- Асашёорюү ирэх сонгуульд өрсөлдөх гэж байгаа тухай мэдээлэл сүүлийн үед анхаарал татах боллоо. Өөрөө ч иймэрхүү зүйл ярьсан бололтой. Энэ талаар тантай зөвлөсөн үү?
- Их аварга дүүгийн минь талаар “Улс төрд орчихсон”, “Сонгуульд өрсөлдөх гээд Өвөрхангайн тойр-гийг авах гэж байна”, “Сонгинохайрханд ахынхаа тойргоос өрсөлдөнө”, “Ардчилсан намд орох гэж байна” гэхчлэн янз бүрийн яриа сонсогдох боллоо. Бодит байдал дээр тодорхой шийдвэр гаргаагүй байгаа шүү дээ.

- Дагваа аварга өөрөө улс төрд ихээхэн сонирхолтой болоод байгаа юм биш үү. Үүнд буруу зүйл юу байна. Яагаад болохгүй гэж?
- Тийм ээ. Ер нь улс төр сонирхдоггүй хүн гэж байдаг юм уу. Зөв талаас нь сонирхвол зүгээр. Буруу та-лаас нь хөглөөд эхэлбэл харин хэцүү л байх.

- Та яагаад Ардын намыг сонгож элссэн юм бэ?
- Тэр үед би нам бус байлаа. Хожим нь өөрийнхөө үзэл бодлоор Монгол Ардын Намд элссэн. Зүүний үзэл баримтлал манай улсад хэрэгтэй гэдэг үүднээс сонголтоо хийсэн.

- Саяхан болтол Японы сумогийн дэвжээг байлдан дагуулж, арлын улсад Монголын нэрийг дуурсгаж байсан их аварга маань дэвжээнээсээ хөөгдлөө. Сэтгэл санаагаар унаж байгаа нь гарцаагүй. Та ахын хувьд энэ хүнд мөчид дүүдээ юу хэлж байсан бэ?
- Угаасаа зохион байгуулалттай юм болсон шүү дээ. Тэнд барилдаж байгаа бөхчүүдийн хэд нь монгол билээ. Тэр тусмаа манайхан голдуу жюүрёогоос дээш зиндаанд барилдаж байна. Энэ тохиолдолд япончуудад монголчуудаас болгоомжлох, тэднийг шахах бодлого байлгүй яах вэ. Тиймээс сахилга бат алдсан гэх эвтэйхэн арга замаар сумог орхиход хүргэсэн.

Тэд монголчуудыг шууд хөөчихөж болохгүй байсан учраас нарийн зохион байгуулалттайгаар, нийтийг хамруулан оролцуулсан. Чи бодоод үзээрэй, өнөөдөр сүмогийн дэвжээнд хэдэн болгар, орос, америк, хятад, хэдэн монгол бөх барилдаж байгаа билээ. Гадныхан дотроо монголчууд бараг 90 хувийг эзэлж байгаа. Би асуудлыг ингэж л харж байгаа. Намайг дүүгээ өмөөрлөө л гэх байх. Өмөөрөлгүй яах вэ. Цус нь, бие махбодь нь нэг юм чинь хамгаалах л болно.

- Дүү тань өөрийнх нь эсрэг ийм зохион байгуулалттай ажиллагаа явуулна гэдгийг мэдэж байсан уу?
- Бараг бодоогүй байсан байх аа. Хамгийн эхлээд нэг жилийн өмнөөс шахсан. Дараа нь хөлбөмбөгийн тэмцээний үеэр яалаа. Би тэр үед юу ч хэлээгүй. Ер нь сумод барилдана гэдэг хэцүү. Хурд, хүч, мэхээр миний дүү үнэхээр илүүрхдэг байсан. Түүний цаана ямар хүнд бэрх хөдөлмөр байдгийг хүн бүр ойлгохгүй л дээ.

