байна гэж дүгнэдэг вэ?
-Монгол Улсын хөгжлийг дэлхийн орнуудтай харьцуулах юм бол олон талын үзүүлэлтээр шалгаруулах байх. Монгол хэмээх нэгэн дээвэр дор амьдарч байгаа иргэн хүний хувьд хурдан хөгжөөсэй гэж бодож явдаг. Ер нь хөгжиж байгаа орнуудтай харьцуулах юм бол бид унталтын байдалтай 20-иод жил болсон байна. Өнгөрөгч хугацаанд томоохон бүтээн байгуулалт болон шинээр үйлдвэр барьсан юм алга.

Төлөвлөгөөт эдийн засагтай байх үеийн барьж байгуулсан бүтээн байгуулалттай л өдий хүрлээ шүү дээ. Дараа нь зах зээлийн эдийн засагт манай улс шилжсэн. Харин чөлөөт эдийн засгийн үзэл бодлыг
бий болгож, төлөвших гэж их удлаа. Тэр дундаа хувийн хэвшлийг дэмжиж, хөгжүүлэх тал дээр их хэцүүхэн байна. Үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, бүтээн байгуулалтыг дэмжихээсээ илүүтэй саад тотгор болсоор өнөө хүрсэн. Зах зээлийн нийгэмд шилжээд бүх зүйл зогсонги байдалд орсон.

1990 оны эхээр дэлгүүрийн лангуун дээр давснаас өөр юмгүй байсан цаг үе бидэнд байсан. Түүнчлэн, дэд бүтцийн бүх салбар уналтад орсон. Энэ дундаас барилгын салбар өндийх тал руугаа орсон шиг байна. Нөгөөтэйгүүр, шинэ, шинэ техник технологи манай улсад нэвтэрч байгаа зэрэг тодорхой хэмжээний өөрчлөлт байна.

Энэ бүхнийг харьцуулж, дүгнэвэл бидний удирдлага, зохион байгуулалтын чамлалттай арга барил харагдаж байна. Хэт их улс төржиж, намууд хоорондоо талцсан зэргээс хэчнээн их цаг хугацаа өнгөрсөн байна вэ. Өнөөдөр Оюутолгойг эхлүүлсэн талаар ярьж байна. Гэтэл энэ нь аль 2000 онд дэд бүтцийн ажил болон эрчим хүчний ажлын хэсэг гаргаад ахлаад явж л байсан. Энэ үед улс төрийн маргаанаас болоод хойшлуулсан. Тэр үед шийдсэн бол хэчнээн хөнгөн, хямд төсөр мөнгөөр шийдвэрлэж болох байлаа.

Тэгэхээр аливаа асуудалд талцсан маргааны байдалтай хандаж, сонгуулиас сонгуулийн жилийн хугацаанд явсаар улсын хөгжил үндсэндээ зогсонги байдалтай байна. Мөн Лаос, Камбож зэрэг улс манай орныг ахаа гэдэг байсан бол өнөөдөр хөгжлөөрөө харьцангуй түрүүлээд явсан байна. Бүх салбар нь зэрэг хөгжөөд явчихжээ.Тодруулбал, аялал жуучлал, нэг цонхны бодлого, гадаад харилцаа манайхтай харьцуулах юм биш. Энэ бүхэнтэй харьцуулаад бодохоор хайран цаг хугацаа л байна даа.

Улс орны хөгжлийг улс төрийн ашиг сонирхол маргаанаас болоод чангаачихсан байна. Энэ байдалд хэн алддаг гэхээр ард түмэн хохирдог. Энэ хугацаанд хэдэн улс төрчид нь хийрхэл, цэцэн мэргэнээрээ уралдлаа. Одоо тэгээд яах вэ дээ. Нэгэнт алдсан гээд уруу царайлаад суултай нь биш. Гэхдээ манай улс хөгжлийн маш эгзэгтэй үедээ ирлээ. Юу гэхээр бид бүхэн зөв зохион байгуулалт, өнөөдрийн нийгэмд байгаа асуудлыг зөв зүйтэй шийдвэрлэх боломж бүрэн байна.

