“Уурхайн буянд болж л байна” хэмээх үгийг байнга хэлэх түүнийг Дамчаагийн Пүрэвсүрэн гэдэг. Тэрээр Эрдэс баялаг, эрчим хүчний харъяа Уул уурхайн аврах албанд насаараа ажиллаж яваа өвгөн аврагч юм. Бид “Амьдралын тойрог” буландаа удам дамжсан уурхайчин Д.Пүрэвсүрэнг урьлаа.

Тэрээр уул уурхайн аврах албанд 30 гаруй жил ажиллаж яваа бөгөөд газрын гүнд ажиллах аврагчдын амьсгалын багийг засдаг Монголын цорын ганц засварчин. Амьсгалын багийг засахаас гадна уурхайн гүнд дарагдсан хүнийг аварна, “нинжа” нарт ослоос урьдчилан сэргийлэх ухуулга сургалт хийнэ гээд түүний оролцоогүй зүйл энэ салбарт үгүй. Мэдээж бас халамжит хань, сайн аав, сайхан өвөө. Д.Пүрэвсүрэн гуай гэртээ бол ач, зээ нартаа номхон тэмээ, харин ажил албандаа догшин бар мэт хурдтай ажилладаг хэмээн журмын нөхөд нь хуучилж байна.

Тэднийх Налайх дүүргийн Тоосгоны гэх тодотголтой аав ээжээс өвлөж ирсэн байрандаа гурван үеэрээ амьдарч яваа Монголын эгэл нэгэн гэр бүл юм. Биднийг “урилгагүйгээр” гэрт нь орвол “Хүүхдүүд минь, ах нь зураг авахуулах дургүй хүн шүү дээ. Зургийн аппарат өөдөөс пад пад гээд дарахаар цочоод байдаг юм” гэвэл хариуд нь түүний гэргий С.Оюунчимэг “Манай хүн чинь их даруухан. Дуугаа хураагаад л суучих талдаа шүү. Надад хүртэл ажлаа ярьдаггүй юм. Ийм хүнээс ажлыг нь яриулж чадахгүй буцах вий дээ, хүүхдүүд минь” хэмээн санаа зовнисон байдалтай хэлж байлаа.

Гэхдээ Д.Пүрэвсүрэн гуайн амьдралын түүх өргөн, сургаал үг нь дуусашгүй ажээ.

“ААВ, ЭЭЖ БИД ГУРВУУЛАА УУРХАЙЧИН”

Д.Пүрэвсүрэн гуай 1983 оноос хойш өдгөөг хүртэл Уул, уурхайн аврах албанд аврагчаар ажиллаж байна. Түүнийг шавь нар нь Пүүжээ ах гэж авгайлдаг. Тэрээр гэргий С.Оюунчимэгтэй шилний үйлдвэрт ажиллаж байхдаа танилцаж, хамтын амьдралаа холбожээ. Тэднийх ганц хүү, таван охин, зургаан ач зээтэй өнөр өтгөн айл. Хүүхдүүд нь өдгөө тусдаа гарч, хоёр буурай дөрвөн настай зээ хүү Г.Эрхэсээ харах давхар ажилтай.

Г.Эрхэс нь биднийг орохоос гарах хүртэл “Монгол Улсын төлөө зүтгэе. Тусгай салаа алхаад марш” хэмээн хоолойн чадлаар орилж, цэргийн хүн болохоо илэрхийлэх ажээ. Монголын хаана уул уурхайн осол гарна тэнд л аврагч нөхдийн хамт амьсгалын баг, жоотуугаа бариад давхиж очно. Түүнээс аварсан хүний тоог асуувал “Уул уурхайн аврагчид тоймгүй их хүний амь нас аварсан. Гэхдээ тоог нь мартчихаж. Их л олон хүний амь нас аварснаа санаж байна” хэмээн даруухнаар хариуллаа.

Тэрээр удам дамжсан уурхайчин. Түүний аав Дамчаа Налайхын уурхайг анх байгуулсан хүний нэг бөгөөд Дорнодын “Адуунчулуу”-ны уурхайн анхны даргаар ажиллаж байжээ. Улсдаа хийсэн бүтээснийхээ төлөө “Ударник” буюу “Улсын баатар”-ын дайтай цолоор шагнуулж явсан нэгэн. Д.Пүрэвсүрэн гуайн ээж ч мөн адил уурхайчин байж. Түүний хэлсэнчлэн ээж, аав нь ажлаа тараад нүүрснээс ялгагдахгүй шахам царайтай хоёр ирнэ. Ирэнгүүтээ хүүдээ уурхайн үр өгөөжийн талаар хүүрнэж, замналаар нь хөл тавих хүртэл нь нөлөөлсөн гэдгийг тэрээр хэлж байлаа. Тэрээр ганц хүүгээ ч гэсэн уурхайн амьдрал руу оруулсан байна. Түүний хүү “Оюутолгой” компанид ажилладаг ажээ.