- Япончууд дүүг тань хэрхэн ад үзэж байгааг мэдрэхэд танд хэцүү байсан уу?
- Маш хүнд байсан.Надад ч гэсэн хэцүү байсан. Онгоцонд суулгахгүй бүчээд, гэрийнх нь гадаа шавчихсан. Японы үндэсэрхэг үзэлтнүүд чанга яригчтай тоноглосон машинаар төв гудамжуудаар явж, Монголоор нь, нэрээр нь дуудаад, элдвээр доромжлон хашгираад байсан. Миний дүү тийм айхавтар дарамт, шахалтыг даван туулсан. Хүний нутагт аж төрж байгаа хэн ч гэсэн дээрэлхүүлэхгүйг бодно. Би ч гэсэн дүүгийнхээ оронд байсан бол шүдээ зуугаад босоод ирнэ. Тэр нь бөөн далим болсон. Өмнө нь 25 түрүү авчихсан. Нас нь залуу, хүч нь хариагүй учраас дахиад ч даваа авахаар байлаа. Хөлбөмбөгт ороогүй байсан бол Тайхогийн амжилтад хүрнэ гэж тооцоолж байсан. Наанаа цэвэрхэн, соёлтой харагддаг болохоос цаанаа бас хүнд нийгэм шүү.

- Та энэ жилийн наадмаар зодоглох уу. Бөх сонирхогчид тэсэн ядан хүлээж байгаа байх?
- Энэ жил Хүннү гүрэн байгуулагдсаны 2220, Ардын хувьсгалын 90, Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100, чөлөөт бөх үүсч хөгжсөний 50 жил гээд олон ой тохиож байна. Барилдах гэхээр бэртэл гэмтэл маань эдгэж өгөхгүй хэцүү л байна. Уг нь өдөр тутам бэлтгэл сургуулилт хийгээд, залуучуудтайгаа хамт өөрийгөө бэлдэж байгаа. Санаа их байгаа ч. тухайн үед биеийн байдал ямар байхаас шалтгаална.

- Мөн та чөлөөт бөхийн холбооны тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байна. Ирэх жилийн Лондоны олимпод чөлөөт бөхийн баг тамирчдыг амжилттай оролцуулах гээд ажил их байгаа байх?
- Чөлөөт бөхийн холбооны удирдах зөвлөлийг бүрэн шинэчилсэн. Үйл ажиллагааг нь жигдрүүллээ. Чөлөөт бөхийн холбооны ерөнхийлөгч Л.Чинбат ах үүнд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Мэргэжлийн талаасаа Б.Болд багш маань байна. Чөлөөт бөхийн спортод үнэхээр сэтгэлээ өгсөн энэ хүн бидэнд хувь хүний харилцаа талаасаа ч, мэргэжлийн туршлага талаасаа ч ихээхэн дэмжлэг үзүүлдэг. Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс эрэгтэйчүүд таван хүрэл медаль авч багаараа гуравт орлоо. Эмэгтэйчүүд гурван мөнгө, гурван хүрэл медаль хүртэж багаараа гуравдугаар байр эзэлсэн. Тивийн аваргаас медалийн арвин ургац хураалаа. Манай тамирчид холбооныхоо 50 жилийн ойгоор арвин их амжилтаар бэлэг барьж байгаа. Олимпийн эрх авах онцгой ач холбогдолтой энэ жилийн хувьд дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс ч олон медаль авахыг хүсч байна.

- Та өмнөх олимпийн дараахан энэ ажлыг хүлээж авсан. Сэтгэлд тань 30 гаруй жил сураг алдарсан медалийн буухиаг сэргээхсэн гэсэн том хүсэл бий нь лавтай?
- Чөлөөт бөхийн төрлөөр олимпын алтан медаль авчихаасай гэж монгол хүн бүр хүсэн хүлээж байгаа. Бидний өмнөх хамгийн том зорилт бол чөлөөт бөхийн спортыг сэргээх, олимпын медалийн буухиаг үргэлжлүүлэх, амжилтаа ахиулах явдал. Энэ зорилгодоо хүрэхэд санхүүжилт хэрэгтэй. Манай бизнесийнхэн энэ талаар идэвхтэй оролцож байгаа. Мөн нэг тамирчны цаана түүний багш, партнёр, шүүгч, эмч массажист, удирдлага зохион байгуулалтын нэгдэл, ёстой л хүн бүрийн хүчин зүтгэл бий. Энэ хүмүүсийн эцсийн зорилго нь тухайн тамирчны энгэрт гялалзах медаль байдаг.

