УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий сайд асан Санжаагийн Баяр ТВ-5 телевизийн нэвтрүүлэгт оролцож,

сэтгүүлч Э.Дагиймаад өгсөн ярилцлагыг товчлон сийрүүлэв.

-Та ноднин “Монгол Улсаа хөгжүүлье” гэсэн нэвтрүүлэгт орж байхдаа “Атрын III аян” эхлүүлснээс хойш цаг агаарын мэдээг хаана ч явсан со нирх дог болсон гэж хэлж бай сан. Энэ хаврын мэдээг та сонирхож байгаа юу?

-Би хотод өссөн хүн. Цаг агаар ын мэдээг шүхэр авах, цуваа нөм рөх хэмжээнд л сонирхдог бай сан. Харин “Атрын аян” эхл үүлс нээс хойш цаг агаарын мэ дээг зөвхөн ахуйн талаас нь со нир хохоо боль сон байна лээ. Энэ хаврын цаг агаарын мэдээг су рагласан. Агаа рын дулаан, тунадас зэрэг нь жил жилийн дунджаар л байна гэсэн нааштай мэдээ хэлсэн. Та риалалт энэ сарын 6-ны билэгт сайн өдөр эхэлнэ гэсэн.

-Та энэ хавар газар тариалан гийн бүс нутгуудаар явах уу?

-Явна. Намайг ирээч гэж уриад байгаа. Гэхдээ ажлын ид ор гил үеэр нь очиж садаа болоод хэрэгг үй. Тариаланчидтай ярил цах, зөвл өлдөх юм бий. “Атрын III аян” гур ван жил үргэлжлэв. Гурван жилийн дүнгээр нэг сая тонн будаа хураалаа. Энэ бол гайхалтай үр дүн. Юутай ч гаднаас гурил царайч лах хэрэг гүй боллоо. Гурил, төмсөө 100 хувь өөрсдөө хангадаг байсан уламж лал сэргэлээ. Урьд нь тийм л байсан. Цаашдаа ч тийм байх ёстой.

-Та ноднин “Атрын III аян”-ыг үргэлжлүүлэх үүднээс Их хур лын ги шүүнийхээ хувьд хийх ажил их бий гэж бай сан. Энэ ажил тань юу болж байгаа вэ?

-Ажил овоо урагшилж байгаа. Хуулийн хэд хэдэн төсөл дээр ажиллаж байна. Их хурлын ги шүүний хийх ёстой гол ажил бол хуулийн төсөл боловсруулах. Гэхдээ төслөө өрөөндөө суунгаа санаанаасаа бичнэ гэж байхгүй. Мэргэжлийн хүмүүстэй сайн ярил цах хэрэгтэй. Эс тэгвээс амьд ралаас тасархай хууль болно. Жил орчим ярьж, зөвлөж бай гаад хуу лийн гурван төсөл босгоод авсан. Бүгд л газар тариалантай холбоотой.

-Яг ямар хууль юм бэ?

-Эхнийх нь газар тариа лангийн талбайг тэнд үйл ажил лагаа явуулж байгаа ард иргэд, аж ахуйн нэг жүүдэд өмч лүүлэх асуудал байгаа. Манай нийт нутгийн 0.8 хувь нь гэдэг бил үү дээ, газар та риалангийн талбай байдаг. Нэг хувь ч хүрэхгүй газар. Гэтэл тэнд маш олон аж ахуй, ард иргэд үйл ажиллагаа явуулдаг. Энэ газрыг өмч лөх цаг нь ирчихээд байгаа юм.

Тариалангийн газар хувийн өмч болоо гүй цагт газарт эзний ёсоор, өөриймсөг сэтгэлээр хайр гамтай хандах хандлага, харил цаа бүрэлдэж өгөхгүй. Нөгөө та лаас газар гэдэг бол эдийн зас гийн том хэрэгсэл, хөгжлийн том хөшүүрэг юм. Энэ хөшүүргээ ашиг лах болом жийг олгох ёстой. Дараагийн асуудал бол газар та риаланг уламжлалт болон эр чимж сэн мал аж ахуйтайгаа хэр хэн зөв хос луулж хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал. Ялангуяа газар та риалан эрхэлдэг аймгуудад энэ асуу дал хурцаар тавигдах болж. Ер нь явж явж том том зөрчил үү сэж магадг үй болоод байна.

-Зарим газар зөрчил үүсээд эхэлсэн юм биш үү?

-Тийм гэсэн. Тийм ч учраас энэ асуудлыг хуулиар зохицуулах ёстой. Энэ бол хоёр дахь асуудал. Гурав дахь асуудал бол газар тариаланг дэмжих төрийн урт хугацааны бодлогын асуудал байна. Хүнс бол хүний мөнхийн хэрэгцээ. Өчигдөр хэрэгтэй байсан, өнөөд өр хэрэгтэй хэвээр, маргааш бүр их хэрэгтэй болно. Ер нь бол дэлхийн хүн амын тоо жилээс жилд нэмэгдээд байдаг, харин хүнсний нөөц нь багасаад байгаа юм. Тийм учраас хүнсний үнэ хэзээ ч буурахгүй, улам л нэмэгдэнэ. Энэ тухай дэлхийн судалгааны олон байгууллагууд хэлээд, анхааруулаад байна. Хоёр, гурван жилийн өмнө хүнсний үнэ огцом өсөөд бид яаж сандарч байлаа, санаж байна уу? Иймээс бид хүнсэндээ цаашдаа ч онцгой анхаарахаас горьгүй. Энэ бол улс орны маань эдийн засгийн аюулгүй байдлын асуудал, аль нэг улс гүрнээс хараат болчихгүй байхын тухай асуудал юм.

“Атрын аянаа” сайхан хийчихлээ, бүх юм сайхан болчихлоо гэж санаа амарч болохгүй. Мал аж ахуйгаа ч, газар тариалангаа ч бид цаашид бүр онцгой анхаарах ёстой. Төрийн тусгай бодлого байх ёстой. Тэр нь ямар бодлого вэ? Товчхон хэлэхэд, бид уул уурхайдаа өнөөдөр онц анхаарч байна. Энэ бол зөв. Гэхдээ энэ бол анхаарах ёстой цорын ганц салбар биш.

