршаадаг эсвэл түүнээс татгалзсан хүмүүсийн хувьд архины эхүүн үнэр, тамхины утаа суунагласан тийм газарт байх нь тун хэцүү.
Бид л элдэв зүйлд бүдүүн баараг тулдаа л тэсч тэвчээд явдаг болохоос бусад улсад байдал шал өөр байдаг. Тухайлбал, Японд л гэхэд аль ч чиглэлийн метронд «ЗӨВХӨН ЭМЭГТЭЙЧҮҮДЭД ЗОРИУЛСАН ВАГОН» гэсэн 2 чиг вагон «зүүгддэг» гэсэн. Яагаад гэвэл ачааллын оргил цаг буюу ажил цугларах, тарах үеэр шахцалдаан чихцэлдээн тоймоо алдахад зарим харчууд «сохорсон биш завшив» гэгчээр муусайн хүүхнүүдээ элдвээр оролдох, далимдуулах -тэврэх, чимхэх базалж барих, биеийнхээ бүх хэсгээр, тэр бүү хэл хамгийн эмзэг хэсгээрээ наалдан шахах зэргээр бэлгийн дарамт учруулдгаас тэр гэнээ.
МАНАЙД БАС ХЭРЭГЛЭЭ­НИЙ ХҮЧИРХИЙЛЭЛ ӨРГӨН ДЭЛГЭРСЭН НЬ ХЭВЭЭРЭЭ Л БАЙНА. Юу гэвэл хэн нэгэн нь одон шагнал авмагц л байгууллага нь дээрээсээ зохион байгуулж ёслол төгөлдөр ширээ засаад л, элдэв архи, дарсаар дүүргээд л, тогтсон ёс мэт хүн бүрт дугараа бариулаад л уухгүй гэснийгээ «Хамт олноо хүндэтгэсэнгүй» эсвэл «Шагнал авагчид атаархаагүй л бол тогтоо» гэх зэргээр дарамталсаар «Хөөрхий муу Цэрмааг «Уухгүй уухгүй» гэсээр байтал нь «Уу уу» гэсээр байгаад «нисгэчихэж» байгаа юм л даа. Шахуулсаар байгаад тасарсан Цэрмаад юу эс тохиолдох сон билээ дээ. Эрүүл мэндээрээ хохирч болно, эд зүйл, мөнгө түрийвчээ алдаж болно, эрүүлжүүлэхэд хонож ч мэднэ, эцэст нь ажлаасаа халагдаж ч болзошгүй яа. Аан...
Баар ресторанд олуулаа ороод архи дарс авахгүй бол үйлчлэгч нь хялалзаж цэхэлзээд унанаа. Монголд архинаас сайн дураараа татгалзах хөдөлгөөн үүсээд 13 жил болж буй. Тус хөдөлгөөнийхөн хааяа хэдүүлээ ороод кофе мофехон ууж, бүжиг танц хийе гэхээр «Та нар архи пиво авахгүй бол үйлчлэхгүй» хэмээн шууд татгалздаг явдал олон байсан гэдэг. Гэвч ТЭД АРХИ ДАРСГҮЙГЭЭР БАЯР ЁСЛОЛ ТЭМДЭГЛЭЖ БОЛДГИЙГ АНХ МОНГОЛД БАТЛАН ХАРУУЛСАН ГАВЬЯАТНУУД МӨН БИЛЭЭ.
ЦАГ ЦАГААРАА БАЙДАГГҮЙ. Саяхан даа Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж цэнхэр дэлгэцээр ард тү­мэндээ шинэ оны баярын мэнд дэв­шүүлэхдээ «Идээний дээж нь сүү юм аа» гээд стакан дүүрэн сүү өргөн дэвшүүлсэн билээ. Түүнээс сар гаруйхны өмнө 12 дугаар сарын эхээр «Эрүүл идэвхтэй амьдрал» клубийн 180 гаруй гишүүд архи­гүй шинэ жилийн баяраа Монгол­доо дээгүүрт орох «Сүнжин гранд» рес­торанд хийсэн аж. Тэдэнд ол­гогдсон 4 цаг яах ийхийн зуур­гүй өнгөрч ИЙМ ОЛОН ХҮН ДУ­САЛ Ч АРХИГҮЙГЭЭР ЦЭНГЭН БАЯ­САХЫГ АНХ УДААГАА ХАРСАН рестораныхан шагналын бонус нэг цагийг нэмж олгосон гэсээн.
