УИХ-ын гишүүн О.Чулуунбаттай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Хамтарсан Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийн явц, түүний хэрэгжилтийг төсөв, эдийн засаг талаас Төсвийн байнгын хорооны хуралдаанаар хэлэлцлээ. Гишүүд нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байсан. Таны хувьд Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд ямар дүн тавих вэ?
-Сүүлийн 2-3 жилийн үзүүлэлтийг харахаар нэн тэргүүнд макро эдийн засгийн тогтвортой байдлын талаар ярих хэрэгтэй болно. Энэ тал дээр Засгийн газар хангалт муутай ажилласан.

Нэгдүгээрт, төсвийн алдагдал огт буурсангүй. Энэ нь Монголын санхүүгийн төсвийн менежмент муутайн илэрхийлэл. Монголчууд хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жий гэж ярьдаг. Гэтэл манайхан хөлөө жийхдээ дандаа хөнжлөөсөө илүү гаргадаг. Ингэхээр ханиад томуу, бөөр, элэг гэхчлэн даарснаас үүдэлтэй бүхий  л  өвчин  тусна.

Төсөвийн менежмент, эдийн засаг ямар байхаас шууд хамаарна. Улмаар эдийн засаг, санхүүгийн хувьд хэр чаддагаа үзүүлдэг гол үзүүлэлт юм. Дэлхий даяар төсвийн сахилгыг чанд сахидаг. Харин Грек, Португаль, Испани гэсэн хэдхэн улс л барьж чаддаггүй. Тэд өнөөдөр ямархуу байдалтай байгааг бүгд л харж байна. Азийн орнууд төсвийн сахилга хамгийн сайтай. Харамсалтай нь манай орон хамгийн муутай нь. Өнгөрсөн жил л гэхэд 9.9 хувийн алдагдалтай гарна гэдэг хамгийн муу үзүүлэлт. Энэ мэтчилэн яривал их зүйл бий.

Өнгөрсөн гурван жилийн байдлаар Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт хангалтгүй гэсэн үнэлгээ л тавина даа. Харин ханшийн тогтвортой байдал дээр Монголбанк муугүй ажилласан. Ханшийн энэ өөрчлөлт дээр төсвийн менежмент ихээхэн нөлөөлдөг.

-Та Засгийн газар төгрөгийн бонд гаргаж байгаад нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Таныхаар төгрөгийн бус валютын бонд гаргах ёстой гэсэн үг үү?

-Засгийн газар их хэмжээний төгрөгийн бонд гаргаж байна. Манай зах зээл дээр төгрөгийн бонд гаргаад ямар ч хэрэггүй. Валютын бонд дэлхийн зах зээл дээр гаргах. Улмаар тэрийгээ хэрэглэх хэрэглээ маань гадаадад байгаа юм. Гадаадад гаргаж, хилийн чандаас бараа оруулж ирэх хэрэгтэй. Түүнээс биш Монголд төгрөгийн бонд гаргачихаад төгрөгөөр авах юм. Монголын Засгийн газарт авах юм байхгүй. Цалин, тэтгэмжээ төсвөөр бүрдүүлж байна. Тэгэхээр тэр мөнгийг ам.доллар болгоод буцаагаад гаргах ёстой.

-ДНБ-ний хангалт ямархуу байдалтай байгаа вэ?
-Мөн ДНБ хангагдаж чадахгүй байна. Худалдааны бланс тогтворгүй. Инфортын хэмжээ маш том хэмжээгээр экспортыг дандаа давж орж ирж байна. Зөвхөн макро эдийн засгийн хэдэн үзүүлэлтийг ярихад л иймэрхүү байна.

-Чөлөөт худалдааны бүсийн асуудал байнгьга хороогоор нэлээд хөндөгдлөө. 10 жилийн өмнө шийдвэр нь гарсан Алтанбулаг, Замын-Үүдэд чөлөөт эдийн засгийн бүс ямар шалтгаанаар гацав?