- А.Сүхбат аварга бас тантай хамтдаа чөлөөтийнхнөө бэлтгэж байгаа байх. Зодог тайлсанд нь та харамсдаг уу?
- Бид хоёр энгийн сайхан харилцаатай байдаг. Зодог тайлсны тухайд өөрийн бодол өөртөө зөв гэдэг. Тухайн үед өөрөө зөв гэж бодоод шийдвэрээ гаргаж чадсан бол боллоо. Бодвол дотроо бүхнийг тооцоолсон байсан биз. Түүнээс биш хэн нэгний дарамт шахалтаар тийм шийдвэр гаргасан гэж ойлгохгүй байна. Хэрэв тэгсэн бол харин харамсалтай байх байсан. Би аварга цолонд хүрэхээрээ А.Сүхбаттайгаа таарч барилдахсан гэж мөрөөддөг байсан. Тэгж чадаагүйдээ харамсдаг юм. Хар багаасаа бие биеэ мэднэ. Олон жил барилдаж, одоо хоёулаа Чөлөөт бөхийн холбоонд хамтдаа зүтгэж байна. Хэрэв энэ спортоор яваагүй бол хаана, юу хийж явах байсныг бүү мэд. Тиймээс бөхийн энэ ариун дэвжээ, шударга тэмцлийн талбарт эр хүний бахархал болсон уламжлалт спортыг олон залуучуудад эзэмшүүлэхсэн гэж боддог.

- Таны утасны аяыг сонсохоор 21 Дарь Эхийн магтаал явах нь гоё санагдлаа. Та нэлээд шүтлэгтэй байх?
- Гоё байгаа биз. Над руу уурлаж ярих хүмүүсийг тайтгаруулах гэж энэ аяыг зориуд сонгосон юм. Шүтлэггүй монгол хүн гэж ховор байх л даа. Би бол шүтлэгтэй.

- Зөвхөн та хоёрыг гэлтгүй аав, ээжийн тань талаар хүртэл хэвлэлээр шуугих юм. Хоёр хөгшинд хэцүү байдаг байх даа?
- Юу гэж тэр вэ. Нэгэн үе аавыг самрын наймаа хийлээ гэж шуугисан. Миний аав бөхийн спортод надаас илүү амжилт гаргахаар байсан. Биеийн тамирын дээд сургуульд сурч, улсын шигшээ багийн тамирчин болох байсан ч хэдэн бор хүүхдээ гэдэс цатгалан, мөр бүтэн явуулах гэж л тээврийн жолооч болж олон жил ажилласан. Ээж минь Санхүүгийн техникумыг нягтлан бодох мэргэжлээр төгссөн. Бас л олон жил тээврийн байгууллагад ажиллалаа. Хэдэн хүүхдийнхээ төлөө нойр хоолгүй зүтгэсний хүчинд өнөөдөр хоёр хөгшин маань сэтгэл өег суудаг байх гэж бодож байна.

- Одоо цирк дээр голдуу ажилладаг уу?
- Ер нь цирк дээр л голдуу байдаг. Зүгээр сууж чадахгүй юм. Аль болох л хамт олон дунд байх, бидэнд тус болох гээд ирдэг. Хүн чинь нийгмийн бүтээгдэхүүн болохоор хүмүүстэй харьцаж, жаахан хүүхдүүдийн дунд бужигнаж явах нь сэтгэл ханамжтай сайхан байдаг байх. Хамаг юмыг нь хориод гэрт байлгаад байх хэцүү. Би ч гэсэн хөгшин болохоороо тэгэх байх.