Тухайлбал, газар тариалангаар өөрийн орны хэрэгцээг бүрэн хангах. Дараа нь мал аж ахуйг хөгжүүлэх. Жилийн жилд мал сүргийн тоо өсч, байгаа гэсэн сайхан үзүүлэлт байгаа боловч чанарт анхаарах. Үүнийг шийдвэрлэж чадвал улс орны хөгжилд нөлөөлөх амин чухал зүйл байгаа юм. Мөн уул уурхайгаас орж ирэх асар их мөнгө. Үүн дээр маш зөв зүйтэй зохион байгуулалт хэрэгтэй.

Гэхдээ хувь, хувьсгал гэхгүйгээр нэг цонхны бодлогоор зохицуулах нь чухал. Тиймээс иргэн бүрт олгох нэгж хувьцаагаа нэмэгдүүлэх ёстой. Ингэж адил тэгш хуваарилснаар баян, ядуугийн хоорондын зай алга болно. Тэгвэл ард иргэд Эмират, Кувэйтээс дутахааргүй амьдарна. Хэрвээ ийм болгочихвол өнөөдөр төр засаг ажлын байр бий болгох гээд ард иргэдийн цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх гэж хөөцөлдөөд байх шаардлагагүй. Энэ нь аль, аль талаа хүндэлсэн шийдвэр болно.

Мөн ард иргэдэд олгох нэгж хувьцааг хооронд нь зарж, үрэхийг хорих хэрэгтэй. Өмнө нь бид хувьцааны тал дээр алдаж, оносон улс. Нэгэнт тодорхой хөрөнгө мөнгөний эх үүсвэртэй болсон хүмүүс сэтгэл өег ажил амьдралынхаа төлөө зовох зүйлгүйгээр зүтгэх боломжтой. Энэ боломжийг нь ард иргэдэд бүрдүүлээд өгчих. Аливаа асуудлыг гаргаж тавихад заавал ямар нэгэн лобби үүсгээд, хэдэн хүмүүстэй үгсэж, эвсдэг ийм увайгүй зүйлээсээ татгалзах цаг ирсэн. Ямар ч зүйлд хяналт шалгалт алга. Ийм байхад улсын хөгжил яаж урагшлах вэ дээ.

-Та түрүүнд хэлэхдээ манай улсын хөгжлийг зогсчихсон гэсэн. Ер нь аливаа улсын хөгжил цэцэглэлтэд залуу боловсон хүчний үүрэг роль нэлээд бий. Гэтэл манайд залуус нь улс орныхоо хөгжилд өөрийн хувь нэмрийг оруулж чадахгүй байна. Нөгөөтэйгүүр тус нэмрээ оруулах боломж бололцоо байхгүй гэхэд болно. Энэ бүхний зөв гаргалгаа нь юу байх бол?
-Улс орны эдийн засгийн өсөлтөд хамгийн их нөлөөлдөг хүчин зүйл бол хүмүүсийн мэдлэг боловсрол. Дэндүү олон чанаргүй сургалттай их, дээд сургууль байгуулагдаж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Ер нь мөнгө л олж байвал хамаагүй болчихсон. Ийм увайгуй бодлого баримтлаад явж байна. Одооны залуус бүгдээрээ дээд боловсролтой болчихсон. Тэгсэн хэрнээ ажлын байр олдохгүй. Одоо цагт хангалттай бэлтгэгдсэн мэргэжлээр их суралцсан байна. Нөгөө нарийн мэргэжлийн боловсон хүчин олдохгүй. Тэгэхээр нарийн мэргэжлийн боловсон хүчин алга гэхээр уул уурхайн чиглэлийн сургалт, сургууль байгуулаад эхлэнэ.

Чадвартай, чадваргүй багшаар дүүрчихсэн. Ийм ийм нөхцөл байдлаас үүдсэн асуудал их байна. Энэ байдалд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй. Зах зээлийн нийгэм гээд хаячихмааргүй байна. Жишээ татахад, Хятад улс өнөөдөр комуннизмын улс орон гээд шүүмжлэгдээд явж байна. Гэхдээ үсрэнгүй хөгжиж чадаж байна. Зах зээлийг жинхэнэ утгаар нь аваад, төриин зохицуулалтыг чадамгай хийж байна. Хэрвээ үнэхээр олон сургууль барих гээд байгаа юм бол хөдөө, орон нутагт байлгах хэрэгтэй шүү дээ.