-Эдийн засгийн бодлого тал дээрээ огт хэрэгждэггүй хэдэн хөтөлбөр бий.

Нэг нь, чөлөөт эдийн засгийн худалдааны бүс, Алтанбулаг, Замын-Үүдэд чөлөөт эдийн засгийн бүс байгуулна гэж 10 жилийн өмнө л хөтөлбөр, шийдвэр нь гарсан. Өнөөг хүртэл хийгдсэн нэг ч ажил байхгүй. 10 жилийн өмнө газар дээр нь очиж үзэхэд чөлөөтэй бүс байсан. Хэдийгээр худалдаа наймаа хийдэггүй ч хүн орж болдог, мал бэлчдэг. Гэтэл одоо хашаа барьчихсан хүн, мал ч оруулдаггүй. Бүр хулгана ч гүйлгэхээ больж. Ийм хаалттай бүс болгож байгаа юм. Нэг үгээр дандаа эсрэг ажиллаж байх жишээтэй.

-Тэгэхээр Засгийн газар гаргасан шийдвэр, хөтөлбөрийг огт хэрэгжүүлэхгүй байна гэсэн үг үү?

-Ихэнх гишүүд хангалтгүй ажилласан гэж дүгнэсэн. Жишээ нь, 2008 оны сонгуулийн дараа “100 мянган айлын орон сууц” хөтөлбөр батлагдсан. Үүний гол санаа нь орон сууцны зах зээл буюу моргейжийн зах зээлийг бүрдүүлж байж оруулах юм. Гэвч энэ нь явж өгөхгүй хүндрэлтэй байсан тул өнгөрсөн жил барилгын компаниуд, арилжааны банк, яамдуудтай нийлж, төрийн албан хаагчдын “4000 айлын орон сууц”-ыг оруулахаар болсон юм. Ингэхдээ моргейжийн зээлийг хэрэглэх санаа гаргасан. Энэ саналаа Засгийн газарт оруулж, хөтөлбөр ч батлагдсан. Хөрөнгө нь ч шийдэгдсэн.

Гэтэл тэнд нь орон сууцны корпораци гэсэн зах зээлд байдаггүй бүтэц бий болов. Улмаар түүгээрээ дамжуулах юм гэнэ. Тэр нь цаашаагаа барилгын компаниудаас орон сууц худалдаж авдаг. Авсан орон сууцаа иргэдэд зэлээр өгөх. Дэлхий дээр Засгийн газар нь жижиглэнгийн зах зээл дээр ажилладаг газар хаана ч байхгүй. Тэр дундаа орон сууц, моргейжийн зах зээл дээр. Засгийн газар хөрөнгийг нь босгож банкуудаас моргейжийн зээлийг   нь  худалдаж  авах юм. Ингэхээр Засгийн газар иргэдтэй нэг бүрчлэн тулж ажиллахгүй. Мөн барилгын компаниудтай ч тулж харьцах шаардлагагүй.

Харин Орон сууцны корпораци барилгын компаниудаар явж ‘Та нараас тэдээр авна” гээд, иргэд дээр очоод тэдээр зээл өгнө гэхээр тэр хооронд авлигын шинж бий болоод байгаа юм. Дэлхий дээр иймэрхүү оролдлого хийгдсэн байдаг. Үүний хамгийн муу жишээ нь энэ. Тэрийг нь манайх нэвтрүүлчихээд байгаа юм.

-Засгийн газар бонд гаргаж, дахин барилгын салбарт өгөхөөр хэлэлцэж байгаа шүү дээ?
-Одоо ахиад Засгийн газар 300 тэрбум төгрөгийн бонд гаргана. Түүний 200-г нь орон сууцны корпорациар дамжуулах гэсэн санал явж байна. Ингэхээр ахиад л 200 тэрбум төгрөгийн авлигын том схем байгуулах гэж байна л гэсэн үг.

