УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл Ховд аймгийн төвд өнөөдөр болж байгаа

 "Монгол мал үндэсний хөтөлбөр-хөдөөгийн хөгжил" сэдэвт баруун бүс нутгийн улсын зөвлөгөөнд оролцож байна.
Тэрбээр тус зөвлөгөөнд оролцож буй баруун бүс нутгийн малчид, мал аж ахуйн мэргэжилтнүүд, тариаланчид, төв, орон нутгийн удирдлагуудад хандаж хэлсэн үгэндээ, хүн төрөлхтний ахуй, үйлдвэрлэлийн хөгжилд нүүдлийн мал аж ахуй өөрийн гэсэн жинтэй хувь нэмрийг оруулсан. Тэр дундаа эх байгалиа шүтэн амь зууж ирсэн нүүдэлч монголчууд мал аж ахуй эрхэлж ирсэн олон мянган жилийн түүхтэй бөгөөд үлэмжхэн туршлага хуримтлуулсан билээ. Тэрхүү уламжлал өнөө хүртэл хадгалагдсаар ирсэн нь бидний монголчуудын бахархал юм. Ийм орон дэлхийд тун цөөхөн. Энэ утгаараа бид дэлхийд гайхагдах үйлдвэрлэл эрхэлж байна. Тэгэхдээ бидний өмнө өнөөгийн нөхцөл байдалд зохицуулан мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг улам төгөлдөржүүлэх, аж ахуй эрхлэн хөтлөх орчин цагийн дэвшилтэд арга, технологид шилжих шинэ зорилтууд тулгарч байна.  

      Эдүгээ Монгол оронд байгалийн баялгийн нөөцөө ашиглан уул уурхайг хөгжүүлж үлэмж үр дүнд хүрэх сайхан боломж нээгдэж байгаа билээ. Тэглээ гээд манай улсын эдийн засагт мал аж ахуйн эзлэх байр суурь, ач холбогдол буурч байгаа юм биш, харин ч өгөөжтэй, ирээдүйтэй нь улам тодорхой харагдаж байна. Учир нь газрын хэвлийн нөөц баялаг нь шавхагдан дуусдаг бол мал аж ахуй нь хөдөлмөрөө шингээж ажиллаж чадвал ашиг шим нь нэмэгддэг, шавхагдашгүй баялаг юм. Харин уул уурхайн үйлдвэрлэл нь мал ахуйг дэмжих бааз суурь болох юм аа.

       Ямар ч нөхцөлд шинэ мах, шинэ сүү, шинэ ногоо хэрэглэхийг хүмүүсийн амьдрал шаардах болно. Өнөө ба ирээдүй үе ийм л амьдралыг хүснэ. Дэлхий дахины хандлага ч энэ. Хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ дэлхий дахинд тэнгэрт хадаж, сэтгэл зовоох болсныг олон улсын хүнс, хөдөө аж ахуйн болон эдийн засгийн байгууллагууд мэдээлж, орон бүхнийг өөрийн нөөц боломжоо дээд зэргээр ашиглахыг уриалах боллоо. Хэцүү цагт хоёр хөршийн зах зээлээс хоол, хүнсний зүйлээ  зөөгөөд иднэ гэдэг ойлголт нь эндүүрэл юм. Улс орны дотоодод хүнсний хэрэглээ нэмэгдэж байна. Гадаадын жуулчдаас эхлээд бүтээн байгуулалтад орон орны оролцогчид олширох болов. Энэ бүхэн зах зээлийн нөхцөлд малчид, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн хувьд үйлдвэрлэлээ өргөтгөх, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх таатай боломж гэж ойлгогдож байна. Монголын малчдын хөдөлмөрийн үнэлгээ, түүний үнэ цэнэ ийнхүү тодорхойлогдож байна.

      Бид ирээдүйн ач холбогдлоо үнэлж "бүс нутгийн онцлогийг харгалзан бэлчээрийн болон эрчимжсэн мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлэх, малыг эрүүлжүүлэх, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, боловсруулалт, экспортыг нэмэгдүүлэх" зорилтыг Монгол Улсын Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогод тусгасан.

