-Би айлын ганц хүү. Жирийн малчин ардын хүүхэд. 1931 онд би Төв аймгийн Баян бараат сумын хоёрдугаар багийн “Далай ижийн отго жас” хэмээх газраас саахалтын зайд төрсен гэдэг. Тэр үеийн хүүхдүүдийн адилаар малын тоосон дунд өсч хүн болсон. Малын майлаан гэдэг сайхан “хөгжмийн эгшигт” хөглөгдөн хүн болсон маань их аз шүү.1940 онд 50 хүүхэд, хоёр багштайгаар Баянбараат суманд бага сургууль байгуулагдан анхны шавь нарын нэг нь болж байлаа. Бага сургуулиа дүүргэн Төв аймгийн дунд сургуульд суралцаж 1949 онд долдугаар ангиа төгсөн нутагтаа ирж гурван жил бага ангийн багшаар нэг жил захирлаар ажилласан.

- Баянбараатын багш яаж яваад цэргийн хүн болчихов?

-/Инээв/ Энэ их учиртай. Би 1953 онд цэрэгт мордсон. Нэг өдөр “Дэлгэр нуур”-ын дэргэд адуугаа усалчихаад хүрээд ирсэн чинь аав, ээж хоёр маань дуу муутайхан сууж байдаг юм. Учир нь багийн дарга зарлан дуудах хүргэж ирсэн аж. Айлын ганц хүү болоод ч тэр үү. Ижий, аав минь өөрсдөөсөө холдуулах их дургүй байсан. Ямар сайндаа цэргээс гараад ирнэ биз дээ” гээд л явуулж байх вэ дээ. Цэрэгт явна гэхэд их дурамжхан байсан сан.

-Тэгээд цэргээс халагдаад цэргийн сургуульд орсон хэрэг үү?

-Тиймээ. Юун ээж, аавын захиасыг дагах манатай. Цэргийн албаа хаагаад 1953 онд Цэргийн ерөнхий сургуулийн сонсогч болчихсон шүү дээ. Би артеллер буюу их бууны ангийг дүүргэсэн.

-Шинэхэн офицер ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Сургуулиа төгсөөд Их бууны тусгай дивизэд салааны даргаар ажилласан. Манай анги их түүхтэй анги. Их бууны ууган анги шүү дээ. Энэ түүхтэй ангиас миний офицерийн гараа эхэлсэн болохоор үргэлж бахархаж явдаг. Энэ жил их бууны цэргийн 90 жилийн ой тохиож байгаа. Би их бууны мэргэжил эзэмшсэндээ омогшиж явдаг. Ахмад хүний хувьд ангийн маань нэр дугаар нь өөрчлөгдсөнд жаахан сэтгэл дундуур байдаг юм. Салааны даргаар ажиллаж байхдаа Марксизм Ленинизмийн оройн сургуулийг дүүргэж байлаа.

Үүний дараагаар О3О дугаар ангийн барилгачин дайчдын хөдөлмөрийг идэвхжүүлэх чиглэлээр намын орлогчийн зааварлагчаар томилогдон ажилласан юм. 1960 онд 030 дугаар анги Сэлэнгэ аймагт гурилын комбинатыг барих ажлыг ид өрнүүлсэн юм шүү дээ. Манай анги хамт олон энэ комбинатыг Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойгоор ашиглалтад оруулж байлаа. Тэгээд 1961 оны намар яамны боловсон хүчин намайг дуудан Армийн улс төрийн газрын даргын эвлэлийн ажилтнаар томилогдсныг дуулгаж билээ. Тэр үеийн Армийн улс төрийн газрын дарга нь С.Равдан гэдэг хүн ажиллаж байв.

-Ингэхэд Улс төрийн газар гэдэг байгууллага юу хийдэг байсан юм бэ?

- Энэ газар анх сурган боловсруулах хэлтэс гэсэн нэртэйгээр 1921 оны тавдугаар сарын 16-нд байгуулагдсан юм билээ. Энэ хэлтсийн анхны дарга нь Солийн Данзан байсан. Энэ байгууллага армийн дайчдыг сурган хүмүүжүүлэх, байлдааны мэдлэгийг нь дээшлүүлэх, анги нэгтгэлийг нэгтгэн захирах, идэвхжүүлэх, соёл хүмүүжлийн ажлыг зохиох чиглэлээр ажилладаг байлаа. Цэргийн албан хаагчдын өдөр тутмын амьдралд байнгын анхаарал тавьдаг байв. Эрүүл мэнд, ахуй амьдрал, гэр бүлийн байдал, сонин хэвлэл хэр уншиж байна гээд бүхий л зүйлд нь анхаардаг байлаа шүү дээ.

