Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг 1997 онд батлахтай зэрэгцэн хоёр шөнийн дотор 600 гаруй лиценз

олгогджээ. Ингэхдээ улсын хөрөнгөөр хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон орд газруудын лицензийг ийн олгосон байсан гэнэ.

Энэ талаар Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт “Ашигт малтмалын тухай хуулийн хэрэгжилт, үр нөлөө, цаашид авах арга хэмжээ” хэлэлцүүлэгт тавьсан илтгэлдээ дурьдав. 2005 онд ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг нийт нутаг дэвсгэрийн 44.5 хувьд олгосон байжээ. Харин хууль батлагдснаас хойш энэ тоо буурсаар өдгөө 16.1 хувийг эзэлж буй гэнэ. Тэр дундаа хайгуулын ажлын доод хэмжээг тогтоосонтой холбоотой тоон үзүүлэлт ийн буурчээ.

Учир нь аж ахуйн нэгж бүр тайлангаа гаргадаг. Хэрэв тайлангаа гаргаж өгөөгүй, худал мэдүүлсэн бол шууд лицензийг цуцлах “хатуу дүрэмтэй”. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг санаачлан УИХ-д өргөн барихаар шийдвэрлээд буй. Энэхүү хуулийн төсөлдөө гишүүд, салбар яам, судлаачид, эрдэмтэн, төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэний хөдөлгөөн, иргэдийн төлөөллөөс санал авахаар дээрх хэлэлцүүлгийг Иргэний танхимд зохион байгууллаа.

Төрийн тэргүүн замбараагүй олгогдсон лицензийг цэгцлэхийн тулд ашигт малтмалын хайгуулын лицензийг шинээр олгохыг энэ сарын 30-н хүртэл хориглосон. Энэ хугацааг дахин Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл УИХ-аар батлагдах хүртэл гэж сунгахаар шийдвэрлэжээ. Харин лицензийг шилжүүлэх, худалдах асуудалд хориг тавих эсэхийг лавлахад гишүүд үүнийг өргөжүүлэн тавьбал дэмжихэд бэлэн байна гэдгээ илэрхийлэв.

Мөн лицензийн тооллого явуулж байгаа аж. Хэрэв мэдээлэл авах эрх, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж, лицензийг бусдад арилжсан, шилжүүлсэн тохиолдолд Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх болно гэдгээ хатуухан мэдэгдэв. Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслийг энэ парламентаар тэр дундаа энэ хаврын чуулганаар батлуулах саналтай байгаа аж.

Хаврын чуулганаар батлагдахгүй бол энэ ондоо багтаах хүсэлтэй гэнэ. Учир нь он гарвал, сонгуульдаа дэрвэсэн нөхдүүд улс төрийн байдлаар хуулийн төсөлд хуумгай хандах эрсдэлтэй хэмээн тэрбээр болгоомжилж байгаа аж.

Түүнчлэн манайхан хууль гаргахдаа ул суурь, бодлого, үзэл баримтлалыг нь харахаасаа илүүтэй асуудал үүсгээд буй хэдхэн заалтыг шийдвэрлэсэн дүр үзүүлж, иргэдээс оноо цуглуулахаа урьтал болгодгийг Төрийн тэргүүн шүүмжилсэн. Улмаар батлагдсан хууль нь богино настай, бусад хууль, тогтоомжтойгоо зөрчилдсөн, өмнөхөөсөө ч ээдрээтэй асуудал үүсгэсэн байдгийг жишээ татан тайлбарласан юм.

Архины зөвшөөрлийг Засгийн газраар хэлэлцэж байж шийдвэрлэдэг атлаа Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг ганц агентлаг өгчихдөг энэ жишгийг өөрчлөх хэрэгтэйг ч хэлэлцүүлэгт оролцогчид дэмжиж байв. Жингийн цувуу хөдлөөгүй дээр бүгд санаагаа уралдуулж, зөв шийдлийг тусгаж, чамбай хууль гаргах нь бидний зорилго гэдгийг Ерөнхийлөгч хэлсэн үгэндээ тодотгосон. Харин өмнө нь дуугарахгүй байчихаад цуваа хөдөлсөн хойно араас нь хашгираад нэмэргүй шүү гэдгийг ч анхаарууллаа.