- Бас буяны ажил хийгээд, орон гэргүй хүүхдүүд хооллоод, гэр хорооллын зарим айлд түлээ, нүүрс авч өгдөг юм билээ?
- Ерээд оны эхээр “Хүчит” гэдэг нэртэй спорт хувцасны оёдлын үйлдвэр байсан. Ээж минь тэнд ерөнхий нягтлангаар ажиллаж байлаа. Тэр үйлдвэрийн дэргэд орон гэргүй хүүхдүүдийг асрах төв үйл ажиллагаагаа явуулдаг байсан. Тэр үеэс тийм буяны ажил сайн дураараа хийдэг болсон. Бид ч аав, ээжийнхээ чихийг бишгүй халууцуулах юм. Гэхдээ ямар ч байсан хүүхдүүд нь хууль бус юм хийхгүй гэдэгт тэд итгэлтэй байдаг байх аа. Ер нь хүнд боловсролоос илүү хувь хүний хүмүүжил их чухал байдаг.

- Циркийг хувьчилж авсны дараа таныг яг ийм атаархал, хэл ам дагаж байсан. Гэхдээ хүмүүсийн ихэнх нь таныг арай ч шуналдаа хөтлөгдөөд циркийг авчихлаа, тэр урлагийг үгүй хийчих вий гэж бодоогүй нь мэдээж. Та ч тэгээгүй гэдгээ нотолсон. Харин одоо циркийн байдал ямар байна?
- Манай улсад циркийн урлаг 1941 онд үүсч бий болсноос хойш эдүгээ 70 жилийн ойтойгоо золгох гэж байна. Социализмын үед төсвийн халааснаас тэтгэж, хүчээр амьдруулж байсан. “Чамайг даа” хүүхэлдэйн киноноос өөр харж баясах зүйлгүй байсан тэр үед Орос, Хятад, Солонгосын циркийг үзнэ гэдэг бол гайхамшиг байлаа. Тиймээс ч төсвөөс татаас өгдөг байсан. Энэ нь зах зээлийн системд шилжих үед яах аргагүй хүнд байдалд ороход хүргэсэн. Ардчилсан хувьсгал ялснаас хойш хүүхэд бүр интернэтээр хүссэнээ үздэг боллоо. “Дисней лэнд”, “Микки маус”, “Том Жерри”-г илүү шимтэн үзэх болсон тэр үед цирк яалт ч үгүй шахагдахад хүрсэн. Дээр нь өмнөх удирдлагууд нь буруу менежмент хийж байснаас болж 50 жилийн босгон дээрээ хүнд байдалд орсон. Бизнес сэтгэлгээгээр зөв залаад авч явсан бол арай тийм байдалд орохгүй байсан.

- Таныг циркийг хувьчилж авахад ямар байдалтай байсан юм бэ. Одоо ямар болоод байна?
- Биднийг хувьчилж авахад цирк жил бүр улсын төсвөөс 360 гаруй сая төгрөгийн татаас авдаг байсан. Менежментийн хувьчлалд оролцоод тэр татаасыг болиулсан. Урлагийн салбарт насаараа зүтгэж байгаа, Циркийн дарга байсан Дорж гуай, Норовсамбуу, Мажигсүрэн агсан, Амаржаргал, Хишигдаваа нарын маш олон хүний итгэл, туршлага, хичээл зүтгэлээр циркийг өөд татахаар хамтран зүтгэж байна. Олон мундаг авьяастнууд Тайван, Сингапур, Турк, АНУ зэрэг олон оронд ажиллаж байна. Тэгэхээр сайн циркчдийг сайхан баг бүрдүүлээд аваад явбал манайхны өрсөлдөх чадвар хаана ч гологдохгүй. Би энд байгаа циркчдийг муу гэх гээгүй. Гэхдээ бодох хэрэгтэй. Ярихаас илүү өөрийгөө бэлтгэх, ажиллах хэрэгтэй. Тэгж байж амжилтад хүрнэ. Өнөөдөр бид 2006 оноос эхлээд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийгээд, дээр нь хувьчлалын төлбөр, мөн жил бүр гурван зуугаад сая төгрөгийн урсгал зардлыг хариуцаад явж байгаа. Энэ том урлагийг нураачихгүй, “Хэдэн бөх аваад унагачихсан” гэж ярихааргүй авч явахын тулд олон бэрхшээлийг туулж байна. Бид тэр бүх зовлонг тоочихын оронд юу хийснээ ажлаараа харуулъя гэж бодож байна даа.