-Офицер маань яван явсаар улс төрийн ажилтан болжээ дээ?

-Харин тиймээ. Улс төрийн газарт би гурван удаа томилогдон ажилласан хүн шүү дээ. Эвлэлийн ажилтнаас эхлээд дараа нь ЗХУ-ын Цэргийн академийг төгсөж ирээд 1983 онд улс төрийн газрын нэгдүүр орлогч даргаар ажиллаж байлаа.

-Та хоёр нийгмийн шанг таталцжээ. Таны ажиллаж байсан нийгмийн тухай дурсамж их биз?

-Өнөө цагт нийгэм маань бүхэлдээ өөрчлөгдсөн. Миний ажиллаж байсан үед бол нэг намын системтэй байлаа. Нэг намын удирдлага бол бүхэлдээ л улс эх орны төлөө байлаа шүү дээ. Ард түмнийхээ язгуур эрх ашгийг хамгаалахын төлөө бүх хүмүүс зүтгэж байж дээ гэдгийг л онцолж хэлэх байна даа. Тухайн нийгэмд бүх хүмүүс ажилтай, цалинтай байсан.

-Тэр үед цэргийн амьдрал хэр байв?

-Гурван жилийн хугацаатай цэргийн алба хааж байв. Энэ цагт цэргүүд бие бялдрын хувьд өсч чийрэгжихээс гадна сурч боловсрохдоо хамаг цагаа зориулж байсан. Тухайн үед цэргийн албанд очсон хүнийг бичиг үсэг сургах хамгийн гол зүйл болж байв. Тэр цагт цэргүүдийн дийлэнх нь бичиг үсэг мэддэггүй байсан. 1925-1930 онд цэргийн албан хаагчдаас 44-85 хувь нь бичиг үсэгт суралцсан юм. Тухайн үед бичиг үсэгт суралцсан цэргүүд орон нутагтаа очиж боловсон хүчнээр ажилладаг байлаа шүү дээ.Цэргийн дарга нарын хувьд дутагдах гачигдах зүйлгүй бүгд жигд амьдарч байлаа.

-Багш байсан хүн цэргийн амьдралаар амьдрахад хэр байв. Танд шантрах үе гарч байв уу?

-Энгийн амьдралаас цэргийн хүн болно гэдэг хоёр өөр ертөнц шүү дээ. Цэргийн хүн бол дүрмэнд захирагддаг хүмүүс. Өдөр тутмын үйл ажиллагаа нь нарийн цагийн хуваарьтай. Цаг минутаар хэмжигддэг. Өглөө босохоос эхлээд орой унтах хүртэл яаж ажиллах вэ, цэрэгтэйгээ хэрхэн харьцах вэ гээд маш олон зүйлд суралцаж байлаа. өөрөө хүсч мөрөөдөж багшийн ажлаа орхин байж цэргийн хүн болсон болохоор шантрах үе гараагүй ээ.

-Таны үеийнхэн чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг байсан бэ?

-Бидний үед ном их уншдаг байлаа. Миний хувьд чөлөөт цагаараа теннис их тоглоно.

-Дугарсүрэн генералын нууц авьяас юу байв?

- Морь сайн уургалдаг сайн уургач байлаа. 14 наснаасаа эхлэн морь уургалж сурсан шүү. Тэр л миний нууц авьяас юм болов уу даа./Инээв/

-Та Хошууч генерал цолыг хэзээ авав. Тэр үеийн сэтгэгдлээсээ ярихгүй юу?

-1979 онд хошууч генерал болж байлаа. Би Монгол Улсын 65 дахь генерал. 1969-1975 он хүртэл Намын төв хороонд ажиллаж байсан. Улсыг батлан хамгаалах нийгэмлэгт нэгдүгээр орлогчоор ажилласан. Даргаар нь “ургацын” Жамьяан гуай ажиллаж байлаа. Тэр үед олон нийтийн байгууллагыг шинээр зохион байгуулах ажлыг эхлүүлж нийгэмлэгийг хөл дээр нь босгох үйл ажиллагааг өрнүүлж байв. Тэр үеийн нэгдүгээр орлогч дарга бол энэ цагийн дэд сайд гэсэн үг.