“ХҮҮГЭЭ ОСОЛДООД ГУРАВ ХОНОЖ БАЙХАД НАДАД ЮУ Ч ХЭЛЭЭГҮЙ”

Хоёр жилийн өмнө “Оюутолгой”-н цахилгаан шатанд гэмтэл гарч, газрын гүнд 10 уурхайчин гацсан талаар мэдээлэл тухайн үед нийгэмд шуугиан тарьж байсан даа. Тэгвэл уурхайчдын нэг нь түүний хүү байсан гэнэ. Мэдээж уул уурхайн аврах албаныхан энэ тухай мэдээллийг хамгийн түрүүнд авсан. Харин хүүгээ газрын гүнд гацсан талаар гэр бүлийнхнээсээ гурав хоногийн туршид нуусан гэнэ.

Энэ тухай С.Оюунчимэг эгч хэлэхдээ “Би тухайн үед яагаад ч юм хүүдээ сэтгэл зовоод байсан юм. Тэгээд нөхрийгөө “Чи хүүтэйгээ ярив уу, утас нь болохгүй юм” гэхээр “Өө, би өглөө ярьсан. Ажлаа хийгээд сайн явна гэж хариулсан шүү дээ. Чи юундаа санаа зовниов” гэж загнаад өнгөрсөн. Тэгсэн атлаа надтай юм дуугарахгүй маань уншаад суугаад байдаг. Би бүр цөхрөнгөө бараад ажлынхнаас нь асууж байж мэдсэн шүү дээ. Тэд “Оюунаа эгч та санаа зоволтгүй. Тэнд чинь манай Налайхын уурхай шиг биш. Удахгүй аварчихна” гэж билээ. Хүү маань гурав хоногийн дараа аврагдсан даа.

Тэр хүртэл нөхөр маань надтай юу ч дуугараагүй шүү. Гомдмоор ч юм шиг. Гэхдээ ослын хор хөнөөлийг мэдэх учраас надаас илүү санаа зовнисон биз дээ, хөөрхий минь. Ер нь манай хүн чинь ажлаа ярьдаггүй юм. Би зурагтаар л Налайхын уурхайд осол болсныг сонсоно. Өглөө бүр ханийгаа ажилдаа явахад нь “Осол гэмтэл хол байгаасай. Амьд л ирээсэй” гэж бурхандаа залбирдаг.

Ийм хүнд нөхцөлд ажилладаг болохоор өдөржингөө санаа зовнисоор байгаад таардаг юм. Гэхдээ л уурхайн буянд бид сайхан амьдарч байна даа.

УУРХАЙН АВРАГЧИД ТӨРИЙН ТУСГАЙ АЛБАН ХААГЧДЫН ЭМНЭЛЭГТ ЭМЧЛҮҮЛЭХ ЭРХГҮЙ

Уул уурхайн аврах албаныхан ам бүл 27-уулаа. Тэд хүний сайхан сэтгэлээр бас залуу насны ааг омог, дурандаа шахам энэ албанд ажиллаж байгаа гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, онцгой, цагдаа, цэргийн байгууллагын албан хаагчийн хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй байдал, цалин хөлс, нийгмийн ахуй хангамжтай харьцуулахад дэндүү чамлалттай. Тухайлбал, цол байхгүй, цалин багатай, хөдөлмөр хамгааллын аюулгүй байдал алдагдсан нөхцөлд албан үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Тэр ч бүү хэл, цогцостой ажилласны нэмэгдэл ч гэж үгүй.

Гэтэл цагдаа, онцгойгийн албан хаагч нэг цогцос гаргасны хөлсөнд 5500 төгрөгийн урамшуулал авдаг. Харин тэд сард дунджаар үндсэн цалин болох 200 мянган төгрөгөөс өөр орлогогүй. Залуу насны хүч чадал, дэврүүн сэтгэлээр албандаа үнэнчээр зүтгэж яваагаа тэд уламжилж байна. Түүгээр зогсохгүй төрийн албан хаагчид хэвтэн эмчлүүлэх Төрийн тусгай албан хаагчдын нэгдсэн эмнэлгээр ч үйлчлүүлэх эрхгүй. Үндсэндээ хүн аварч байгаад осолдож гэмтсэн бол хохь чинь гэсэн үг. Саяхан нэг аврагч нь уурхайд дарагдсан хүнийг аварч байгаад нуруундаа хүнд гэмтэл авч, хоёр ч удаа хагалгаанд орсон ч биеийнх нь байдал сайжрахгүй байгаа гэнэ.

Энэ мэтчилэн уул уурхайн аврах албанд зовлон их бий. Саяхнаас Засгийн газрын тогтоолоор уул уурхайн аврагчид “төрийн хайр” хүртээх тухай тогтоол баталсан байна. Түүнд аврагч нарын цалин хангамжийг нэмэгдүүлэх, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг нь сайжруулах, багаж хэрэгслийг нь олшруулах гээд нааштай хариу өгчээ. Гэхдээ тогтоол хараахан хүчин төгөлдөр болоогүй, судалгааны төвшинд байгаа ажээ. Ингээд Д.Пүрэвсүрэн гуайгаас зарим зүйлийг асууж тодрууллаа.