Уул уурхайгаа хөгжүүлсний үр дүнд манай улсад ашиг орлого орно, хуримтлал бий болно. Эндээсээ бид гол гол салбараа тэтгэдэг байх нь зөв. Үүнийгээ хуульчилж төрийн бодлогын хэмжээнд тунхаглах ёстой гэж үзэж байгаа юм. Түүний дотор газар тариалангаа онцгойлон тэтгэдэг байх ёстой. Ийм асуудлууд дээр би одоо ажиллаж байна. УИХ-ын бусад гишүүдтэйгээ санал солилцож байна. Хаврын чуулганаар багтаагаад бүгдийг нь биш юм гэхэд заримыг нь оруулж хэлэлцүүлж, батлуулах бодолтой явна даа.

-Тариаланчид маань тариалалтаа эхлүүлэх гэж байгаа учир бид хоёрын яриа энэ сэдвээр эхэллээ. Гэхдээ үүнээс гадна анхаарал татсан асуудлуудыг танаас асуухгүй орхиж болохгүй. Ард түмний хуралдай сая хуралдлаа. Энэ хурлаас Монголын топ 15 олигархийг нэрлэсэн. Энэ 15-ын хамгийн түрүүнд таны нэр явж байна. Энэ талаар таны бодлыг асууя гэсэн юм.

-Би улс төрд ороод 20 гаруй жил болж л дээ. Энэ хугацаанд сайн муу элдвээр л хэлүүлж байлаа. Элдэв “цол, хэргэмтэй” болчихсон л байдаг. Тэр “олигархи” гээд байгаа нь бас өөр нэг “цол, хэргэм”, эсвэл “цолны чимэг” юм болов уу даа. Тиймэрхүү юмыг би тоодоггүй.

Тэр ч яахав. Харин “олигархи” гэх үгээ чухам юу гэж ойлгодог бол доо, манайхан. Нэгдмэл нэг ойлголт бидэнд байна уу, үгүй юү. “Олигархи” гэх нэг гадаад үг яваад л байдаг, бие биенээ хочлоод л байдаг...

-Харин тийм. “Олигархи” гэх энэ үгийг та өөрөө юу гэж ойлгодог вэ? Хаанаас гарсан үг юм бэ?

-Олигархи гэдэг үг грек гаралтай. Анх Аристотелийн зохиолд гарсан гэдэг. Тэгээд Европт XIX зуунд хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс эрх мэдэлтэнтэй хамсаж ноёрхлоо тогтоохыг “олигархи” гэж оноож хэлдэг болсон юм шиг. Хөр өнгийн анхны хуримтлал бий болох тэр цаг үеийн л хэллэг, томъёолол гэмээр. Баруунд юм хум нь тогтчихсон учраас нэг их хэрэглээд байхаа больсон байдаг.

Харин энэ үгийг одоо байнга хэрэглээд байгаа улс орон бол манайхаас гадна Орос л байх шиг. Орост 1990-ээд оноос хойш “олигархи” гэж тодорхой хүмүүсийг нэрлээд байдаг. Гэхдээ ам яриа, эсвэл аль нэг сонины нийтлэлд гарах л хэмжээнд шүү дээ. Тэрнээс манайх шиг хурлын тогтоол гаргаад, түүнийгээ зарлаад явна гэж юу байхав. Оросуудын ойлголт дотор хэд хэдэн онцлог бий.

Жирийн нэг хөрөнгө мөнгөтэй хүнийг биш, асар их хөрөнгөтэй хүнийг хэлээд байх шиг. Дээр нь бол хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг эзэмшилдээ авчихсан хүнийг хэлээд байх шиг. Ганц нэг сонин биш, том том хэрэгслүүдийг зэрэг атгасан хүнийг. За тэгээд энэ асар их мөнгө, хэвлэл хоёроо хослуулаад эрх мэдэл рүү тэмүүлж байгаа, эсвэл эрх мэдлээ хадгалах гэж байгаа ийм хүмүүсийг л “олигархи” гээд байх шиг. Намайг олигархийн толгойлогчоор зарласан тухай миний бодол юу вэ гэж та асууж байна. Юу гэлтэй юм бэ дээ...

Намайг олигархи гэвэл жинхэнэ олигархиуд цаана нь гомдох байлгүй дээ (инээв). Түрүүний миний хэлсэн хэдэн шалгуурт нь би нийцэж байна уу гээд өөрөө бодоод үз л дээ. Нэгд, миний хөрөнгө гэдэг бол нөгөө хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт л байдгаараа. Хоосон хонохгүй ч асар их хөрөнгөтэй хүний тоонд би орохгүй. Хоёрт, би хэвлэл мэдээллийг хэрэглэгч нь болохоос эзэмшигч нь биш.

Гуравт, эрх мэдлийн хувьд бол би одоо сайд, дарга биш. УИХын 76 гишүүний л нэг. Бусдаасаа давсан эрх мэдэл надад алга. Тийм учраас би “олигархийн” тоонд оръё гэсэн ч барахгүй л болов уу. Юун тэр толгойлогч нь болох. Нөгөө талаас хэн тэгж “олигархи” гээд байна вэ гэхээр хуралдайд оролцсон хүмүүс тийм утгатай тогтоол уншсан гэдэг. Эндээс хөөрхөн асуултууд цувардаг. Тэр тогтоолын төслийг хэн хийв, хуралдайг хэн зохион байгуулав? Хот хөдөөнөөс тэр олон хүнийг хэн авчрав, хэн тэднийг олон хоног хооллож, байрлуулаад байв даа? Хэн тэр их мөнгийг гаргав? Хэн мэдэлд нь байдаг телевиз, сониноороо завхарсан сурталчилгаа залхтал хийгээд байна даа гэх зэрэг асуултууд өөрийн эрхгүй гардаг. Нөгөө Чеховын зохиолд гардаг юм л болоод байх шиг.

Яагаав нөгөө “хулгайчийг барь гэж хулгайч хашгирав” гэдэг үг. Энэ л санаанд орж ирээд байгаа юм даа. Хэн нь хэнийгээ, юугаар хочлоод байна вэ гэмээр. Инээдтэй юм, за тэр ч яахав.