Албан тушаалын эрэмбээр нь цол өгдөг өнөө цагт бол зэргийн хувьд бол генерал цолтой байх байсан. Гэвч тухайн үед цолыг шууд өгдөггүй байв. Дугарсүрэн цаашид ер нь яаж ажиллах бол гэдгийг нэлээн хугацаанд харж баталгаажуулна шүү дээ. Тэгээд дээрх албанд томилогдоод дөрвөн жилийн дараагаар буюу 1979 онд хошууч генерал цол хүртсэн дээ. Анх хурандаа цол аваад маш их баярлаж байлаа. Тэрнээс биш генерал болчихно чинээ юм санаагүй шүү.

-Байлдагчийн халаасанд генералын мөрдөс явдаг гэдэг шүү дээ. Яагаад та генерал болно гэж бодоогүй юм бэ?

- Яагаад ч юм бэ. Би ер нь генерал болно гэж бодож байгаагүй юм.

-Санаандгүйгээр генерал болоод сэтгэл хэр хөдлөв?

-Үгүй ер жигтэйхэн баярлаж байлаа. Жирийн адуучин Гэмбэлийн хүү генерал болно гэдэг ямар сонин юм бэ гэсэн гайхшрал төрж байсан.

-Генерал цолны түүхийн тухай та юу хэлэх вэ. Энэ түүх хүмүүст сонин байх болов уу?

-Генерал гэдэг чинь Франц гаралтай үг. Анх 16 дугаар зуунд Францад энэ цолыг гаргасан байдаг юм. 1657 онд Оросын нэгдүгээр Петр хаан энэ цолыг өгех зарлиг гаргаж Хаант оросод нэвтэрсэн түүхтэй. Харин манай улсад 1944 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд Ардын сайд нарын тогтоолоор генерал цолыг бий болгосон. Эдүгэ 67 дахь жилдээ энэ цолыг олгож байна.

-Манай улс хэдэн генералтай вэ?

-2009 оны байдлаар нийт 146 генерал байсан. 2010-2011 онд бригадын генералууд нэлээн төрлөө.

-Их буучны ангийг дүүргэсэн хүний хувьд армийн зэвсэг, техникийн талаар та юу хэлэх вэ. Зэвсэг, теникийн хувьд Монгол Улсыг тааруухан гэх нь бий. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

- Бидний үед гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу зэвсэг, техникийг оросоос бүрэн нийлүүлж байсан. Хамгийн сүүлчийн үеийн танк л гэхэд “Т-51″ байсан. Харин өнөө үед Т-72″ танкийг авсан гэж дуулдсан. Тэгэхээр дэвшил ирсэн байгаа биз дээ. Тааруухан гэж үзэхгүй байна.

-Ингэхэд Улс төрийн газар материаллаг баазын хувьд хэр байв?

-1983 оны нэгдүгээр сарын байдлаар армийн хэмжээгээр 500 номын фондтой 78 номын сан, 22 цахилгаан хөгжим, 800 баримтат болон уран сайхны кино, 84 кйноны суурин цэгтэй, 87 радио нэвтрүүлгийн зангилгаатай, 15 автоклубтэй, таван хээрийн хэвлэлийн газартай байлаа. Дээр нь ардын сайн дурын театр хоёр, армийн хэмжээгээр сайн дурын уран сайханч 6000 гаруй хүн байлаа шүү дээ. Энэ баазад түшиглэж соёл хүмүүжлийн ажлыг явуулдаг байсан.

-Таныг хуучнаар ЗХУ-д цэргийн атташегаар ажиллаж байсан гэж сонссон юм байна?

-Тийм ээ. 1988 онд ЗХУ-д Элчин сайдын яамны дэргэдэх Цэрэг агаарын цэргийн атташегаар ажилласан. Тэнд байхдаа тухайн орны байдлыг судлахаас гадна тэнд сурч байгаа хүмүүсийн сахилга бат, сурлагт анхаарч ажилладаг байлаа. Намайг ажиллаж байхад 60 гаруй орны цэргийн атташе байсан.

-Та хэдэн орноор нүд тайлав?