-Засгийн газар мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд хямрал хамгийн ихээр нөлөөлсөн. Үүнээс болж хэрэгжилт нь хангалтгүй гарсан гэх тайлбар хийх боллоо. Тэгвэл дээрх зорилтуудыг хямрал болоогүй бол биелүүлэх боломж байсан гэсэн үг үү?

-Энэ бас л буруу ойлголт. Монгол Улсын зах зээл, эдийн засаг хаана байрлаж байгаа, мөн хэнтэй ажиллаж, бид хаана амьдарч буйгаа ойлгодоггүй хүний үг. С.Баярцогт сайдад би шүүмжлэлтэй ханддаг. Хятадыг тойрсон эдийн засгуудаас нэг нь ч хямралд өртөөгүй. Учир нь Хятадын эдийн засаг хямраагүй юм. Тус улсын эдийн засаг дэлхийн зах зээлээс авдаг бүхий л зүйлээ авсаар л байсан. Дотооддоо үйлдвэрлэл нь хэвийн явагдаж, гадагш нь инпортолсоор л байсан. Гэтэл ганц манай улс л хямралд өртсөн. Бүр уналтад орсон.

Уг нь хятадаас хамгийн том хамааралтай нь манай улс. Харин Хятадын хувьд манайх юу чбиш. Монгол Улс өдөр тутам хэрэглэж байгаа хэрэглээнийхээ 70-80 хувийг урд хөршөөс инпортолдог.Экспортын дийлэнх нь ч урд хөрш рүү гардаг. Иим сайхан боломжоо нэмэгдүүлэхийн оронд хасч, өөрсдөө хямралд орсон байгаа юм. Энэ бол бодлогын л алдаа.

-Тэгэхээр Засгийн газрын бодлого нь буруу байна гэж ойлгож болох уу?
-Тэгэлгүй яах вэ.

-Шинэчлэн боловсруулагдаж байгаа Төсвийн тухай хуулиар энэ бүхнийг зөв гольдролд нь оруулах боломж бий юу. Таны бодлоор Төсвийн тухай хуулийг хэрхэн өөрчлөвөл зохистой вэ?

-Би анхны төслийг нь харсан, Нэг их зарчмын дэвшил гарахааргүй юм билээ. Манай улсын Төсөв, удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль шинэчлэгдэх цаг нь болсон. Бид төсөвдөө шинэчлэлт хийхгүйгээр 20 жил боллоо. Аль төлөвлөгөөт эдийн засагтай байх үеийн төсвийн бүтэц өнөөдөр мөрдөгдөж буй. Өнөөдөр монголчууд хөрөнгө оруулалт, эрүүл мэнд, боловсролд хэдийг зарж байна. Энэ бүхэн Засгийн газраас хамааралтай. Мөн захиргааны зардал эрчимтэй нэмэгдлээ. Ингэхдээ бүр муу тийшээгээ явж байна.

Тэгэхээр төсвөө сайн менежменттэй болгох хэрэгтэй. Төсөв бол ДНБ-нийг нэлээд тэгштгэж, хуваарилах гэсэн оролдлого. Дэлхий даяар төсвөөс өөр ийм сайхан механизм олоогүй байна. Энэ улсад бийболж байгаа баялагийг яаж хуваарилах уу, ажиллаж байгаа хүмүүсээс татвар авна, үйлчилж байгаа иргэдэд нь тэр мөнгийг өгье. Жинхэнэ классик утгаараа Монгол Улсын Засгийн газар ажиллаж байгаа бүх компаниудыг урамшуулах хэрэгтэй. Иргэдээ ч ялгаагүй урамшуулж ажиллуулаад эргээд татвар авах. Татвараараа батлан хамгаалах, шүүх, цагдаа гэсэн цөөн салбарыг санхүүжүүлэх учиртай.