-Стратегийн орд газрууд эдийн засгийн эргэлтэд орж байгаа нь хамтарсан Засгийн газар байгуулсны үр дүн гэж үзэх хүмүүс байна. Тавантолгойн 10 хувийг ард иргэддээ үнэ төлбөргүй өгөхөөр болж, иргэн бүрт 536 ширхэг хувьцаа оногдох болж байгаа. Одоо хувьцаа хуваарилах, түүнийГ яаж үнэлэх зэрэг асуудал хөнд өгдөж байна. Гэтэл Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Тавантолгойн орд газрыг 100 хувь ард түмний мэдэлд өгөх ёстой гэж хэлдэг. Та энэ талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ ?

-Саявтархан би нэг уулзалт хийлээ. Тэрэн дээр яг энэ асуултыг хүмүүс надаас асууж байсан. Тавантолгойг 100 хувь ард түмэнд өгье гэсэн сайхан саналыг яагаад дэмждэггүй юм бэ гэж надаас асууж байна лээ. Тэгээд тайлбарлах шаардлага гарсан. Тэгэхгүй бол нэг нь ард түмэндээ маш их хайртай, нөгөө нь ард түмэндээ маш их хайргүй болж харагдах гээд байх шиг.

-Тэгээд тэр 100 хувийн тайлбар нь юу юм бэ? Амьдралд хэрэгжих боломжтой санал юм уу, боломжгүй санал юм уу?

-“Сэрчихгүй бол сайхан зүүд байна” гэж ярьдаг даа. Тиймэрхүү л маягийн санал. 100 хувь ард түмэндээ өгнө гэж ярих сайхан, түүнийг нь сонсох ч сайхан. Харин амьдралд хэрэгжүүлэх огт боломжгүй л санал. Үүнийг ойлгож ядаад байх зүйл огт биш.

Яагаад гэвэл Монгол Улсын хөрсөн доорх баялаг бол Монголын ард түмний өмч мөн. Үндсэн хуульд маань ингэж заасан байдаг. Тэртээ тэргүй 100 хувь ард түмний өмч юм. Харин хөрсөн доорх баялаг гадаргуу дээрээ гарч ирж байж гэмээнэ хөрөнгө болдог. Хөрсөн дор дараастай байгаа баялгийг (тэр нь нүүрс, алт, уран, зэс, төмөр байна уу ялгаагүй) гаргаж ирсний дараа л борлуулах, мөнгөөр арилжих боломжтой. Тавантолгой гэдэг бол нүүрс. Тэр дор байгаа хэдэн тэрбум тонн нүүрсийг эхлээд гаргаж ирэх хэрэгтэй. Түүнийгээ дараа нь боловсруулах ёстой. Боловсруулсныхаа дараа ачаад, борлуулах газраа хүргэх хэрэгтэй.

-Олборлох, боловсруулах, тээвэрлэхэд зардал гарна. Хөрөнгө шаардагдана. Тэр хөрөнгө, зардлыг хэн гаргах юм бэ? Тавантолгойг 100 хувь ард түмэндээ өгнө гэх юм бол тэр зардлыг ард түмэн л гаргаж таарна. Өмнөөс нь өөр хэн гаргах юм бэ?

-Тавантолгойн орд газрыг ашиглахад дор хаяж 5.0 тэрбум орчим ам. доллар шаардлагатай гэдэг. Таван тэрбум ам.доллар гэдэг бол их мөнгө. Манай улсын нэг жилийн төсвөөс ч давсан мөнгө. Манай улс 2.7 сая хүн амтай. Нялх хүүхдээсээ эхлээд өвгөд хөгшид хүртлээ бүгдээрээ хувь эзэмшинэ гэх юм бол энэ 5.0 тэрбумд орох хөрөнгө оруулалтыг бид бүгдээрээ нийлээд даах болох нь. Таван тэрбум ам.долларыг 2.7 саяд хуваахаар иргэн бүр 2.0 сая орчим төгрөг гаргах хэрэгтэй болно. Тэгж байж тэр мөнгө бүрэлдэнэ биз дээ. Ийм боломж, ийм хүсэл манай иргэдэд байгаа бил үү? Үгүй л болов уу. Энэ мэтээр бололцоогүй асуудал цаана нь олон бий. Би наад захын юмыг нь ярьж байна.

-Тэгэхээр асуудлыг ингэж шийдэх бололцоогүй гэдэг нь хөрөнгө мөнгө талаасаа ийм байж. Өөр ямар асуудал байгаа юм бэ?

-Дараагийн асуудал бол, за яахав бүгдээрээ хоёр хоёр сая төгрөгөөрөө яаж ийгээд нийллээ гэж бодъё. Тэр компанийг хэн удирдаж, яаж ажиллуулах вэ? 2.7 сая хүн хөрөнгөө нийлүүлээд нэг компани байгуулна гэсэн үг биз дээ. Түүний удирдлагыг яаж сонгох вэ? Парламентынх шиг бүх нийтийн сонгууль хийх үү? Бүгдээрээ эзэн суух тул хэн тэнд хар бор ажлыг нь нугалах вэ? Зөндөө их ажил бий ш дээ. Хөрс хуулах, уурхай ухах, олборлолт, тээвэрлэлт, дэд бүтэц байгуулах гээд энэ бүх ажлыг хэн хийх юм бэ? 100 хувь ард түмнийх гэж байгаа учраас гадаадын хөрөнгө оруулагч байтугай төр ч оролцохг үй нь.

Тэгэхээр зөвхөн хөрөнгө талаасаа ч биш, зохион байгуулалт талаас нь бодсон ч боломжгүй гэдэг нь дэндүү ойлгомжтой юм. Энэ бол эдийн засгийн наад захын ойлголт, бүр цагаан толгой нь гэмээр асуудал. Үүнийг ойлгохын тулд заавал эдийн засгийн сургууль төгсс өн дипломтой байх албагүй. Бизнес, наймаа гэдэг бол бөөн эрсдэл. Уул уурхайн бизнес бүр асар их эрсдэл. Энэ их эрсдэл, тэр их мөнгөн дарамтыг ард түмэндээ үүрүүлж болохгүй. Нарийндаа бол төр ч энэ их эрсдэл, санхүүгийн дарамтыг үүрэх учиргүй.