      Энэ удаагийн Улсын Их Хурал мал аж ахуйн хөгжилд онцгой анхаарал тавьж байна. "Монгол мал" үндэсний хөтөлбөрийг баталлаа. Урьд хожид ийм хөтөлбөр гарч байгаагүй билээ. Үүнийг бид мал аж ахуйн шинэ бодлого, түүхэн шийдвэр гэж үздэг.

      Төр, засгаас энэ бодлого, шийдвэрээ хэрэгжүүлэхийн төлөө чармайн ажиллаж байна. Хөдөлмөрөөр баялаг бий болгодог энэ салбарт Монгол Улсын төсвийн гурван хувийг жил бүр зарцуулж байхаар бид шийдвэрлэсэн. Үүнийг энэ онд баталсан гурван их наядын төсвөөр тооцвол бараг 90 тэрбум төгрөг болох бөгөөд 2011 оны төсөвт 51 тэрбум төгрөгийг тусгасан. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх баталгаа болгож ийм арга хэмжээг Улсын Их Хурал, Засгийн газраас авч байгаа юм. Өнгөрсөн онд "Монгол мал" хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн эхлэлийг  дэмжих үүднээс 9 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс гаргахаар болсон юм. Харамсалтай нь 4 тэрбумыг нь тухайн ондоо ашиглаж чадаагүй байна.

      Бид мал аж ахуйд орчин үеийн дэвшилтэд арга технологийг нэвтрүүлэх, монгол малыг эрүүлжүүлэх, үүлдэр угсааг сайжруулах асуудлыг мэргэжлийн боловсон хүчинтэй холбон үзэж байна. Энэ үүднээс сум бүрт мал эмнэлэг, үржлийн мэргэжлийн 3  орон тоотой нэгжийг байгууллаа. Эдгээр нэгжид ажиллаж буй мэргэжилтний унаа, бусад зардлыг энэ онд шийдвэрлэнэ. Мөн сум бүр шаардлага хангасан лабораторитой болох ёстой юм. Бодлого хэрэгжүүлэх бодитой арга хэмжээг ийнхүү дэс дараатай авч явуулбал үр дүнд хүрнэ.

      Мал аж ахуйн хөгжлийн асуудлыг дан ганц "Монгол мал" хөтөлбөрөөр шийдвэрлэх гэж байгаа юм биш ээ. Нөөц, боломжийн хэрээр мал аж ахуйн материаллаг баазыг бэхжүүлэх, бэлчээрийн усан хангамжийг сайжруулж, тэжээлийн нөөцийг бүрдүүлэх чиглэлээр ихээхэн арга хэмжээ авч байна.  Өөрөөр хэлбэл "Мал сүрэг бол үндэсний баялаг бөгөөд төрийн хамгаалалтанд байна" гэсэн Үндсэн хуулийнхаа заалтыг хэрэгжүүлэхэд анхаарлаа төвлөрүүлж байгаа хэрэг юм. Мал аж ахуй, хөдөөг хөгжүүлэхэд зориулан улсын төсвөөс зөвхөн энэ онд гэхэд 70 гаруй тэрбум төгрөгийг зарцуулна.

     Энэ жилийн төсөвт сум бүрт дунджаар 60 сая төгрөг ногдохоор бодож, 24,8 тэрбум төгрөгийг хуваарилсан. Малчдыг хувь хүний орлогын албан татвар болон бэлчээрийн төлбөрөөс чөлөөлж, "Хүний хөгжил" сангаас сар бүр 21 мянган төгрөг олгож буй зэрэг нь тэдэнд төрөөс үзүүлж буй томоохон дэмжлэг юм.

      Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор 30-аад тэрбум төгрөгийн эргэлтийн санг байгуулаад хоёр жил гаруй болж байна. Түүнээс гадна гадаад орнууд, олон улсын байгууллагуудтай хамтран тогтвортой амьжиргаа, бичил-санхүүгийн зээлийн болон малын индексжүүлсэн даатгал, малжуулах зэрэг төслүүдийг хөдөөд хэрэгжүүлж байна. Эдгээр төсөл, хөтөлбөрүүдийг оновчтой ашиглах нь малчид, тариаланчид Та бидний сэтгэл, зүтгэлээс хамаарах зүйл гэдгийг хэлмээр байна.