Заавал хотын төвд бөөгнөрүүлж, хүн амын төвлөрлийг бий болгох хэрэггүй. Хэн үүнийг бий болгож байна гэхээр төр засгийн зохицуулалт дутмаг байгаагийн илрэл. Хатуухан хэлэхэд төр засаг чадамжгүй байна. Ер нь гадныхан биднийг бүдүүлэг, харанхуй, хоорондоо эв түнжингүй гэсэн нүдээр харж байгаа. Ийм ойлголтыг ч бий болгосон. Хангалттай харуулсан.

-Тэгэхээр таныхаар Монгол Улсын хөгжлийн гол тулгуур юу байх вэ?
-Ер нь гол хүчин зүйл нь газар тариалан, мал аж ахуй, ашигт малтмал, нано технологи, газрын ховор элемент зэрэг байна даа. Мөн дэд бүтцийг яаралтай хөгжүүлэх хэрэгтэй. Дэд бүтцийг дагаж хөгжил ирнэ. Нэн тэргүүнд бүх аймгуудыг хооронд нь хар замаар холбох, агаарын тээврээ сэргээх, хөдөө, орон нутаг руу чиглэсэн суурьшлын бүсийг бий болгох, дөрвөн бүсийг үйлдвэржүүлэх зэрэг ажлыг Засгийн Газрын бодлогоор зохицуулмаар байна.

Муу удирдагч байна уу гэхээс муу ард түмэн гэж байдаггүй. Мөн манайд төрийн тогтолцооны давхардал гэж аймаар зүйл байна. Энэ нь улсын хөгжлөөс их чангааж байна. Тухайлбал, БСШУЯ-ны дэргэдэх Боловсролын үнэлгээний төв, нийслэл, дүүрэг, аймгийн боловсролын газар гэхчилэн шат шатаа шалгасан байгууллага. Ийм байлаа гээд үр дүн юу байна. Дулмаа ТҮЦ ажиллуулаа гэхэд дүүрэг, нийслэлийн мэргэжлийн хяналтаас ирээд торгодог. Ер нь шат, шатны байгууллагаа дарласан байдалтай байна. Төрийн нэртэй байгууллагууд дандаа алив ажлыг хойш татсан, чангаасан, гох дэгээ тавьсан байдалтай байгаа. Ер нь хөгжүүлэх биш хойш татах, чангаах төрийн механизм үйлчилж байна. Үүнд л өөрчлөлт хэрэгтэй байгаа. Ах дүү хамаатан саднаараа ажилладаг болохоор ямар нэгэн ажлын хариуцлага тооцож чадахгүй байдалтай байгаа гэдэгт үнэний хувь байна.

-Харин таны хувьд улсынхаа хөгжилд хувь нэмрээ хэрхэн оруулъя гэж бодож явдаг вэ?
-Улсынхаа хөгжилд хууль санаачилах чиглэлээр хувь нэмрээ оруулж байна. Тухайлбал, зах хязгаар нутаг, говийн нэмэгдэл гэдэг хуулийн төсөл байгаа юм. Говийнхонд нэмэгдэл олгохын оронд зах хязгаарт ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг хоёр дахин нэмэгдүүлэх юм. Мал аж ахуйг хөдөө, орон нутагт эрчимжүүлье. Дараа нь эх хүнийг цалинжуулах хэрэгтэй. Айл гэрийн бүхий л ажил төрөл эх хүний нуруун дээр байна шүүдээ.

-Манайд ажилгүйдэл ядуурал буурахгүй байгаагийн шалтгаан юу байна вэ. Энэ ч бас Монгол Улсын хөгжлөөс чангааж байгаа нэг томоохон үзүүлэлт шүү дээ?
-Хүмүүс үнэхээр ажил хийхгүй байна. Энэ хорвоод хүн болж төрсөн юм чинь өөрийнхөө төлөө өөрөө зүтгэх нь чухал. Хүмүүсийн санаа нь шууд ажилд ороод бөөн мөнгө олчих бодолтой байдаг. Мөнгөний үнэ цэнийг мэдрэхгүй байна. Энэ нь ядарч зовж яваагүйн үр дүн байх. Тухайлбал, өдрийн 5000 төгрөгөөр цалинжуулаад, малчин авъя гэсэн хүн олдохгүй байна гэнэ лээ. Ийм залхуу байхад яаж ажилгүйдэл ядуурал буурах вэ дээ.

Б.Пүрэвжав