-Эрсдэлээ тэгээд хэнд үүрүүлнэ гэж байгаа юм бэ ?

-Тавантолгойн 10 хувийг үнэ төлбөргүй иргэддээ өгнө, 10 хувийг үндэсний аж ахуйн нэгжүүдэд борлуулна гэсэн хувилбар явж байгаа. 50 хувь нь төрд байна. Төрд байна гэдэг бол ард түмнээсээ тасалж аваад явчихна гэсэн үг биш. Энэ 50 хувь эргээд л ард түмнийх шүү дээ. Ард түмнийхээ нэрийн өмнөөс төр үүнийг нь эргэлтэд оруулах үүрэг хүлээж байна гэсэн үг.

Түрүүн ярьсан олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх, борлуулах гээд бүх үйл ажиллагааг зохицуулах үүрэг хүлээж байна. Мөн байгаль орчинд халгүй байх шаардлага, шалгуур тавих, гадаадын хөрөнг ө оруулагчтай гэрээ хэлцэл хийх, татвараа хураах, түүнийгээ эргээд зөв хуваарилах зэрэг үүрэг гүйцэтгэх этгээд нь төр. Ингээд иргэд, үндэсний компаниуд, төр гурав нийлээд 70 хувь болж байна. Үлдсэн 30 хувь дээр нь гадаадын хөрөнгө оруулагч оруулъя гэж байгаа юм. Энэ том төсөлд санхүүгийн том эрсдэл хүлээх этгээд нь чухамдаа тэр юм. Энэ бол амаргүй асуудал. Бодоод үз дээ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчийн талаас нь аваад үз. Монголын тал “Бид мөнгө гаргахгүй. Хөрөнгө мөнгөтэй холбоотой ямар нэгэн үүрэг, эрсдэл бид хүлээхгүй.

Та нар Тавантолгойд оруулах 5.0 тэрбумаа гарга. Тэгээд үлдсэн 30 хувьд нь ороод ирвэл ир” гэж хэлж байгаа юм. Товчхон хэлбэл, Монголын төр эрсдэл хүлээхг үй, тэр тусмаа ард түмэндээ түүнийгээ үүрүүлэхгүй гэсэн тийм л хувилбараар асуудлыг шийдье гэж зүтгэж байгаа юм. Гэтэл энэ их ажлыг хажуунаас нь харж суугаа, том алба хашиж явсан нэгэн нөхөр “Ард түмэндээ 100 хувь өгнө” гэж байна.

Сонсоход сайхан ч биелэх бололцоогүй юм ярьж явна. Төр засгийг олон жил удирдаж байсан хүний хувьд энэ зэргийн эдийн засгийн цагаан толгойн “А”-г уг нь мэдэх учиртай л даа. Мэдэхгүй яваа бол муу байна. Мэдсэн хэрнээ яриад байгаа бол муу дээрээ муухай байна.

Ядарсан, зүдэрснийг нь саявтар гэнэт мэдсэн тэр ард иргэдийнхээ сэтгэл зүйгээр ийм маягаар тоглож болохгүй дээ л гэж хэлмээр байна.

-Хамтарсан Засгийн газраас стратегийн орд газрын чиглэлээр явуулж байгаа бодлогод та сэтгэл хангалуун байгаа юу? Та Ерөнхий сайд болохдоо энэ асуудлыг таван төгөлдөршил гэдэг хөтөлбөрийнхөө эхэнд нь оруулж байсан. Тэр үед таны сэтгэлд багтаж, таны төсөөлж байсан бодлого, үйл ажиллагааг энэ Засгийн газар явуулж чадаж байна уу? Оюутолгойн төслийг янз янзаар дүгнэж, таны нэрийг ч үүндээ их хамаатуулдаг...

-Засгийн газар байдгаараа л зүтгэж байна гэж хардаг. Би одоогийн нарийн ширийн асуудлыг нь мэдэхгүй л дээ. Одоо надад Засгийн ажилд хөндлөнгөөс оролцоод байх эрх үгүй, тийм шаардлага ч байхгүй. Өчигдөр УИХ-ын чуулганд “Оюутолгой” төслийн хэрэгжилтийн асуудлаар Засгийн газар мэдээлэл хийсэн. Би зориуд орж сонссон. Ерөнхийд өө хийгдэх ёстой ажлууд цаг хугацаандаа хийгдэж л байгаа юм байна. Би сая Тавантолгойн хөрөнг ө оруулалт, эрсдэлийн талаар ярилаа шүү дээ. Энэ ерөнхий жишгийг бид Оюутолгойн гэрээгээр тогтоосон.

Монголын талаас нэг ч төгрөг гаргахгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулагч л бүх зардал, эрсдэлийг даана. Оюутолгойн төсөлд бас л дөр өв, таван тэрбум ам.долларын хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Хуулийнхаа дагуу Монголын тал 34 хувиа эзэмшиж байгаа юм.

Төслийн хугацаанд манайх нийтдээ 30 тэрбум ам.доллар олно гэж үздэг. 30 тэрбум ам.доллар гэдэг бол бидний урьд өмнө барьж үзээгүй мөнгө. Манай өнөөгийн төсвөөр хэмжих юм бол долоо, найман жилийн улсын төсөвтэй тэнцэх хэмжээний мөнгө. “Оюутолгой” төслийн нийт ашгийн 60 хувийг нь Монгол Улс, үлдсэн 40 хувийг нь зардлаа гаргасан гадаадын компани авах юм.

Ийм л гэрээ байгуулсан, манай Засгийн газар. Түүнийг янз янзаар л үнэлдэг. Монгол Улсаа хохироосон тааруухан гэрээ болсон гэж ч шүүмжилдэг. Шүүмжилж болно, гүтгэж л болохгүй. Оюутолгойн гэрээ бол Засгийн газар, Их хурал тал талаасаа ярилцаж, муудалцаж, сайдалцаж байгаад л нөгөө талтайгаа байгуулсан гэрээ. Сайн гэрээ болсон гэж би үздэг.