     Мал аж ахуйг хөгжүүлэх талаар төрөөс баримталж буй бодлогын зангилаа асуудлыг юуны өмнө монгол хүнийг хөгжүүлэх, тэдний амьдралын чанарыг сайжруулахтай холбоотойгоор авч үзэж байна. Улсын Их Хурал 2009 онд "Төрөөс малчдын талаар баримтлах бодлого"-ын баримт бичгийг баталсныг Та бүхэн мэдэж байгаа. Малчид иргэнийхээ хувьд нийгмийн халамжаас хувь хүртэх, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, үүнийгээ бодит байдал дээр эдлэх бололцоог нь бүрдүүлэх талаар төрөөс анхаарах ёстой. Энэ бүхнийг шийдвэрлэхэд малчдын талаар төрөөс баримтлах бодлого туслах болно. Малчид нийгмийн болон эрүүл мэндийн даатгалтай байх нь энэ салбарт ажиллаж байгаа Та бүхэнд ирээдүйдээ итгэлтэй, салбартаа тогтвортой ажиллаж амьдрах боломж олгоно байх гэж бодож байна.  

      Мал аж ахуйн салбарт дөрвөн томоохон эрсдэл байдгийг сүүлийн жилүүдийн байдал тодорхой харууллаа.

   Нэг дэх нь, эдийн засгийн хямралаас улбаалан мал, мал аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн үнэ, ханш унах явдал ажиглагдав. 2008 оны сүүлчээс мал, мал аж ахуйн түүхий эдийн зах зээлийн эрэлт багасч, улмаар мах, ноос ноолуур, арьс шир зэрэг түүхий эдийн үнэ 2-3 дахин буурсан. Үүний үндсэн шалтгаан нь дэлхийн эдийн засгийн хямрал, түүний нөлөөгөөр БНХАУ-ын зах зээл хумигдах болсонтой холбоотой байна.

     Хоёр дахь том эрсдэл бол бид амьдралаараа, бүр яс махандаа хүртэл мэдрэх болсон ган зуд. 2009 оны өвөл 10 гаруй сая малаа алдсан. Түүний дотор баруун бүс нутгийн мал 7.4 сая болж 2008 оныхоос 4,7 сая толгойгоор буурлаа. Энэ нь жил бүр хоёр сая гаруй мал хорогдлоо гэсэн үг. Үүний ихэнх нь ган зудын гамшгаас улбаатай байна. Гэхдээ хямралын ард гарах гэж мал, махаа илүүтэй хэрэглэсэн, өр зээлээ дарах, хүүхдүүдээ сургах, хот хөдөөгийн ах дүүдээ зориулан зарцуулсан өгөөмөр сэтгэлийн гэж хэлж болох зүйлд зарлага гаргасан нь ойлгомжтой.

     Гурав дахь эрсдэл бол малын халдварт өвчин. Зүүн аймгуудад шүлхий, зарим нутаг усанд бас бус өөр өвчнүүд ч гарлаа. Малыг эрүүлжүүлэхгүй бол монгол малын бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлж чадахгүйд хүрч, боломжоо алдах болно. Статистикийн мэдээнээс үзэхэд манай улсад сүүлийн 3 жилд 396 мянган мал өвчний улмаас хорогдсон байна. Мал аж ахуйн энэ эрсдлийг туйлшруулан буруу ойлголт төрүүлэх явдал байсаар байна. Монгол орон өргөн уудам нутагтай. Бүс нутаг бүрт мал сүргээ онцлог байдлаар адгуулан малладаг. Баруун энэ бүс нутагт малын гоц халдварт өвчингүй, эрүүл малтай бүс нутаг болох асуудлыг олон улсын түвшинд баталгаажуулах хэрэгтэй байна.   

