байгаа хоёр нам хуульд заасан хугацаанд багтаж Сонгуулийн тухай хуулийг баталж чадах уу гэсэн эргэлзээ, хүлээлт олон нийт болон улстөрчдийн дунд байна.

“Сонгогчдын боловсролын төв”-ийн тэргүүн Р.Бурмаатай ярилцлаа.

-Хоёр нам зөв харж инээж, буруу харж уйлж байгаад холимог тогтолцоонд санал нэгдлээ. Холимог тогтолцоо хэр зөв хувилбар вэ?
-Сонгуулийн тогтолцоо хамгийн гол нь тухайн улс орныхоо нөхцөл, онцлогт тохирсон байх ёстой. Бид мажоритар тогтолцоогоор дөрвөн удаа сонгууль явуулсан. Энэ тогтолцооны хамгийн сөрөг зүйл нь сонгогчдын санал маш их гээгддэг, савладаг. Дөнгөж 50 хувийн санал авсан нам 90 гаруй хувийн суудал авч болдог. Энэ бүхэн хамгийн гол гажуудал учраас мажоритар тогтолцоо тохиромж муутай гэж олон улс оронд үздэг. Нөгөөтэйгүүр цэвэр пропорционалийг авчихвал уудам газар нутагтай улс орон эзэнгүйдэх, газар нутгийн эрх ашгийг хамгаалдаг, түүний төлөө дуугардаг төлөөлөл байхгүй болох аюултай.

Уул уурхай, байгалийн баялгаа эрчимтэй ашиглаж байгаа энэ үед газар орон эзэнгүйдвэл муу үр дагавартай. Холимог тогтолцоогоор аль аль талын давуу талыг авч, сул талыг сааруулж өгдөг. Нөгөө талаар намууд үзэл бодол, мөрийн хөтөлбөрөөрөө уралдах боломж олгодог. Парламентын засаглалыг бэхжүүлнэ гэдэг пропорциональ буюу намын нэрээр санал хураахыг дэмжинэ гэсэн үг. Уудам газар нутгийг эзэнгүйдүүлэхгүй, төлөөлөлтэй байлгана гэдэг мажоритарийн нэг хэсэг. Тэгэхээр пропорциональ, мажоритарийн аль алиных нь давуу талыг хадгалах нь манай өнөөгийн улс төр, нийгмийн шинэ нөхцөл байдалтай зохицож байгаа хэрэг.

Одоогийн нэг дутагдалтай зүйл бол Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүний албыг давхар хашиж байгаа нь УИХ-аас Засгийн газарт тавих хяналтыг сулруулж байна. Энэ сул талыг арилгахын тулд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн болбол намын нэрийн жагсаалт дээрх дараагийн хүн УИХ-д ордог болбол парламентад байгаа намын суудлын харьцаа өөрчлөгдөхгүй. Тэгэхээр УИХ, Засгийн газраа бүрэн дүүрэн хянах механизм бүрдэнэ. Одоо Засгийн газрын гишүүнтэй хариуцлага тооцъё гэхээр өөрсдөө орж суучихаад хяналт тавиулахгүй байгаа. Холимог тогтолцоо энэ гажуудлыг засна.

Гадаадад ажиллаж байгаа иргэд сонгуульд оролцох боломж ч нэмэгддэг. Пропорциональ хэсэгт нөхөн сонгууль явагдахгүй учраас зардал хэмнэнэ. Мөн эмэгтэйчүүдийн суудал авах боломж нэмэгдэнэ. Намын нэрээр сонгоход гурван хүн тутамд нэг эмэгтэй, эсвэл аль нэг хүйс заавал орсон байна гэдэг зохицуулалт эмэгтэйчүүдэд илүү ээлтэй юм. Хуучин социалист гэгдэж байсан, одоогийн өндөр хөгжилтэй орнууд нэг бол пропорциональ үгүй бол холимог тогтолцоог сонгож авсан байдаг.

Тухайн улс орнуудад ардчилал баттай бэхжиж, нам нь сайтар төлөвшсөний гол шалтгаан ч энэ гэж олон улсын шинжээчид дүгнэсэн байдаг.