-Европын ихэнх орнуудаар явчихсан шүү. Атташе байхдаа Энэтхэгийг хавсарч байсан. Тэгээд Делид очиж цэргийн ангитай нь танилцаж байлаа. Агро хот, Тажмахалыг үзсэн гээд нүд тайлж л явлаа.

-Оросод таван жил сурсан, дээр нь атташегаар ажилласан гээд орос гүрэнтэй амьдралынхаа багагүй хугацааг үджээ. Орос “школ” танд суусан биз?

-Аан тэгэлгүй яахав. Оросууд их хүнлэг хүмүүс. Хүнийг их хүндэтгэдэг ард түмэн дээ. Тэднээс сурсан зүйл их бий.

-Ингэхэд таны үед хойно сурч байсан оюутнууд хэр дэгтэй байв. Сахилгагүйтэх явдал гарна биз?

-Сахилгын асуудал гарна аа. Архи дарс уун зодоон цохион хийсэн гээд л ялгарна шүү. Олон сонсогчийн дотор зөрчил байлгүй яахав.

-Тухайн үеийн монгол оюутны чадамж хэр байв?

- Ер монгол хүмүүсийг их чадамжтай гэж гадныхан үнэлдэг. Аливаа зүйлийг сурахдаа их авьяастай гэдэг юм. Ер нь манайхан биеэ дайчлах юм бол их сайн сурна шүү.

-Хил дээр буун дуун гарлаа гээд өнөө цагт хэл ам таталдаг болов. Дээр үед их намжуу байсан гээд хөгшид ярьдаг. Тэр үед тийм намжуу байв уу. Эсвэл нууцалдаг байв уу?

-Гаралгүй яахав. Нууж дараад байсан юм байхгүй ээ. Тухайн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ховор байсантай холбоотой гэж үзэж болох талтай. Одоо цаг шиг олон хэвлэл байгаагүй болохоор мэдээлэл хүмүүст нэг их хүрдэггүй байсан юм болов уу. Дээр үед цэргийнхээ төлөө дарга нь хүртэл хариуцлага хүлээх явдал их байлаа шүү дээ.

-Ингэхэд Дугарсансүрэн генерал хэдийд ханьтайгаа танилцав аа?

-Цэргийн дэслэгч байхдаа нутагтаа амрах үеэрээ хань Төмөрхуягтайгаа дотносож 1957 онд гэр бүл болж байлаа. Бид таван хүүхэд, 11 ач, зээтэй өнөр өтгөн амьдарч байна.

-Таны мэргэжлийг өвлөсөн хүүхэд бий юу?

- Цэргээр явсан хүүхэд алга. Бүгд өөр мэргэжил эзэмшсэн дээ.

-Та 80 насыг зооглож байна гэхэд их ануухан харагдаж байна шүү. Энэ цэргийн нууц уу?

-/Инээв/ Багадаа адуу мал хөөцөлдөж, залуу идэр насандаа цэргийн амьдралаар явсны минь ач юм болов уу даа.

-Хэдэн онд гавьяаныхаа амралтад суусан бэ. Хүмүүс тэтгэвэрт гарлаа гээд гэр зуураа ач, зээгээ сургууль цэцэрлэгт зөөдөг. Таны хувьд?

-Тэтгэвэрт гараад би зүгээр суусангүй ээ. 60 настай тэтгэвэрт гарсан. Тэтгэвэрт суугаад Монгол цэргийн музейд үзвэрийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж музейг босголцоход гар бие оролцож байлаа. 1996 онд дээрх музей үүд хаалгаа нээсэн. Тэгээд 1997 онд ахмадын хорооноос Дайнд оролцсон ахмад дайчдын хорооны дарга хийгээч ээ гээд 2004 хүртэл энэ албыг хашсан. Энэ албыг хашихдаа дайнд оролцсон ахмад дайчдын нийгмийн асуудлыг нэлээн хөөцөлдсөн дөө. 1000 гаруй хүнийг одонгоор шагнуулсан. Хоёр дайнд оролцсон хэрнээ огт одон аваагүй хүмүүс зөндөө байсан шүү. 100 гаруй ахмад дайчдыг орон сууцтай болгосон гээд багагүй ажил өрнүүлсэн.

-Та нутаг хэр явж байна?

-Нутгаадаа явна аа. “Далай ижий отгожас”-аагаа хоёр жил тутамд тахидаг юм. Шүтээнээ залж жасын туурин дээр ном хуруулдаг ухаантай.