1997 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хууль гадны хөрөнгө оруулагчдыг даллах зорилготой байжээ. Хэн өрсөж, хэдэн төгрөг барьж ирсэнд нь хайгуулын лиценз шуудхан олгоно. Түүнээс биш уул уурхайн төлөвлөлт, хяналт, хариуцлагын талаар тусгагдсан заалт бүрхэг. Тэр дундаа орон нутгийнхны талаар тусгасан зүйл ч байхгүй аж. 2007 онд шинэчлэн найруулахдаа ч дээрх заалтыг бүрэн тусгаагүй.

Ямартаа л Оюутолгойн ашиглалтын лицензийг буюу 2013 оны арванхоёрдугаар сард ордыг ашиглах эрхийг хөрөнгө оруулалтын гэрээ хийхээс өмнө олгосон байсан гэнэ. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Намайг Ерөнхий сайд байхад ашиглалтын лицензийг нь олгочихсон байсан. Сүүлд араас нь хөөцөлдөж байж, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулж байгаа нь энэ” гэв.

Оюутолгойн хувьд 2010 онд 914.6 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийжээ. Тэгвэл энэ онд 1.2 тэрбум, 2012 онд 1.7 тэрбум, 2013 онд 1.3 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийх талаар Д.Зоригт сайд танилцуулсан.

Мөн тэрбээр хуулийн хэрэгжилт, тулгамдаж буй асуудлаар мэдээлэл хийв. Аж ахуйн нэгж, иргэд хайгуулын болон ашиглалтын лицензийг бусдад шилжүүлэх байдлаар арилжааны хэрэгсэл болгосныг тэрбээр шүүмжилсэн юм. Түүнчлэн мөрдөгдөж буй хуульд үүрэг, хариуцлага сул тусгагдсаныг ч тодотгосон. Хэдийгээр Өсөн нэмэгдэх роялтын татварыг бий болгосон, бичил уурхайн асуудлыг зохицуулсан ч тулгамдаж буй олон бэрхшээл бий гэнэ.

Тухайлбал, хууль хоорондын уялдаа байдаггүй. ТЭЗҮ-г л гэхэд гурван хуульд өөр, өөр байдлаар тайлбарлачихсан. Мөн стратегийн ач холбогдол бүхий ордын тодорхойлолт, шалгуур үзүүлэлт нь өөр. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хугацаа ч хэд хэдэн янзаар тусгагджээ. Тусгай зөвшөөрөлд тавих хяналт сул. МХЕГын 10 хүрэхгүй байцаагч 4000 лицензид хяналт тавьж хүрдэггүйг хэлж, орон тоог нэмэгдүүлэхийг чухалчлав.

Ашигт малтмалын газарт хариуцсан мэргэжилтнүүд байдаг ч улсын байцаагч биш тул шалгалт хийх, лицензийг нь цуцлах эрх байдаггүй гэнэ. Түүнчлэн хайгуулын ажлын доод хэмжээг тодорхойлох, тайлагнах, хянах, хариуцлага тооцох ажлыг мөн л дөрвөн хүн гардаж хийдэг. Ингэснээр 4000 лицензийг дөрөвхөн хүн хариуцаж хийнэ гэдэг ямархуу байх талаар ч мэдээлэлдээ дурьдав.