Гэтэл өнөөдөр манайх бүгдээс нь мөнгө татаж аваад, дараа нь тарааж өгөх гэж бөөн юм болдог. Ингэхдээ тарааж өгөх механизм нь буруу. Төсвийн хэдхэн ерөнхий захирагч бүгдийг нь тендерээр дамжуулаад баахан мөнгө “хийчихдэг”. Бүр захын аймгуудын сургуулийн засвар, байшингийн дээврийг энд шийдэх шаардлагагүй байхгүй юу. Харин орон нутагт нь нутгийн иргэд шийддэг байх хэрэгтэй. Тэгэхээр төсвийн шинэчилсэн хуульд ийм өөрчлөлтүүд оруулах шаардлагатай.

-Орон нутагт санхүүгийн эрх мэдлийг шилжүүлэх нь хамгийн зөв алхам гэж үү?

-Орон нутгийнхан амьдралаа өөрсдөө тэндээ шийддэг байх. Байнгын хорооны хуралдаанаас ажиглаж байхад төсвийн тодотгол, шинэтгэл хийх үеэр бидний харж, үзээгүй, мэдэхгүй сургууль, цэцэрлэгийн засвар, өргөтгөлийн мөнгийг УИХ шийдэж байна. Ийм байж болохгүй.

-Өмнө нь санхүүгийн эрх мэдлийг олгоод алдсан туршлага бидэнд бий шүү дээ. Тэгэхээр энэ удаад алдаа гаргахгүй байхаар шийдвэрлэх ёстой байх?

-Хариуцлагыг сайжруулах хэрэгтэй. Өнөөдөр төсвийн гүйцэтгэлийн хариуцлага гэж алга. Ноднин Төсвийн тухай хуулийг хэтрүүлсэн Сангийн сайдад ямар ч хариуцлага хүлээлгэсэнгүй. Уг нь хариуцлагыг чанд сахиулах нь зүйтэй. Иймээс шинэ хуульд ч гэсэн хариуцлагыг өндөржүүлэх нь зайлшгүй.

-Төсвийн орлого зарлагыг хянах хүсэлт МҮЭ-ийн ерөнхийлөгч С.Ганбаатар гаргалаа. Энэ хэр оновчтой санал вэ?

-Төсвийн орлого, зарлага ил тод байх ёстой. Ганцхан МҮЭ бус татвар төлөгч та, бид бүхэн хянах ёстой. Иймээс татвар төлөгч иргэн бүр хянагч бай. Гэхдээ үүний хамгийн том хянагч нь яах аргагүй МҮЭ мөн. Харамсалтай нь бид тэрийгээ хийдэггүй. Засгийн газар ч бүх мэдээллээ нууцалж, ил тод биш байдаг учраас хянах боломжгүй.

-Тэгэхээр хяналт иргэдээс гэхээс илүүтэй Засгийн газрын ил тод байдлаас шалтгаална гэж ойлгож болох уу?
-Иргэд маш нарийн хяналттай байх хэрэгтэй. Засгийн газар ч сайн тайлагнадаг байх учиртай.

-Төсвийг хянадаг иргэдийн төлөөллийн байгууллагыг орон нутгийн ИТХ-ын дэргэд байгуулах санал гарах боллоо. Ийм байгууллага байх шаардлага бий юу?

-Орон тоог нэмэгдүүлвэл төсвөө дахиад л шал дэмий зүйлд зарцуулна. Монголд дарга нарын тоо ихэдсэн үү гэхээс, багадаагүй. Би 2000 онд Монголбанкинд ирээд төсвөөс цалин авдаг ажилчдын тоо хэд байгааг тодруулахад 115 мянга орчим байсан. Өнөөдрийн байдлаар 150 мянга орчим бий. Тэр 35 мянган төрийн албан хаагч нэг цамц угааж, товч оёдог хүмүүс биш. Ганцхан зүгээр сууж, цалин авагчид. Гэтэл 35 мянган малчин, уурхайчин, цахилгаанчин нэмэгдсэн үү. Харин ч хасагдсан байх.

-Төсвийн тодотгол удахгүй хэлэлцэгдэх бололтой. Гишүүн бүр л тусдаа хэдэн төгрөг нэмж суулгачих санаатай бэлтгэл ажлаа хийж эхэллээ. Ингэхээр дээд хязгаарыг нь 9.9 хувиар баталсан төсвийн алдагдал эргээсээ давах болох нь ээ?