“АВРАГЧ НАРТ БАЯРЛАЛАА ГЭЖ ХЭЛДЭГ ХҮН ХОВОРДСОН БАЙНА”

-Уурхайчин хүний зовлон жаргалын талаар...?
-Зовлонгоос жаргал нь их шүү, хүү минь. Алтан уурхайн буянд сайхан л амьдарч байна. Осолдсон хүнээ амьд гаргаж авсны дараа сэтгэл санаа ямар сайхан өөдрөг байдаг гээч. Аварч чадаагүй тохиолдолд гундуу байх нь мэдээж. Гэхдээ хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаа хангасан уурхайд ямар ч осол гарсан уурхайчдыг аварч чаддаг. Харин агааргүй орчинд дарагдвал амьд гаргаж авах найдвар муу. Бидний хэдэн нөхөд осолдсон уурхайчдыг амьд гаргахын төлөө бүхнээ зориулан ажилладаг юм шүү. 1990-ээд оны үед уурхайчин гэхээр хүмүүс их сайхан хүлээж авдаг, нэр хүндтэй ажил байлаа. Харин одоо бол иргэд уурхайчин гэдэг нэрийг унагаж байна шүү дээ.

-30 гаруй жил ажиллахдаа төрийн ямар шагнал хүртсэн бэ?
-1990-ээд онд Тэргүүний уурхайчин цол хүртсэн. Түүнээс өөр энгэрт гялтайх одон алга шив дээ. Гэхдээ би төрөөсөө шагнал гуйхгүй ээ. Харин аврагч залуус маань элэг бүтэн, албан үүргээ гүйцэтгэх багаж хэрэгслийг нь бүрдүүлж өгвөл миний аз жаргал тэр.

-Албан үүргээ гүйцэтгэж байгаад осолдох, гэмтэх тохиолдол бий биз?
-Байлгүй яахав. 1990-ээд оны үед манай аврагч нар амь насаа алдсан харамсалтай явдал гарч байсан. Өдгөө аюул биднээс холуур өнгөрч байгаад л баярлаж сууна даа. Үүний үр нь аврагч нартаа ослын үед хэрхэн, яаж ажиллах сургалтыг зохион байгуулдагт орших биз.

-Монголчуудын баримтлах уул уурхайн бодлого зөв үү. Аврагч нар хамгийн сайн хэлэх байх?
-Гар аргаар ашигт малтмал олборлогчдыг шууд зогсооно гэдэг хэцүү. Өнөөдөр нийгэм маань ямар байгаа билээ. Ажилгүй иргэд л Налайхын уурхайд ажиллаж, гэр бүлээ тэжээж байна. Ийм тохиолдолд тэднийг хоолноос нь шууд салгах зохимжг үй. Харин нэгдсэн төрийн бодлого хэрэгтэй. “Нинжа” нарт нөхөрлөлийн систем хэрэгтэй байна. Тэд өдөрт олох ашгаасаа ядаж 10 хувийг аюулгүй байдалдаа зориулах ухамсарыг бас төлөвшүүлмээр байна.

Тэгвэл осол гэмтэл буурна шүү дээ. Одоогийн байдлаар Налайхад 40 гаруй уурхайн ам ажиллаж байна. Үүнд 300 гаруй “нинжа” байгаа. Өвлийн цагт бүр “нинжа”-гийн тоо 4000 хүртэл өсдөг.

-Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаа хангаагүй уурхайн амыг хаах эрх та бүхэнд бий юу?
-Байхгүй. Зөвхөн шаардлага, сэрэмжлүүлэг л өгнө шүү дээ. Мэргэжлийн хяналтынхан л хаах эрхтэй.

-Аварсан хүмүүсээс “Баярлалаа” гэдэг үгийг сонсох уу?
-Баярлалаа гэж хэлэх хүн ховор болчихжээ. 1990-ээд оны үед “Аврагчдаа баярлалаа” гээд өдөр бүр ажил дээр ирж баяр хүргэдэг байсан. Одоо бол “Баярлалаа” гэж хэлэх хүн цөөхөн.

-Аварч чадаагүй бол бас шүүмжлүүлдэг?
-Тэгэлгүй яахав. Биднийг осолдуулчихсан юм шиг загнаж зэмлэнэ шүү дээ. Гэхдээ ямархуу амь сөрсөн газар ажиллаж байгаагаа уурхайчид мэддэг байх хэрэгтэй. Өдөрт олох 5000-хан төгрөгний төлөө хайран амь насаа золиослох ёсгүй. Үүний төлөө ажил олгогч уурхайн эзэд хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаа хангасны дараа ажиллуулах ёстой.

Д.Болормаа, Ц.Мөнх