Шүүхээр хянагдсан ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой маргаантай асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэсэн нь бүрхэг байдаг аж. Урт нэртэй хуулийн тухайд эхний 130 гаруй аж ахуйн нэгжид нөхөн төлбөр олгох болоход урьдчилсан байдлаар хоёр триллион төгрөг шаардлагатай гэнэ. Нэг үгээр хууль нэртэй тунхаглал гаргах болсон аж. Үр дүнд нь хэдэн хүн хөлжиж, гадныхан Монголын баялгийг цөмсөн байдал ажиглагдах болсон гэнэ.

Эцэст нь Монгол Улс саарал ордонд сууж гууль батлагчид, хашааны гадна гудамжинд уриа лоозон барьж жагсагчид гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдах болсныг Төрийн тэргүүн ч хэлсэн үгэндээ онцлов. УИХ-аар батлагдсан хууль нь цоорхой ихтэйг төлөөлөгчид дуу нэгтэй шүүмжилсэн. Амьдралд хэрэгжүүлчих тодорхой заалт ховор, заалтууд нь бүрхэг, салаа утгатай байдаг гэнэ.

Тодруулбал, хуулийн 43.1-т “Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь Монгол Улсын иргэдийг ажлын байраар хангах үүрэг хүлээх бөгөөд тухайн хуулийн этгээдэд ажиллагсдын 10-аас дээшгүй хувь нь гадаадын иргэн байж болно” энэхүү заалтыг хэрэгжүүлээгүй бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хөрөнгийг сар бүр төлнө гэсэн заалттай. Хэрэв төлбөрөө төлөхгүй бол ямар хариуцлага тооцох талаар хуульд тусгаагүй. Өөрөөр хэлбэл, 66 заалтын 20-д нь хариуцлагын талаар тусгасан. Хариуцлага нь маш тодорхойгүй хэмээн “Хан ресурс”-ээр жишээ татан төлөөлөгчид тайлбарлалаа. Үүнээсээ болж олон улсын шүүхэд дуудагдаж байгаа юм хэмээн тэд Засгийн газрыг шүүмжлэв. Гэхдээ өнөөгийн хууль бүхэлдээ тааруу биш гэдгийг хэн хүнгүй хэлэв.

Гагцхүү Засгийн газар хуулийг хэрэгжүүлэхгүй байна гэдэгт тэд санал нэгдсэн юм. Тодруулбал, хуулийн 5.4-т “Улсын төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж нөөцийг нь тогтоосон стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг хувийн өмчит хуулийн этгээдтэй хамтран ашиглавал төрийн оролцооны хэмжээ 50 хүртэл хувьтай байж болох бөгөөд уг хэмжээг төрөөс оруул сан хөрөнгө оруулалтын хэмжээг харгалзан орд ашиглах гэрээгээр тодорхойлно” гэх заалт огт хэрэгждэггүй гэнэ.

Ашигт малтмалын тухай хуульд төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 34, 51 байхаар тусгасан. Үүнийг ч өөрчилж, Монголын үндэсний аж ахуйн нэгж байж болох талаар ч санал оруулж байлаа. Ер нь төр бүх эрхийг өөртөө төвлөрүүлэх нь зохисгүй. Газрын хэвлий дэх баялаг ард түмний өмч гэх атлаа төр мэдэлдээ авч байгаа нь иргэдээсээ холдуулж, олигархиуд өмчлөх боломж гэх шүүмжлэл ч гарав.

Улмаар төр мэдэлдээ авч мэргэжлийн бус Засгийн эрхийг барьж буй улс төрийн нам томилгоо хийдэг. Улс төрийн томилгоогоор орж ирсэн нөхөр доороо мөн л өөрийн фракцаа бүрдүүлдгийг тэд анхаарууллаа. Төрийн тэргүүн, салбарын сайд хоёр ч энэ асуудлыг толгой дохин хүлээж авч байв. Ашигт малтмалын тухай хуульд төр тусгай зөвшөөрөл олгохыг тусгах нь зүйтэй. Гэхдээ баг, сумын ИТХ гэхээсээ илүүтэй бүх иргэдийн хурлаас гаргасан шийдвэрийг үндэслэх нь зүйтэй. Тэгэхгүй бол баг, сумын ИТХ гэхээр таван хүн суугаад л шийдвэр гаргачихдаг гэнэ. Иймээс орон нутгийнхны оролцоог нэмэгдүүлэх нь чухал.