-Энэ оны төсвийг маш том алдагдалтай баталсан. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Энэ нь манай эдийн засагт муугаар л нөлөөлнө. Энд нэг зүйлийг онцлох хэрэгтэй. Бид заавал төсвөөр дамжуулж эдийн засгаа хөгжүүлэх албагүй. Манайхны нэг дутагдал нь төсвөөр дамжуулж эдийн засгаа хөгжүүлэх гэж оролддог. АНУ, Европын хөгжсөн орнууд эдийн засаг нь хөгжөөд, төсөв нь томордоггүй. Засгийн газрын үүрэг цөөн. Зөвхөн батлан хамгаалах, шүүх, прокурор, цагдаагийн байгууллагаа санхүүжүүлнэ. Манайхан хөрөнгө оруулалт гээд ямар ч Засгийн газарт хамаа-ралгүй зүйлийг наалдуулчихдаг.

Уг нь дэлхийн бусад оронд боловсрол, эрүүл мэндийг хувийн сектор нь өөрсдөө даагаад явчихдаг. Хөрөнгө оруулалт ч Засгийн газрын хийх ажил биш. Энэ бүгдийг Засгийн газар хамж хийсээр байгаад юу ч гараасаа гаргаж чаддаггүй. Нэг үгээр хэлбэл, өвлийн өвгөн болж хүн бүрт бэлэг өгөх гэж оролддог ч тарааж чадахгүй байна. Тэгэхээр л менежмент муу болоод байгаа юм.

-Тэгэхээр төсвийн алдагдал 9.9 хувиас хэтрүүлэхгүй хязгаарлах ямар боломж байна вэ?
-Алдагдлыг 9.9 хувь биш гурван хувьд оруулах хэрэгтэй. Ингэж байж л бид хөгжинө.

-Нэмэгдүүлнэ үү гэхээс буруулах нь юу л бол?
-Энэ нь манай буруу тогтолцоотой л холбоотой.

-Тэгвэл энэ бүхнээс гарах гарц нь юу вэ?
-Нэлээн том реформ хийж байж л гарна. Засгийн газар төсөв оруулж ирэхэд бусад оронд өөрчлөх эрхгүй, шүүмжлэх л эрхтэй байдаг. Харин манай улсад дураараа өөрчилнө, шүүмжилнэ. 76 сангийн сайд бүгдээрээ л гар хүрч, дур зоргоороо нэмж хасч байна шүү дээ. Уг нь шүүмжилж болно, өөрчилж болохгүй. Энэ зарчим руу л шилжих хэрэгтэй. Засгийн газар өөрчлөхөөр бол өөрсдөө өөрчилнө, үгүй бол огцорно. Ийм л дүрэмтэй. Учир нь Засгийн газрын бодлого орж ирж байгаа болохоос биш УИХ-ын гишүүд бодсон болгоныг төсөвт суулгах шаардлагагүй. Тэгэхээр манай тогтолцоо огт болохгүй байна.

-Тэгэхээр буруу тогтолцооны эх ундарга нь эцэг хуультай л холбогдох болов уу. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулна гэсэн үг үү?

-Тогтолцоог өөрчлөхийн тулд яалт ч үгүй Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. УИХ, гишүүдийн эрх мэдлийн тухай хууль байна. Ингээд бодохоор Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, гүйцэтгэх засаглалын эрхийг тогтоож, хууль тогтоох байгууллагын эрх, үүргийг хязгаарлаж, нарийвчлах шаардлагатай. Энэ байдал цаашаа үргэлжилвэл хяналтгүй төсөвтэй, замбараагүй удирдлагатай, хөл толгой нь мэдэгдэхгүй улс төрийн байдалтай байсаар л байна.

Л.Нинжсэмжид
Эх сурвалж: “Нийгмийн толь”