     Дөрөв дэх, магадгүй, хамгийн сөрөг үр дагавартай нь хүрээлэн байгаа орчин, бэлчээрийн доройтол юм. Ийм байдалд хүргэхгүйн тулд манай ард түмэн үеэс үед хичээн ажиллаж, түүнийгээ амьдралын гүн ухаанд шингээж ирсэн.

     Монгол мал өөрөө эх байгальтайгаа хүйн холбоотой билээ. Монголын ард түмэн, түүний дотор манай малчид нутаг ус, байгаль, цаг уураасаа ургуулсан өргөн мэдлэгтэй, тэр нөхцөлдөө тохирсон ажиллах дадлагатай билээ. Байгалиа хамгаалдаг, түүнд сэтгэл зүрхээ өгдөг. Энэ гайхалтай чанарыг бид хойч үедээ уламжлуулан үлдээх ёстой. Мал аж ахуйг эрхлэн явуулахдаа бэлчээр, усаа зөв ашиглах, хайрлан хамгаалах нь эдүгээ тус салбарын дэвшин дээшилж хөгжих амин хэрэгцээ, шаардлага болж байна. Гол горхийг хамгаалах, булаг шандыг тохижуулах, газрын гүний усыг ашиглах замаар малын усан хангамжийг сайжруулах шаардлагатай. Бэлчээрийг малчин хүн өөрөө эзэмшин, түүнийхээ төлөө  анхаарал тавих  хэрэгтэй юм.

      Ашигт малтмалын нөөцийн нарийвчилсан хайгуул, судалгаа хийгдээгүй, хөрс, байгаль цаг уурынх нь онцлогийг авч үзвэл баруун бүс нутагт мал аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэхээс өөр аргагүй гэж ойлгогдохоор байна. Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн өөр тодорхой чиглэл энэ бүс нутагт хараахан тогтоогүй байна.

      Ийм болохоор манай баруун бүс нутгийнхан мал аж ахуйг эрхэм зорилтоо гэж үзэх болно. Энэ ажилдаа онцгой анхаарал тавьж, шамдах ёстой. 2009 оны байдлаар баруун бүс нутгийн нийт хүн амын 70,8 хувь хөдөө амьдарч байгаа нь энэ бүс нутаг мал аж ахуйгаас бүрэн хамааралтай болохыг тов тодхон харуулж байна. Тэгвэл мал аж ахуйн орлого нь Та бидний амьдралыг бүрэн залгуулж чадаж байна уу, хэдий хэмжээний малтай айл эдүгээгийн соёлт хэрэглээтэй, хоол, хувцас дутагдахгүйгээр сэтгэл зовохгүй энэ аж ахуйг эрхлэх вэ, түүнчлэн эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл мал аж ахуй эрхэлж байгаа хүмүүсийн орлогыг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ, ялангуяа, бүтээгдэхүүний борлуулалт, түүний үнэ цэнэ ямар байх вэ гэдэг өөрөө томоохон асуудал юм. Монгол төрийн стратегийн бас нэг зорилт бол мал аж ахуйн түүхий эдийг боловсруулах, хадгалж хамгаалах үйлчилгээг үндсэн зах зээлд нь ойртуулах явдал юм. Энэ нь орон нутагт ажлын байр бий болгох талаасаа онцгой ач холбогдолтой.

     Ийм нөхцөлд Улсын Их Хурал хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийг батлахаар ажиллаж байна. Үүний цаана бас малчид зах зээлийн харилцааны өнөөгийн нөхцөлд хөдөлмөрөө зарж буй болгосон бүтээгдэхүүнийг бирж дээр үнэ хүргэж борлуулах, цаашид үйлдвэрлэл эрхлэх сонирхлыг нь төрүүлэх, өөрөөр хэлбэл, Та бүхний хөдөлмөрийн үнэлэмжийг дээшлүүлэх асуудлыг л шийдвэрлэхийг зорьж байгаа юм.