Гэтэл бас саяхан «Метрополис» шөнийн клубт нийгмийн идэвх­тэй, эрүүл амьдралын хэв маягийг бүрэн цогцлоож чадсан хэсэг за­луусын санаачлагыг төрийн бай­гууллагынхан дэмжсэнээр «Green party» буюу АРХИ, ТАМХИГҮЙ ҮДЭШЛЭГ мөн л анх удаагаа зохиолоо.
Шоуг ХЗДХЯ дэмжин ЦЕГ-тай хамтран зохион байгуулж, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Эрүүл мэндийг дэмжих сан, НЦГ, БЗД-ийн Цагдаагийн хэлтсийн төлөөлөгчид оролцжээ. Хөөрч догдолсон С.Ламбаа сайд энэ үеэр «Эрүүл монгол хүний, тэр дундаа залуусын заавал хорих ёстой зүйл бол архи, тамхи. Харин эдгээр хоргүйгээр чөлөөт цагаа өнгөрөөж, хөгжилдөх боломжтойг ний­гэмд таниулсан энэ үдэшлэгийн ач хол­богдлыг өндрөөр үнэлж байна. Мөн ТАМХИГҮЙ ОРЧИНД ЗАЛУУС СЭТГЭЛ ХАНГАЛУУН БАЙГАА НЬ ХАРАГДАЖ БАЙНА. Тиймээс одоо хэлэлцэгдэж байгаа Олон ний­тийн газар тамхи татахыг хориглох тухай хуулийг удахгүй батлуулахаар ажиллах болно» гэсэн байна.
Дуучин Д.Болд, Маралжин­гоо, BX, Монгол бадарчин Амай /Зол­жаргал/ болон «Рейн битбокс» хамтлаг, тектоник бүжгийн хамт­лаг мөн эрүүл амьдралын хэв мая­гийг дэмжихийг уриалж байв. Амай хэлэхдээ «2005 онд Шведийн Стокгольм хотын клубт ороод нэг сонин зүйл анзаарсан нь тэнд тамхины утаа, тамхи татаж байгаа хүн огт байхгүй байлаа. Учир нь тэр жил Европын холбооны улсууд ир­гэдийнхээ эрүүл мэндэд санаа зовж олон нийтийн газар тамхи татахыг хориглосон хууль гаргаад байж. Клубт огт утаа униаргүй байгаа нь маш сонин, гоё санагдаж, хажуугаар өнгөрөх царайлаг бүсгүйчүүдийн үнэртэй усыг чөлөөтэй үнэртэж чадаж байв. Бүжиглэхэд хүртэл амьсгаа бахардаад байхгүй, бас хариад тамхины утаа шингэсэн хувцсаа угаах хэрэггүй байлаа. Ийнхүү Европын орнууд ОЛОН НИЙТИЙН ГАЗАР ТАМХИ ТА­ТАХЫГ ХОРИГЛОСОН ХУУЛЬ ГАРГАСНААРАА ОЛОН ХҮНИЙ ЭРҮҮЛ МЭНДИЙГ ХАМГААЛЖ ЧАДСАН гэж би боддог. Манай улс ч нэн даруй ийм хууль гаргах хэрэгтэй. Хэрэв хууль гарчихвал эдийн засгийн, эрүүл мэндийн гээд олон талын ашиг гарна.
Миний хамгийн том ялагдал нь тамхи байв. Одоо би тамхиа хаясан ч тамхитай орчинд ороход тэвчээр алдах гээд их хэцүү байдаг. ГЭТЭЛ ӨНӨӨДӨР ТАМХИГҮЙ КЛУБ, КАФЕ ГАНЦ Ч БАЙХГҮЙ. Төрийн түшээд та бүхэн нийгмийг тамхинаас салгах ажлыг өрнүүлбэл надаас гадна олон залуус дуртайяа дэмжихийг өнөөдөр цуглан харуулж байна гэж бодлоо» гэжээ.
Ерөнхийлөгчийн «Архигүй Мон­голын төлөө хамтдаа» уриалгыг дэмжиж ГЭРЛЭХ ЁСЛОЛЫН ОР­ДОН АНХ УДАА ЗАЛУУ ХОСУУ­ДАД ЗОРИУЛАН СҮҮТЭЙ ЁСЛОЛ ҮЙЛДЛЭЭ. Ийнхүү залуу хосын хуримын хүндэтгэлийн идээнд сүү, аарц, цагаан идээ барихаар шийдвэрлэсэн байна. Анхны энэ ёслолын арга хэмжээнд Ерөн­хий­лөгчийн зөвлөх Ч.Сосормаа орол­цож, Налайх дүүргийн залуу хос М.Мөнхбат, Ш.Нарантуяа нар хамтын амьдралаа сүү­тэй хуримаар эхлэж буйд билэгшээн тэдэнд аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг хүсч баяр хүргэсэн ажээ.