Жирийн наймааны ухаанаар бодоод үз дээ. Нэг ч мөнгө гаргахгүй атлаа манай тал нийт ашгийн 60 хувийг авахаар тохирсон. Ийм гэрээг муу боллоо гэж үзэх үү? Яахав, санаагаар болдог бол 60 биш 70, 80 бүр 90, 100 хувь авмаар байж болох л доо. Гэтэл тийм нөхцөлийг зөвшөөрдөг хөрөнгө оруулагч гэж байх уу? Гэрээ гэдэг бол наймаа. Нэг тал юу хүссэн есөн хүслээ тулгаж биш, хоёр тал наймаалцаж байгаад л тохирдог.

Бид сайн тохироо хийсэн. Оюутолгойн гэрээг хийхдээ авлига, хээл хахууль авсан мэтээр намайг, хэдэн сайд нарыг маань баахан гүтгэдэг. Авлига авсан, юм хум хумсалсан гэх баримт нотолгоо нь байгаа бол тэрнийгээ гарга. Хэрэг үүсгэ. Шалгуул. Тэрнээс хэвлэлээр шал шал гээд, том амлаж яриад байх хэрэггүй. Шууд л хууль хяналтын байгууллагад хандах, шалгуулах ёстой гэж би хэлдэг.

Гэтэл тэгж барин тавин хандах хүн гардаггүй юм. Хий л том том мэдэгдэл хийсэн, бусдад элдэв цол гуншин өгсөн хүмүүс яваад байдаг. Энэ бүх яриа хөөрөө, гүтгэлэг гүжирдлэг цагийн аясаар замхраад алга болно. Энэ ойлгомжтой. Харин Оюутолгойн гэрээ, гэрээний дагуу хийгдэж буй бүтээн байгуулалтын аугаа их ажил үйлс үлдэнэ. Энэ л чухал. Энэ л Монголд маань хэрэгтэй.

-Сэдвээ сольж дараагийн асуултдаа оръё. Энэ асуулт гадаа болж байгаа жагсаал цуглаантай холбоотой. Сүүлийн 10 жил монголчууд хав рын улирлыг жагсаалын улирал гэж хардаг болж. Жагсаалгүй хавар ч гэж байхаа больжээ. Энэ жил бүр хуралдайтай хавар болж байх шиг.

-Жагсахад буруу байхгүй ш дээ. Хүн өөрийнхөө үзэл бодлыг өрөөл бусдад, төр засагтаа хүргэх нэг арга бол жагсаал. Энэ бол ардчиллын нэг том ололт, нэг том тулгуур нь. Энэ жагссан, хуралдсан хүмүүсийн дунд амьдралын аргагүй үнэнийг хэлж байгаа улс цөөнгүй байна лээ. Би бүгдийг нь сайн сонсож, хараагүй л дээ. Хэвлэл мэдээллээс үзвэл тэд өнөөдөр болохгүй, бүтэхгүй байгаа олон зүйлийг зөв зүйтэй шүүмжилсэн байсан.

Хүнд суртал, авлига, ажилгүйдэл, ядуурал, архидалт, эмх замбараагүй байдал амьдрал, ахуйг маань хэрхэн доройтуулж байгаа тухай үнэн бодитой үг, оносон санаа олныг хэлсэн байна лээ. Энэ бол зөв ш дээ. Харин аливаа жагсаал цуглаан хуулийн дагуу байх ёстой.

Энэ бол ардчиллын нөгөө нэг тулгуур нь. Жагсагчдын дотроос, эсвэл энэ хуралдай хийж буй хүмүүс дотроос Монголынхоо хууль тогтоомжийг илт үл ойшоосон үг хэллэг, үйлдэл хө- дөлгөөн гаргаж байгааг зөвтгөх аргагүй. Шүүхээс гадуур шүүх байгуулаад л, тэндээ хүмүүс оруулж шүүгээд л, тэгээд буудаад, цаазлаад л байх ухааны юм ярьж, ухуулж байна.

Тийм завхарсан юм байж болох уу? Мэдээж үгүй. Ардчилал бол эдлэх эрхээс гадна үүрэх хариуцлага байдаг. Нэгийг нь аваад, нөгөөг нь орхиж таарахгүй. Монгол Улс чинь засагтай, төртэй, хуультай улс шүү дээ. Энэ жагсаал, хуралдай хийж байгаа хүмүүсийг хараад бас нэг бодол төрсөн.

Үүнийгээ би нуугаад яахав. Жагсагчид өөрсдийнхөө үзэл бодлоо илэрхийлэх гэхээсээ илүү хэн нэгний улс төрийн хүсэл, захиалгыг нь гүйцэлдүүлээд байна уу даа гэсэн ийм сэтгэгдэл төрсөн. Манайд ардчилалтай хамт орж ирсэн сайн ч юм бий, муу ч юм бий. Захиалгат нийтлэл, нэвтрүүлэг гэж эхэлсэн. Дараа нь төлбөртэй жагсаал цуглаан хийдэг болсон. Одоо ард түмний нэрээр төлбөртэй “хуралдай” хийдэг болоо юу даа гэж бодогдмоор.

-Жагсаалтай холбоотой өөр нэгэн асуудал бол 2008 оны сонгуулийн дараа болсон долдугаар сарын 1-ний хар өдрийн жагсаал юм. Сүүлийн үед тухайн үед Ерөнхийлөгчийн алба ха шиж байсан хүн, жагсаал цуглааны эхэнд явж байсан хүмүүс Ерөнхий сайдын алба хашиж байсан Баяр л буруутай гэсэн тайлбаруудыг өгөх боллоо. Үүнтэй холбоотойгоор Улсын прокурорын газрын дэргэдэх Мөрдөн байцаах газар асуудлыг шалгаж байгаа гэсэн. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр очиж мэдүүлэг өгсөн гэж дуулсан. Та ер нь энэ газар очиж албан ёсоор тайлбар өгсөн үү?

-“Долдугаар сарын 1” гэсэн сэдвээр яривал их юм ярьж болно. Би бол үнэндээ энэ хүнд, эмзэг сэдвээр ярих дургүй байдаг. Гэхдээ ярихаас өөр аргагүй байна. Ярихдаа бусдыг буруутгахаас өмнө өөрийнхөө буруу, зөв алхмыг тунгаах ёстой гэж боддог. “Долдугаар сарын 1” бол шинэ зуунд бидний түүхэнд гарсан хамгийн эмгэнэлтэй хар өдөр. Жагсаал цуглааны тухай бид түрүүн ярилаа. Ерөөсөө хуулийн хүрээнээс гадуур алхсан алхмууд даварсаар давар саар л энэ “Долдугаар сарын 1-нд” хүргэсэн байдаг. Долдугаар сарын 1 гэдэг аюул гэнэт нөмрөөд ирсэн юм биш.