-Энэ жас ямар учиртай юм бэ?

-1665 онд өндөр гэгээн Занабазар өөрийнхөө ээжид зориулж байгуулсан жас юм. Одоо туурь нь л байдаг даа. Унасан газар угаасан ус минь болохоор очиж тахидаг.

-Сүүлийн үед хүмүүс эх оронч үзэл гээд ярьдаг болсон. Ахмад хүний хувьд эх оронч үзлийн тухай юу хэлэх вэ?

-Энэ 20 жилд эх оронч үзэл гээгдчихсэн юм уу даа. Эх орончдын өдөр гээд тэмдэглэдэг. Уг нь энэ өдөр зөвхөн МАН-д хамаатай зүйл биш шүү дээ. Энэ өдрөөр залуучууд эх орноо хайрлах, хүндэтгэх, байгаль дэлхийгээ хамгаалахад зүрх сэтгэлээ зориулах ёстой л гэж хэлмээр байна.

-Эрх чөлөөний тухай таны ойлголт?

-Эрх чөлөө гэдэг бол тухайн хүн нийгэмд үүрэг, хариуцлагаа биелүүлэхийн нэр гэж би хувьдаа боддог. Энд манай хүмүүс жаахан дутагдалтай ханддаг. Наад захын жишээ хэлэхэд хотыг цэвэрлэсний дараахан нь хог дүүрэн болчихсон байдаг. Энэ бол иргэн хүн үүрэг, хариуцлагаа муу биелүүлж байгаагийн илрэл юм.

-Цэргийн хүний хувьд нэг зүйл асуухад өнөө цагийн цэрэг дээр үеийнхээс давжаа болчихож гэх юм?

-Тийм явдал байгаа шүү. Миний үед булчин шермөс сайн хөгжсөн хүмүүс байсан. Энэ нь тухайн үеийн эрчүүд биеийн хүчний ажил их хийдэг байсантай холбоотой. Наад зах нь худгаас усаа татаж малаа усална шүү дээ. Морь унаж давхина. Гэтэл одооны хүүхдүүд тийм зүйлгүй байна шүү дээ. Бэлэн ус хананаасаа авчихаад сууж байгаа хүмүүс яаж булчин шөрмөстэй байх билээ дээ. Гэр хороололд өсч торнисон хүүхдүүд л гайгүй байх. Түлээгээ хөрөөдөж усаа барьдаг болохоор орон сууцныхнаас өөр харагддаг. Ер нь бол энэ цагийн цэргүүд давжаарсан гэдэг нь үнэн.

-Таны өдөр тутмын ажил хэр өрнөж байна даа?

-Сонин ном харж л суух юм. Ойрдоо “Дэлхийн түүх” гэдэг номыг эргүүлж сууна даа. Мөн өөрийнхөө дурсамжийг бичих санаатай материалаа бөөгнүүлэх ажилтай байгаа. Дурсамжаа бичихдээ Дугарсүрэн гэж нэрлэхгүй санаатай. “Баянбараатынхан” гэсэн нэрээр гаргаж нутаг, устайгаа холбосон дурсамж бичих гээд ойрдоо завгүй байна даа.

-Яриад байвал бид хоёрын яриа өндөрлөхгүй биз ээ. Танд генералуудын өдөр тохиож байгаатай холбогдуулан сүүлчийн асуултыг үлдээе ээ?

- Би гэдэг хүн цэрэг, армийн хүчээр генерал гэсэн хүндтэй цолыг хүртсэн. Энэ сайхан амьдралын оргилд армийн хүчээр л хүрсэндээ баярлаж суудаг юм. Тиймээс армиараа бахархаж явдаг. Үндсэндээ би 58 жил цэрэгтэйгээ холбоотой явж байна. 1999 онд Генерал төвийг байгуулж Генерал цолтны өдрийг тэмдэглэж эхэлсэн. Генералуудыг нэгтгэн хүлээж авдаг уламжлал тогтсонд баяртай байдаг. Цол нэгт дайчин нөхөддөө генерал цол бий болсны 67 жилийн ойг тохиолдуулан та бүхэндээ эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөө. Мөн бидний халааг аваад өнөөдөр алба хааж байгаа нийт хүмүүстээ ажлын өндөр амжилтыг хүсье.

Б.Ариунзаяа

Эх сурвалж: “Нийслэл таймс”