-Холимог тогтолцоо дотроо 52+24, 50+26, 38+38 гэсэн хувилбарууд яригдаж байна. Энэ гурван хувилбарын алийг нь илүү дэмжиж байгаа вэ?
-Миний яриад байсан холимог хувилбар бол орон нутаг болгон нэг төлөөлөлтэй, 50 суудал нь намын нэрээр сонгогдох пропорциональ давамгайлсан хувилбар. Мажоритар буюу хүнийг нь сонгосон системийн гажуудлыг бид хангалттай мэднэ. Санал гээгддэг, савладаг. Тэгэхээр мажоритарын сөрөг нөлөөллийг гуравны нэг рүү аваачиж багасгаж байгаа. Харин мандатаар 52, намаас 24 хүн сонгогдоно гэж ярьж байгаа бол мажоритарыг гуравны хоёр хэмжээнд барина гэсэн үг. Энэ тийм оновчтой байж чадахгүй.

-38+38 хэр боломжтой хувилбар вэ?
-38+38 байхаар тогтвол одоогийн засаг захиргааны нэгжээс өөр сонгуулийн шинэ тойрог бий болгох шаардлагатай. Тэгэхээр хүн амынхаа тоонд хуваах гэх мэтээр нэлээн ярвигтай. Одоогийн 52+24, 50+26 бол засаг захиргааны нэгждээ тохирч байгаа юм. Би хувь тэнцүүлсэн тал нь давамгай байхыг л илүүд үзэж байгаа.

-Яагаад?
-Хувь тэнцүүлсэн талд намын нэрээр орж ирж байгаа хүмүүс нь олон болно. Тэр хэмжээгээр намуудад үзэл бодлоороо, мөрийн хөтөлбөрөөрөө уралдах боломж олгоно. Хамгийн гол нь намуудад хариуцлага тооцох боломжийг олгох юм. Тухайн нам мөнгө амладаггүй байх, сонгуулийн үед төрийн эх үүсвэрийг урвуулан ашиглахгүй байх, сонгуулийн үеэр санаатайгаар будлиан зөрчил гаргавал түүнийг нь төрийн эсрэг гэмт хэрэгт тооцох, сонгуульд орох эрхийг хасах, цаашлаад намыг татан буулгах хэмжээний зохицуулалтуудыг хуульд суулгаж байж намаар сонгогдох хувь тэнцүүлсэн хувилбарыг дэмжих нь зөв.

Тэгэхгүй бол намын тамга цүнхэлсэн нэг нөхөр би нам байна гэж Олон нийтийн телевизээр үнэгүй цаг аваад, “Би нам байна, ногоон паспорт авна, олон улсын хуралд төлөөлөгч явуулна” гээд визний наймаа хийгээд яваад байвал утгагүй. Нам гэж зөвшөөрөл авсан бол тэр зөвшөөрлийн араас хуулийн дагуу ажиллаж байна уу гэдэгт хяналт тавьдаг, түүнийгээ эргээд олон нийтэд танилцуулдаг хяналт заавал байх ёстой. Улсын төсвөөс долоон тэрбум төгрөгийг намуудад өгч байна. Тэгвэл тэр их мөнгөний тайлан нь ямар байгаа юм бэ, зориулалтын дагуу зарцуулж чадаж байна уу гэж шаарддаг байх ёстой.

-Сонгуулийн тухай хуулийг хуулийн хугацаанд гэвэл ирэх арваннэгдүгээр сараас өмнө батлах ёстой. Одоогийн парламент амжиж батлах болов уу?
-Батлахгүйгээр 2012 оны сонгуульд орвол сонгогчдын өмнө юу хэлэх вэ. 2008 онд хамтрахдаа долдугаар сарын 1-нийг дахиж гаргахгүйн тулд Сонгуулийн хуулийг өөрчилнө гэж амласан. Амлалтаа биелүүлэхгүйгээр дахиж сонгуульд ороод “Та нар бидэнд санал өгөөч” гэж хэлэх нүүр байх уу. Түрүүчийн Сонгуулийн хууль бол асар их зөрчилтэй, түүнээс болж сонгууль будлиантсан гэдгийг Дээд шүүх хүртэл нотолчихоод байхад цоорхойг нь хэвээр үлдээвэл сонгуулийг дахин будлиулах, долоон сарын 1-нийг давтуулах хүсэлтэй байна гэж ойлгохоос аргагүй. Ийм байдалд хүрэхгүйн тулд эрх биш амлалтаа биелүүлэхийн тулд Сонгуулийн хуулийг өөрчлөх байлгүй дээ.