Олон хавар нэгэндээ гэдэг л болсон. МАХНын байр луу анх удаа дайрсан ч юм биш. 2006 оны нэгдүгээр сард бил үү дээ, манай намын байр луу хэсэг жагсагчид дайрч орсон байдаг. Байр шатаагаагүй ч тэнд байсан тугийг шатаасан. Мөн зарим нэг техник хэрэгсэл эвдэлсэн иймэрхүү юм гарсан. Дараа нь би тэр жагсагчидтай уулздаг юм. Би тэр үед намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан.

Намын удирдлагын хүмүүстэйгээ сууж байгаад тэр жагсагчидтай нүүр тулж уулзсан. Та нар айл руу дайрч ороод, өмчийг нь устгаж, хэмхэлж байна. Энэ үйлдэл чинь Монгол Улсын хуульд илт харшилж байна. Гэхдээ тэглээ гээд та нөхдийг шууд шүүх цагдаад өгөөд хашраая, цээрлүүлье гэх бодол алга. Эхнийх юм, дахин ийм үйлдэл гаргахгүй байх гэж найдаж байна гэж би хэлээд гаргасан байдаг. Тэр уулзалт, тэр шийдвэрийг маань манайхан өөр өөрөөр хүлээж авсан. Зарим нь зөв гэж үнэлсэн. Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө шүү дээ гэж. Гэтэл зарим маань намайг шүүмжилсэн. Наад хэд чинь даврах вий гэж.

Тэр шүүмжилсэн хүмүүсийн маань зөв байж дээ гэж одоо бодогддог. Тухайн цагт нь хэн хууль зөрчсөн байна, тэр этгээдэд нь хариуцлагыг нь хүлээлгээд л явдаг байж дээ гэсэн бодол одоо төрдөг. Өнөөдөр “Долдугаар сарын 1” гээд юм юм л ярьж байна.

Энэ өдөртэй холбоотой гарцааг үй нэг үнэн бий. Тэр нь юу вэ гэвэл бүх юм олны нүдэн дээр болоод өнгөрсөн тийм явдал юм. Яаж эхэлсэн, яаж өрнөсөн, яаж дууссан нь нэн тодорхой байдаг. Энэ өдрийн явдалтай холбоотой төр засгаас гаргасан бүх шийдвэрүүд өөр өөрсдийнхөө дэг журмын дагуу хийсэн хурлын протоколтой, тэмдэглэлтэй, бичлэгтэй. Хэн юу гэсэн, хэн нь зөв хөдөлсөн, хэн нь буруу хөдөлсөн бэ гэдгийг тогтоож ядаад байх юм уг нь үгүй.

Тогтоох ч ёстой. Одоо тэр тогтоох, үүний тулд шалгах, нягтлах ажиллагааг явуулж байна гэж би ойлгодог. Тийм ч учраас би Улсын Ерөнхий прокурорт хандсан. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдал болоход би Ерөнхий сайд, ҮАБЗ-ийн гишүүнээр ажиллаж байсан хүний хувьд албан ёсны тайлбар, мэдүүлгээ хууль хяналтын байгууллагад гаргаж өгөх шаардлагатай гэж үзэж байна.

Зохих арга хэмжээг зохион байгуулж өгнө үү гэж хандсан. Хүсэлтийг минь хүлээж авсан. Гэхдээ одоо болтол надад хандаагүй л байна. Бодвол наана нь шалгаж нягтлах юм байгаа л байлгүй. Эцэст нь долдугаар сарын 1-тэй холбоотой нэг зүйл хэлье.

Энэ явдалд цагдаа л буруутай, цагдааг удирддаг Засгийн газар л буруутай, Засгийн газрыг удирддаг Ерөнхий сайд л буруутай гэсэн ганц дүгнэлт өгөөд энэ асуудлыг хаая гэж байгаа бол бүтэхгүй. Наанадаж энийг нь бид мэт байтугай, ард иргэд маань зөвшөөрөхгүй байлгүй дээ, шударга ёс гэж байдаг бол. Энэ хэргийг цагдаа, Засгийн газар өдөөгөөгүй. Хэрэг өдөөсөн улс нь хэн байв, одоо тэд хаана байна? Төр засаг тэр өдөр нэгэнт бий болсон нөхцөл байдалтай л нүүр тулсан. Хэн нь зөв, хэн нь буруу байж гэдгийг үнэн мөнөөр нь тогтоох ёстой. Тэгсний эцэст л “Долдугаар сарын 1” дахин давтагдахгүй баталгаа бий болно доо гэж боддог.

-Онц байдалтай холбоотой гоор Монгол Улсын Ерөнхийл өгч асан Н.Энхбаяр хэлэх дээ, тухайн үед Ерөнхий сайд байсан С.Баяр намайг дарамтлаад, бараг л үзгээ барьж ирээд зарлигт гарын үсгийг минь зуруулсан гэж ярьсан нь олны анхаарлыг татаад байх шиг...

-Зайлуул, арай ч тэгж яриагүй байлгүй. Ерөнхий сайд намайг их шахсан, би тэр шахалтанд нь автаад зурчихсан гэж ярьсан гэсэн. Яагаад тэгж хэлснийг нь өөрөөс нь асуух хэрэгтэй. Би өмнөөс нь юу хэлэх вэ дээ. Би бол аль ч тохиолдолд хуулиа л барьж ажиллах ёстой гэж хэлнэ.