    Энэ салбарт нэн тэргүүнд найдвартай эрчим хүч, дулаан уур усны хангамж, цэвэрлэх байгууламж, зам харгуйтай болох алхмууд хийгдэж байгааг Та бүхэн мэднэ. Үүнийг угтуулж манай бизнес эрхлэгчид хөдөө аж ахуйн түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүдийг бариад эхэлсэн гэж ойлгож байна. Миний тооцоогоор баруун бүс нутагт мах боловсруулах бага, дунд хэмжээний 10-аад үйлдвэр, мөн гурилын үйлдвэр, цехүүд баригдаж, бүс нутагт чацаргана тариалж, түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн болон Завханы Тосонцэнгэл орчмын нутгийн нэрс зэрэг жимс жимсгэний ундаа хүний өдөр тутмын хэрэглээ болох нь ээ. Мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлж, хүнсний хангамжийг сайжруулах зорилгоор эх орондоо үйлдвэрлэсэн мах, сүү, хүнсний ногоог нэмүү өртгийн татвараас чөлөөлөх хуулийг Улсын Их Хурал саяхан баталсан. Энэ бол үйлдвэрлэгчдэд олгож буй томоохон боломж.

     Хөдөөгийн ард түмэн төрөөс их зүйлийг санаачлан зохион байгуулахыг хүсч хүлээж байдаг аа. Малчдын цөөнгүй хэсэг нь радио телевизтэй, холбооны хэрэгсэл, цахилгааны үүсгүүр, бага оврын трактор, автомашинтай болсон хэдий ч малчдын амьдралыг улам дээшлүүлэхэд юу хэрэгтэй байгааг нарийвчлан авч үзэх нь төрийн түшээд биднээс эхлээд сум, багийн дарга хүртэлх бүх шатны удирдлагын үүрэг гэдэг нь ойлгомжтой.

   Аймаг, сумын удирдлагууд энэ бүхнийг манлайлж, дэмжлэг туслалцаа үзүүлж ажиллах ёстой. Малчдад зоо, мал эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлэх, малын үүлдэр угсааг сайжруулахад нь туслах, хөдөлмөрөө хоршиж хамтарч ажиллах арга ухаанд сургах талаар хийх ажил Та бүхэнд их байгаа нь ойлгомжтой. Гагцхүү санаачилга, хариуцлага, хүнд хүрч ажиллах нь чухал.

      Энд малчин хүний өөрийнх нь хичээл зүтгэл шийдвэрлэх үүрэгтэй. Орчин цагийн мал аж ахуйг эрхлэн явуулахад чадварлаг, мэдлэгтэй, бүр нарийн яривал мэргэшсэн малчид хэрэгтэй байна. Тэд л энэ салбарын хөгжлийг шийдвэрлэх болно. Мэргэжлийн сургалт, үйлдвэрлэлийн төвд 22 мянган залуучууд сурч байгаагийн дотор мал аж ахуй, газар тариалангийн чиглэлээр 3000 орчим хүүхэд ирээдүйд мэргэжилтэй малчин, тариаланч болохоор шамдаж байна. Мэдээж суралцагсдын тоо өснө. Үүнийг бид мал аж ахуйг эрхлэн явуулах ирээдүй гэж тооцож байна.  

      Мал аж ахуйн хөгжил газар тариалантай шууд холбоотой.  Газар тариалан зөвхөн үр тариа, төмс хүнсний ногоо гэсэн хоёр чиглэлээр хязгаарлагдахгүй. Бидний яриад байгаа мал аж ахуйн эрчимжилтэд малын тэжээл тариалах, хадлангийн газрыг сэргээж тордон арвин ургац авах асуудал багтаж байгаа. Газар тариаланг хөгжүүлэх бас нэг чиглэл нь энэ ээ. Мал аж ахуйг байгалийн гэнэтийн цохилтоос гаргах, малын ашиг шимийг нэмэгдүүлэх боломж энд бий. Бид тэжээлийн арвин ургацын төлөө байна.

     Малын бэлчээр, тариалангийн газар нь хүний хөдөлмөрийн үр дүнгээр тэжээгдэж байдаг. Баруун бүс нутаг 290 мянган га хадлан бэлчээрийн талбайтай. Ийм болохоор хадлан талбайг байнга тордон сайжруулахад хөрөнгө хүч зарах хэрэгтэй болно.