-Ингэхэд өнөөдрийн сонгогчдын боловсрол 2008 оны үеийн сонгогчдынхоос хэр дээшилсэн бол?
-Боловсрол гэж ерөнхийд нь бичээд, дээшээ доошоо гэж үнэлэх нь өөрөө өрөөсгөл юм. Сонгогчдын боловсрол олон зүйлээс хамаарна. Тухайлбал, сонгуулийн өмнө мэдээллийг сонгогчдод бодитойгоор хүргэж чадаж байна уу. Маш богино хугацаанд хангалттай мэдээлэл өгөөгүй байж “Сонгогч чи буруутай” гэдэг байдлаар хандаж болохг үй. Тэднийг зөв сонголт хийлгэхийн тулд мэдээллээр хангах нь төрийн үүрэг. Гэтэл сонгуулийн талаар ямар ч мэдээлэл өгөөгүй хирнээ гэнэт нэг өдөр сонгууль явуулаад мөнгөөр хуураад саналыг нь худалдаад авахуулчихгүйн тулд өрсөлдөж байгаа талуудад хариуцлага, үүрэг ногдуулах ёстой. Хууль бус үйлдэл хийх, мөнгөөр сонгууль явуулвал Эрүүгийн ялтай ч гэдэг юм уу тодорхой заалт хэрэгтэй. Өнөөгийн сонгогчдын амьдрал ядуу, хэцүү байгааг далимдуулаад мөнгө төгрөг тараадаг, үерийн аман дээр байгаа хүмүүсийг нүүлгэхийн оронд саналыг нь авахын тулд Улаанбаатарт амьдрах зөвшөөрөл олгох гээд хууль бус явдал их гардаг. Үүнийг болиулахын тулд Сонгуулийн хуульд маш нарийн зохицуулалт оруулах шаардлагатай байгаа.

-Та одоогийн хэлэлцэж байгаа Сонгуулийн хуулийг судалсан байх. Маргаан гардаг, сонгууль будлиулдаг асуудлуудыг хэр зохицуулсан байх юм?
-Хоёр ажлын хэсгийн нэгтгэсэн хамгийн сүүлийн сонгуулийн хуулийн хувилбарыг харсан. Тэнд будлиан хийдэг бүх зүйл нь хэвээрээ үлдсэн байна лээ. Энэ хуулиар орох юм бол ирэх сонгууль долдугаар сарын нэгнээс долоон дор юм болно.

-Тогтолцоогоо өөрчлөөд ч нэмэргүй юу?
-Нэмэргүй, сонгуулийг будлиантуулдаг, луйварддаг бүх боломжийг үлдээчихээд дээрээс нь аль ч шүүх авахгүй байхаар хуульчилж өгсөн байсан. Хамгийн гол будлиан нэрсийн жагсаалт дээр гуравны нэг хүртэл нэмдэг, хасдаг, сонгуулийн хэсэг, хороонд ажилладаг хүмүүс дураараа сонгогчдын нэрийг хасч нэмж будлиантуулдаг. Мөн санал тоолох явцад маш их санал зөрдөг. Үүнийг болиулах ёстой. Дараагийн нэг будлиан бол зөрчил гаргасан хүмүүсийг авч хэлэлцэх шүүх байдаггүй. Сонгох, сонгогдох эрхийг шүүхээр хамгаалдаг болохгүйгээр засах ямар ч боломжгүй.

Жишээ нь, бид бүгдээрээ сонгууль луйвартай, будлиантай боллоо гэдгийг мэддэг, тэр байтугай мөнгө төгрөг тараахад нь авч байсан сонгогчид хүртэл бий. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд ганцхан хүн захиргааны хариуцлагын тухай хуулиар шийтгэл хүлээсэн байдаг. Өөр ямар ч хүн сонгуулийн будлиантай холбоотойгоор хариуцлага хүлээгээгүй. Тэр байтугай Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга асан Б.Баттулга сонгууль будлиулсан буруутай гэдгийг Дээд шүүхээр тогтоочихоод байхад хариуцлага тооцохгүй, харин ч албан тушаалаар шагнаад явуулчихсан. Миний гомдлоор хэлэлцээд Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга асан Баттулга Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэтэд сонгуулийн дүнд нөлөөлөхүйц хэмжээний зөрчил гаргасан гэж Дээд шүүх тогтоосон.

Тэгэхээр “Луйвартай сонгууль боллоо” гэж бүгд ярьдаг хирнээ аль ч шүүх авахгүй байна гэдэг хуулийн цоорхой байна гэсэн үг. Аль ч шүүх авахгүй байх нөхцлөө одоо ч хадгалаад үлдчихсэн. УИХ-ын ажлын хэсгээс танилцуулсан нэгд үгээр сарын 27-ны хувилбар дээр тийм байсан. Түүнээс хойш өөрчлөгдс өн эсэхийг мэдэхгүй байна.