Онц байдлын тухай хуулиар бол онц байдал зарлах онцгой эрх, нөгөө талаасаа онцгой үүрэг нь УИХ-д оногддог. Харин УИХ-ын чуулганы чөлөө цагт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч энэ үүргийг шууд хүлээдэг. Ерөнхийлөгч тухайн цагийн байдлыг үнэлээд, хойшлуулшгүй нөхцөлд зарлиг гаргаад онц байдал тогтоох үүрэгтэй. Би бол ҮАБЗ-ийн гишүүний хувьд саналаа Ерөнхийлөгчид хэлэх эрх тэй, бас үүрэгтэй. Энэ үүр гийн хээ дагуу би түүнтэй олон удаа ярьсан. Ерөнхийлөгч өө, үймээн самуун намжих шинж алга, улам гаарч байна. Энэ нь цаашаа даамжирвал хэцүү болно. Харанхуй бүрэнхий болохоос нь өмнө зохих арга хэмжээ авсан нь дээр.

Би энэ шатаж байгаа байшин дотроос хүмүүсийг нүүлгэн шилжүүлэх ажиллагааг зохицуулж байна. Энэ ажил дууссаны дараа л эндээсээ гарах ёстой. Галын голомт дотор байгаа хүний хувьд нөхцөл байдлыг буруу зөрүү дүгнэж байж магадгүй. Тиймээс та наанаа зохих хүмүүстэй даруй зөвлөөд шийдэх нь зүйтэй гэж хэлж байсан. Утсаар л яриад байгаа хэрэг шүү дээ.

Тэгсээр байгаад бараг есөн цаг болж байхад би Төрийн ордонд ирсэн. Яваад очтол Ерөнхий лөгч улс төрийн намуу дын дар га нартай зөвлөлгөөн хийгээд сууж байдаг юм. Би үнэхээр бухимдсан. Юун намуудын дарга нарын зөвлөл гөөн бэ? Одоо энэ хэдтэй зөв лөлдөөд сууж байдаг цаг нь мөн үү? Энэ намууд чинь хийдгээ хийчихсэн юм биш үү. Цаана чинь үймээн самуун бүр гаарч байна. Одоо улс төрийн намууд биш, төр ажлаа хийх ёстой.

Та намуудын дарга нартай биш, хүчний байгууллагуудынхаа дарга нартай зөвлөж, нөхцөл байдлаа мэдэх, шийдвэрээ гаргах ёстой юм биш үү гэж хэлж байсан. Ийм юм хэлээд байсныг маань л шахалт дарамт үзүүлсэн гэж яриад байгаа бололтой. Тэр өдөр нөхцөл байдлыг бодитоор үнэлэхэд хэцүү байсан нь үнэн.

Зүгээр нэг жагсагчид үймээд байна уу, эсвэл гаднын ямар нэгэн нөлөө ороод байна уу? Задгай үймээд байна уу, эсвэл зориуд зохион байгуулж үймүүлээд байна уу? Хэрэв гаднаас ийм юм хийж байгаа бол энэ талбай дээр бужигнаж байх хооронд цахилгаан станцууд, ундны усны хоолой, ундарга ч юмуу өөр юу байдаг юм... улсын онцгой гэгдэх объектуудын тэр хавьд чухам хэн, юу хийж байгааг хэн мэдлээ. “Чоно борооноор...” гэдэг шиг юм болбол яана? Цаашилбал бужигнасан, үймсэн дотор хүүхэд насны зангаар юм шохоорхоод гүйж яваа багачууд цөөнгүй байсан.

Тэд бэртэж гэмтвэл яана? Юм юм л бодогдох юм билээ. Ийм юмтай бид бүхэн анх удаа тулгарч үзсэн. Ийм юманд бэлэн биш гэдгээ ч харсан. Ямар байгууллага, албан тушаалтан яг ямар үүрэг хүлээх ёстой вэ гэдэг эрх зүйн зохицуулалт маань ч гэсэн дутуу дулимаг юм байна гэдгийг мэдсэн. Тэр өдөр үнэхээр хар өдөр болсон. Монголчууд бид үзээгүйгээ үзсэн байдаг.

-Хуулийн бус аргаар засгийн эрхийг авч болно гэж Энхбаяр Ерөнхийлөгч асан мэдэгдэж байна лээ. Ер нь төрийн өндөр алба хашиж байсан хүмүүс буу хаараа дураараа ийм юм ярьж болох уу? Нэг сэтгүүлч иймэрхүү юм бичвэл дор нь хуулийнхан гүйж ирээд л “яагаад хууль зөрчив” гэнэ биз дээ? Өндөр албан тушаалтай байсан хүмүүст хууль үйлчилдэггүй юм уу?

-Тийм юм хэрхэвч байж таарахгүй. Дарга ч бай, цэрэг ч бай, жирийн иргэн ч бай, төрийн тэргүүн ч бай бүгд л хуульдаа захирагдах ёстой. Аль ч төрийн, тэр тусмаа ардчилсан төрийн суурь зарчим энэ шүү дээ. “Хууль яах вэ”, “Хуультай хуульгүй санаснаа хийж болно” гэсэн ийм хандлага л манайд байгаа бүх муу юмны үндэс болдог гэлтэй. Жижиг зөрчлөөс авахуулаад “Долдугаар сарын 1” хүртэл бүх буруу, бусармаг юмны суурь бол энэ. Хуулийн дээгүүр алхсан бүх алхмуудын ул мөр хар байдаг. Монгол төрийн тэргүүн байсан хүн тийм юм ярьсан бол муу байна. Би одоо бусдыг дүгнээд цэгнээд байх нь хаашаа ч юм. Гэхдээ би хувьдаа ийм л зарчим, бодолтой байдаг.

Би Монгол Улсын Ерөнхий сайд байсан хүн. Энэ бол асар их хариуцлага, бас асар их нэр төрийн асуудал. Албандаа байсан ч, албанаасаа больсон ч энэ хариуцлага, энэ нэр төр хоёр насан туршийнх юм гэж ойлгодог. Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар Монголын энэ олон аавын хөвгүүд дотроос хэдхэн хүн л ажиллаа биз дээ. Бусдад нэг их үлгэр болдоггүй юмаа гэхэд бусдыг ядаж уруу татмааргүй юм даа гэж боддог.