Мөн хуульд далд болон ил уурхайг бүлэгчлэн оруулах шаардлагатайг төлөөлөгчид тодотгосон. Учир нь өнөөгийн мөрдөж байгаа хуульд далд уурхай гэсэн ганц үг ч байхгүй. Гэтэл Оюутолгой далд уур хайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж буйг тэд жишээ татав.

Энэ нь “Айвенхоу майнз” компанид Монголын хууль үйлчлэхгүйтэй агаар нэг гэнэ. Хэлэлцүүлгийн үеэр нийтийн болон төрийн өмчийн харилцааг хуулиар зохицуулах хэрэгтэйг иргэн Б.Лхагважав ярив. Мөн тэрбээр Ерөнхийлөгчийн дэргэд өмчийн харилцааны хороо байгуулах санал ч гаргасан. Мөн ханган нийлүүлэлтийн асуудлыг ч хуульчлах саналыг Уул уурхайн хүрээлэнгийн захирал н.Энхбаатар гаргав. 100 хувь биш юмаа гэхэд гадны хөрөнгө оруулагчид 50 хувь Монголын аж ахуйн нэгжтэй хамтарсан байх шаардлагатайг хуульчлахыг хүслээ.

Түүнчлэн нөхөн сэргээлтийг мэргэжлийн компаниар хийлгэх, тусгай сан бий болгож, мэргэжлийн аж ахуйн нэгж л нөхөн сэргээлт хийнэ гэсэн заалт оруулах санал гаргав. Б.Хурц доктор энэ үеэр өөрийн боловсруулж буй Ашигт малтмалын тухай хуулийн төслөө танилцууллаа. Өмнөх хуулийн төслүүдэд санал хэлж, хөөгдөж байснаа дурсаж, боловсруулж буй хуулийн төсөлдөө цогц байдлаар бүхий л асуудлыг тусгаснаа танилцуулав.

Гэхдээ Төрийн тэргүүн “Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газар л хууль санаачлах эрхтэй. Хүн бүр хуулийн төсөл бариад гүйх нь тийм ч зохимжтой биш. Гэхдээ хамтдаа санаагаа уралдуулж, чамбай хууль гаргая. 50 жил энэ салбарт яваа таны үг бүхэн үнэтэй байх болно” гэв. Ийнхүү оролцогчид хуулийг хэрхэн өөрчлөх талаар санал бодлоо хэлж, олон шинэлэг санаа гаргаж байв.

Сонирхолтой нь, хэлэлцүүлэг зохион байгуулагчид хүмүүсийн хэлсэн санал бүрийг цаасан дээр бичиж, самбарт өлгөж, оролцогчдод улаан наалт тараан, хамгийн шаардлагатай, зөв зүйтэй гэж үзсэн саналынхаа ард наалтаа наахыг хүссэн. Ингэснээр саналуудыг илүү тоймлон тодорхойлох боломжтой гэнэ. Төрийн тэргүүн хүмүүс ярихдаа сайн мөртлөө саналаа цаасан дээр тоймлон буулгахдаа хойрго байдгийг анхааруулав.

Ийнхүү энэ удаагийн хэлэлцүүлэг улстөрчдийн сэтгэлийн хөөрөл, имоцийн түвшинд бус судлаачид, иргэдийн төлөөллийнхний дунд өрнөснөөрөө онцлог болов. Хуулийн төсөлд иргэн бүр саналаа тусгах боломжтой гэнэ. Хэлэлцүүлэг өнөөдөр үргэлжилнэ.

Л.Нинжсэмжид

"Нийгмийн толь"