-Сонгууль будлиантуулсан хүмүүсийг Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээлгэдэг болох тухай нэр бүхий гишүүд хууль санаачилсан. Та үүнийг дэмжиж байгаа юу?
-Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээх хуулийн заалт өмнө нь ч байсан. Эрүүгийн хуульд маш тодорхой биччихээд байхад яагаад ял өгөхгүй байгаа юм бэ гэдэг нь өөрөө нөгөө л шүүхэд очуулахгүй байх бүх зүйлийг хуулиар хийчихсэнийх. Сонгуулийн маргааныг аль ч шүүх авахгүй, Үндсэн хуулийн Цэц авна гэдэг. Гэтэл Цэц “Бид Сонгуулийн ерөнхий хорооны тогтоол авна” гэдэг.

Сонгуулийн ерөнхий хороо хууль зөрчсөн үйлдэл дээр тогтоол гаргадаггүй. Тогтоол гаргааг үй эс үйлдэлд Цэц дүгнэлт гаргах боломжгүй. Сонгуулийн ерөнхий хороо ажлаа хийсэнгүй гэдгийг аль ч шүүх авахгүй. Ингэж дунд нь завшдаг. Иймэрхүү байдалтай байгааг болиулж, хуульчлах нь зөв.

-Ийм заалтыг гишүүд дэмжих болов уу?
-Дэмжих ёстой шүү дээ. Долдугаар сарын 1-нийг давтуулахгүй, улс орон цааш хөгжөөсэй гэж түшээд үнэхээр бодож байгаа бол сонгуулийн будлианыг арилгах ёстой. Сонгуулийн будлиан улс оронд асар их хохирол авчирдаг нь Тайландад ч өөр бусад орнуудад ч харагдаж байна. Сонгуульд оролцсон бүх тал харилцан зөвшөөрсөн тохиолдолд шударга сонгууль гэж үздэг. Сонгуульд өрсөлдөөд ялагдсан бол түүнийгээ хүлээдэг, хэрэв будлиан гарвал “Би саналын хуудсаа дахин тоолуулмаар байна, үүнийг шалгаад өгөөч” гэж ханддаг, түүнийг нь шалгаад дор нь асуудлыг шийддэг байх ёстой.

Гэтэл өнөөдөр шалгуулахаар очсон хүнийг барьж аваад хорьчихдог, шалгуулъя гэхээр шалгаж өгдөггүй, шийдвэр гаргахгүй хаяад явдаг, асуудлыг шийдэхгүй байна гэхээр шүүх бие бие рүүгээ бухаад байдаг энэ байдал өөрөө сонгуулийг будлиантуулж байгаа.

-Сүүлийн үед автоматааар санал тоолох тухай ярьж эхэллээ. Ингэснээр ахиц гарах уу?
-Миний хувьд дэмжиж байгаа. Яагаад гэвэл хүний оролцоо байхгүй болно.

-Санал тоолж байхад программ нь гацчих вий, санал буруу тоологдох вий гэсэн болгоомжлол иргэдэд байна?
-Филиппинд орон нутаг, парламент, ерөнхийл өгчийн сонгуулийг нэг дор хийсэн. Тэгээд саналыг автомат машинаар тоолоход гацсан тохиолдол гарсан. Гэхдээ түүнээс сэргийлэхийн тулд техникийн зөвлөл байгуулдаг. Тэр зөвлөлд сонгуульд орж байгаа талууд өөрсдөө маш өндөр мэргэшсэн техникийн мэргэжилтнээ оруулах ёстой. Тэр мэргэжилтэн нь Программ аль нэг талд ашигтай байна уу, замын дундаас санал гээгдэх боломж байна уу үгүй юу гэдгийг шалгах үүрэгтэй. Намуудын төлөөлөл болж байгаа тэр мэргэжилтнүүд тал талаас судлаад хяналтаа тавиад шалгахаар аль нэг талд үйлчлэх, луйвар гарахгүй байх нөхцлийг хангаж болох юм.

Б.Нямсүрэн

"Зууны мэдээ"

Р.Бурмаа: Энэ хуулиар сонгууль явуулбал долдугаар сарын 1-нээс долоон дор юм болно
Tweet
Bolod.mn