Хэн ч гэлээ хэлж, хөдөлж байгаагаа цэгнэх үүрэгтэй. Тэр тусмаа том албанд байсан хүн. Засгийн эрхийг хуультай хуульгүй авч болно гэж Ерөнхийлөгч асан Энхбаяр ярьж байгаа бол энэ арай дэндэнэ. Энэ бол хуулийн заалттай зүйл шүү дээ. Гэхдээ би түүнийг яг ингэж ярьж байхыг нь сонсоогүй, арай ч юу л бол гэж бодож байна. Харин тэрний хэлсэн нэг зүйл нь надад тун инээдтэй санагдсан.

“Египетийн Мубаракийг хар. Ард түмэн дарангуйлагчаа жагсаад огцруулж болдог л юм байна. Бид нар ч гэсэн тэгж болно ш дээ” гэж тэр ярьсан гэсэн. Монголын Мубарак нь тэгээд хэн юм бэ гэмээр. Шинэ цагт Монголын төр засгийн өндөрлөгт хамгийн удаан сууснаараа, за бас бусдыг атгах гэсэн арга барилаараа “Монголын Мубаракт” хамгийн ойртох фигур бол Энхбаяр маань өөрөө юм даа гэж бодогдсон шүү (инээв).

-УИХ-ын гишүүний хувьд сонирхох нэг асуулт байна. Сонгуулийн тухай хууль.

Монгол Улс Сонгуулийн тухай хуулиа Лүндээжанцан даргын хэлж байгаагаар дөрөв дэх удаагаа өөрчлөн, найруулж байгаа гэсэн. Гэтэл хуулийн төсөл дахиад гацаж магадгүй, дахиад л тогтолцоон дээрээ тохирохгүй байж мэдэх нь гэсэн яриа гарч байна. Та Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлтөд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Энэ асуудлаар миний байр суурь маш тодорхой. Би Ерөнхий сайд болоод “таван төгөлдөршил” гэсэн зорилтоо УИХ-ын индэр дээрээс зарласан. Тэдгээрийн нэг зорилт нь Сонгуулийн тухай хуулийн өөрчлөлт байсан. Одоо байгаа энэ хуулийг л шүүмжлээд байсан хэрэг. Энэ байгаа хуулиар сонгууль хийх юм бол өнгө мөнгөний нөлөө их байна, луйвар булхай хийх үүд хаалга нь нээлттэй байна.

Үүнийгээ даруй өөрчилье гэж 2007 оны 12-р сард би хэлж байсан. Ийм төсөл дээр ярилцъя гэж тодорхой санал хүртэл тавьсан. Хүлээж аваагүй. Хуулиа өөрчилж чадаагүй. Дараа нь сонгууль болсон. Тэгсэн хэрнээ “сонгууль луйвартай боллоо” гэдгээр шалтаглаж “Долдугаар сарын 1” хэмээх хар өдрийг өдөөсөн байдаг. Тэрнээс хойш гурван жил өнгөрлөө. Нөгөө хууль хэвээрээ, хүчин төгөлдөр байгаа.

Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах юм бол түүнийгээ сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө хийсэн байх ёстой, дараа нь гар хүрч болохгүй гэсэн хуультай. Одоо бол бидэнд хагас жилийн л хугацаа байна. Сонгуулийн хуулиа бид заавал өөрчлөх ёстой. Сонгуулийн хуулиа өөрчлөхгүй явсаар байгаад дахиад “өнгө мөнгөний луйвар, булхайтай сонгууль боллоо” гэдэг асуудал дэгдэх вий дээ. “Долдугаар сарын 1” дахин битгий давтагдаасай гэсэн монголчууд бидний залбирал талаар болох вий дээ.

-Түрүүн жагсаалгүй хавар гэж байхаа больжээ гэж бид ярьж байсан. С.Баяргүй гээр, С.Баярын нэрийг дурдахг үйгээр, түүнийг элдвээр хэлэх гүйгээр Монголын улс төр төсөөлөгдөхөө больжээ гэмээр байна. Гарч байгаа тодорхой мэдээтэй нь холбож байгаа юм биш, ер нь та хувь хүнийхээ хувьд улс төрийн бай байнга болж яваагаа юу гэж үздэг вэ гэж асуумаар байна.

-Хэн, яах гэж бай болгоод яваа нь тодорхой л доо. Гэхдээ би тэр тухай яримааргүй байна. Хувь хүний хувьд бол элдэв бай болоод байх мэдээж ядаргаатай л санагддаг. Гэхдээ нэгэнт улс төрд байгаа хүн ийм юманд гомдоллоод л, элдэв долоон юм тоочоод байх нь илүүц. Чи улс төрд байгаа бол энэ мэтийн юмыг даах л ёстой, энэ зэргийн юмыг туулаад гарах тэвчээр хатуужил, өөр юу байдгийн байх л ёстой гэж үздэг. Нөгөө талаасаа юу бодогддог вэ гэхээр, сэтгэлээ дэвтээх арга гэх юмуу даа...

Тэр Баяр гэдэг хүнийг өнөөдөр бүх юмны буруутан болгож байна. Хор воогийн хамаг хар нүглийг хий дэг нэг том таар шуудай болгох гэж үзээд байна. “Долдугаар сарын 1”, Оюутолгой, Тавантолгой, Ерөнхийлөгчийн сонгууль, “олигархийн толгойлогч”, өөр юу байдаг юм, ерөөсөө хорвоогийн хамаг нүглийг тээгч нь болж байх шиг. Ингээд байнга улангасан оролдоод, дайраад байхад таатай биш нь ойлгомжтой.

Гэхдээ нөгөө талаасаа тэр улангассан дайралтыг өөр дээрээ татсанаараа өрөөл бусдадаа арай тайван ажиллах бололцоо олгож байна уу даа гэж боддог. Өнөөгийн төр засгийн удирдлагад байгаа хүмүүс, мөн намын нөхдөд маань очих дайралт нь арай багасч байвал сайн л биз.

Хэрэв тийм бол би улс, нийгэмдээ эерэг үүрэг гүйцэтгэж яваа юм байна даа гэж урамшаад, түүгээрээ сэтгэлээ засаж байна гэх үү дээ, Дагий минь (инээв).

-“Монгол Улсаа хөгжүүлье” нэвтрүүлэгт оролцсон танд баярлалаа. Танд эрүүл энх, сайн сайхныг хүсье.

-За баярлалаа. Монгол Улс маань хөгжих болтугай.

"Өнөөдөр"