Энэ бүхэн юуг өгүүлээд байна вэ гэвэл хар усыг, ха­таасан навчийг өнөөдөр манай гэгээлэг хэсэг, ялангуяа өсвөр залуу үеийнхэн жигших болс­ныг харуулж байна. Архигүй үдэшлэг, баяр ёолк гэхээр эхэндээ гайхан итгэдэггүй байсан хүмүүс тийм ёолконд орохоороо ёстой ухаанаа алдсан мэт дэндүү тансаг сайхан баярлаж, ёстой л сэтгэлийнхээ цэнгэлийг эдэлдэг билээ.
«АРХИ ХАР МӨРТЭЙ» гэж эртнээс нааш хэлэлцсээр ирсэн ухаант ардын үр сад билээ бид. «ӨНӨӨДӨР НАДААС ЧИНГИС ХААН ЯМАР ХҮН БАЙСАН БЭ?» гэж асуухад би ганц зүйлийг л найдвартай хэлж чадна. «ЧИНГИС ХААН БОЛ АРХИ АМСДАГГҮЙ ХҮН БАЙСААН» гэж. Хэрвээ Тэмүүжин байхаасаа л гүүний ай­раг, нэрмэлд халамцаж, эзэлсэн аймаг улсынхаа хятад, араб, тангад архинаас буцахгүй явсан сан бол ямар юмных нь «Ертөнцийн эзэн» гэгдэх сэн билээ дээ.
Архигүй баяр нааадмыг Мон­голд анх дэлгэрүүлсэн архинаас сайн дураараа татгалзагчдын АА ний­гэмлэгийн хамт олонд гүн та­лархалаа илэрхийлэе. Мөн амьд­ралынхаа гарааг архи, тамхигүйгээр эхэлж буй энэ цагийн гэгээлэг залуу дүү нартаа баярлаж бахархахын сацуу та нарт атаархаж сууна.
Гадаад улс орнуудад архи, там­хигүй хоолны газар элбэг байгаа. Нийслэлд ч гэсэн ийм газар бай­гуулагдаад олон жилийн нүүрийг үзэж байгаа хэдий ч хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Энэ бол Барилгачдын талбай буюу хуучнаар Хүүхдийн болон баримтат кино театрын баруун талд, «Туул» рестораны замын зүүн урд талд орших Их хөлгөний уламжлалыг хадгалах төвд орших «Stupa» буюу «Суврага» кафе юм. Энд архи, тамхиар үйлчилдэггүй, хэрэглэх нь хориотой бах төдийгүй цагаан хоолоор таныг дайлах болно. Мөн элдэв рок, хард рок, поп, өөр юу ч гэж байдгийм тийм хатуу хөгжим чих дөжрөөхгүй ээ. Зөвхөн л бурхан номонд нийцэх ая дан эгшиглэх нь сэтгэлд нэн тааламжтай. Тэнд ирдэг улс нь ч амгалан тайвныг хайсан гэгээлэг, нийцтэй бодь хүмүүс байх агаад сүүлийн үед залуус их «шуурах болсон» санагддаг.
Аливаа хотын төвд үнэ хөлс нь өндөр байдаг. Энэ бол бичигдээ­гүй хууль. «АЛИВАА ГАЗАР НЬ ТЭНД АМЬДАРДАГ ХҮМҮҮ­СИЙН­­ХЭЭ ҮНЭЭР ҮНЭЛЭГД­ДЭГ» учраас тэр. Миний бодлоор бол хотын төвийн үйлчилгээний газ­руудын /баар ресторан, үсчин, дэлгүүр хоршоо гээд үй түм/ үйл­чил­гээ бусад газрынхаас ҮНЭ ХӨЛС НЬ ӨНДӨР байхаас гадна ЭРХЭМСЭГ, ДЭЭД ЗИНДААНЫ буюу АРХИ, ТАМХИГҮЙ ОРЧИНГ БҮРДҮҮЛЭХ ХЭРЭГТЭЙ гэж санах юм. Тухайлбал, архи, тамхигүйгээр үйлчлүүлэгчиддээ шагнал бонус олгож байх, зарим хямдрал үзүү­лэх зэргээр тэдэнд давуу байдал олгох, бусдад үлгэр болгох, зарим тохиолдолд татвараас чөлөөлөх, хөнгөлөлт үзүүлэх зэрэг.
Хэрвээ ийм байдал, дүр төр­хийг бүрдүүлж чадах аваас Мон­гол улс хөгжинө, монголчууд эзэн Чингисийн үедээ дөхөж очмой.
С.Энх-Амар

"Монцамэ"