     Цаг хүндрээгүй нөхцөлд бэлдсэн хадлан, ногоон тэжээлээр малаа бордож таргалуулж мах, сүүний гарцыг нэмэгдүүлэх эдийн засгийн тооцоотой ажиллах боломжийг ашиглах хэрэгтэй. Малын тэжээлийн зэрэгцээ төмс, хүнсний ногоогоо өөрсдөө тариалаад хэрэглэх боломжтой газар баруун бүс нутагт захаас аван бий.

     Эрхэм нөхөд өө,

     Баруун бүс бол Монголын газар нутгийн 27 хувийг эзэлсэн,  Алтай, Хангайн завсар говь, хээр тал, уул ус нь тэгширсэн уудам сайхан нутаг аа. Энэ нутгийн малчин, тариачны бүтээлч, хөдөлмөрч баатарлаг уламжлал, түүхэн замнал эх орны бахархал болж ирсэн.

    Ийм сайхан уламжлалыг өвлөсөн шилдэг сайчууд өдгөө олширч байна. Тэдний ажлын туршлагыг судалж дэлгэрүүлэх ёстой. Баян-Өлгий аймаг гурван мянган га газрыг хашаажуулж, арвин их хадлан, ургац авч байна. Тус аймгийн Алтай сумын Хар нуур багийн Улсын сайн малчин Смагул газрыг усалж, хашиж хамгаалан ногоон тэжээл тариалж, мал сүргээ өвлийн эрсдлээс хамгаалдаг;

     Завхан аймгийн Тэлмэн сумын "Тэлмэн тэгшхэм" хоршоо жил бүр 150-200 тонн таримал тэжээл, 100-гаад тонн байгалийн хадлан бэлдэж, өөрийн болон зэргэлдээ сумын хэрэгцээг хангадаг;

    Увс аймгийн Х.Төгсжаргал захиралтай үржлийн аж ахуй баяд хонины сайн чанарын 250-300 толгой хээлтүүлэгчийг иргэд, аж ахуйн нэгжид нийлүүлж, малын үүлдэр угсааг сайжруулахад бодитой хувь нэмэр оруулж байгаа;

    Мал аж ахуйг газар тариалантай хослон эрхлэх, хөдөөг хөгжүүлэхэд гаргасан амжилтаараа Ховд аймгийн Дарви сум Улсын тэргүүний сум болсон;

    Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын "Буян-Ундрал" хоршоо Улсын тэргүүний хоршоогоор шалгарсан сайхан жишээ, туршлагыг дурдаж болно.  

     Алдарт хоньчин С.Цогтгэрэл, Ц.Намхайнямбуу, Л.Санжжав, М.Ахан нарын малч өв санг уламжилсан Ховд аймгийн Дарви сумын малчин, Монгол Улсын гавьяат малчин Д.Лхасүрэн болон Увс аймгийн Сагил сумын малчин Г.Батжаргал, Говь-Алтай аймгийн Бугат сумын малчин Н.Пүрэвням, Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумын малчин Т.Солтанат, Завхан аймгийн Сантмаргац сумын малчин Б.Өлзийжаргал нарын зэрэг улс, аймгийн сайн малчид амжилт бүтээлээрээ нэрд гарч байна.

     Хөдөө аж ахуйн ажлыг гарамгай зохион байгуулж зүрх сэтгэлээ өгч ажилласан Хөдөлмөрийн баатар Б.Лувсан, Б.Доржсамбуу нарын ажлын аргыг бүтээлчээр баяжуулах орчин цагийн мал аж ахуйн гарамгай менежерүүд, мэргэжилтнүүд, энэ салбарын эрдэмтэд олноор төрөн гарч байгааг ч тэмдэглэе. Тэдний туршлага, жишээгээр ажиллавал амжилтад хүрнэ хэмээн онцлон дурдлаа гэж УИХ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтэс мэдээлэв.