- Монголын үндэсний циркт одоо хэчнээн хүн ажиллаж байна вэ?
- Захиргаа аж ахуй, уран бүтээлийн баг, хууль эрх зүйн ажилтан гээд нийт 160 гаруй хүн ажиллаж байна. Тэдний дунд циркийн урлагт амьдралаа зориулсан, түүний төлөө зогсч чадаж байгаа олон хүн бий. Дэлхийд Монголыг таниулсан үндэсний брэнд болсон уран нугаралтын Норовсамбуу, хүч тамирын Амаржаргал, Хишигдаваа нар биднийг дэмжиж, мэргэжлийн зөвлөгөө өгч, хойч үеэ бэлтгээд явж байгаад нь маш их талархдаг.

- Таныг ингээд ярихаар нүдэнд зөвхөн зардал л төсөөлөгдөөд байна. Хэзээ орлого олж, ашигтай ажиллаж эхлэх бол оо?
- Бизнес төлөвлөгөө бэлэн. Хэрэгжээд явж байгаа. Ямар ч байсан ирэх жилээс санаа зовохгүй болох байх аа.

- Уг нь би дээрх бизнесүүдэд таныг дүүгийнхээ менежер нь гэж боддог байлаа. Дүү тань мөнгөний эх үүсвэр, холбоо харилцааны гол хүн нь учраас. Гэтэл та захирал хийгээд, дүү тань сураггүй байх юм. Танай гэр бүлийн аливаа бизнест Дагвадорж аварга ямар оролцоотой байдаг вэ?
- Дүү минь 100 хувийн оролцоотой.

- Улс төрд орохын тулд та өөрийгөө хэр бэлтгэсэн бэ?
- Үгүй дээ. Аливаа хүний тухайн салбартаа гаргах амжилт нь анх суурь хүмүүжлээ яаж олж авсан бэ, түүнийгээ хэрхэн зөв залж байна вэ гэдгээс шалтгаална. Зөвхөн улстөрчид гэлтгүй бизнесийнхэн, урлагийнхан, спортынхон бүгд тийм байдаг. Боловсролын тухайд 1996 онд ШУТИС-ийн харъяа Компьютер, техник менежментийн сургуульд суралцаж, бизнесийн удирдлагын бакалавр, маркетингийн удирдлага мэргэжлээр төгссөн.

Гэхдээ спорт гэдэг тодорхой хугацаа шаарддаг. Яг тэр үед би 1996 оны олимп, дэлхийн аваргын тэмцээнээс медаль авах, 30 нас хүртлээ спортын амжилт гаргах, үндэсний бөхийн аварга болно гэхчлэн тодорхой зорилт тавиад зүтгэж байсан. Тиймээс өөртөө зориулдаг цаг хугацааныхаа бараг 80 хувийг спортын амжилтын төлөө зориулдаг байсан. Гэвч цаг хугацаатай уралдаад бүхий л салбарт хийж бүтээхийн төлөө зүтгэж байна.

Жишээ нь анх би банкинд ажиллаж эхлэхэд бэрхшээлүүд тулгарч байсан. Гэхдээ шантраагүй, суралцаад, хийгээд явж байна. Нуугаад яах вэ. Банк бол нарийн мэргэжил. Харилцааны маш өндөр түвшний үйлчилгээ үзүүлэхийг шаарддаг. Өнөөдөр би банкны ТУЗ-ийн даргын хувьд нэг хүнтэй эвгүй харилцахад үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлнө. Маш эмзэг салбар. Хонгконгт нэгэн банк хэрхэн харамсалтайгаар дампуурсан тухай сонирхолтой яриа байдаг.

Гэнэт маш хүчтэй аадар бороо ороод, ойр орчимд нь явж байсан хүмүүс бороонд хоргодохын тулд тухайн үед хаалга нь нээлттэй байсан болохоор банк руу бүгдээрээ гүйж орчихож л дээ. Гэтэл үүний дараа тус банкийг дампуурсан, хүмүүс хадгаламжаа авахын тулд тийшээ гүйлдэж байна гэсэн мэдээлэл гарсан. Үүнээс болж тэр банк дампуурсан харамсалтай түүх байдаг. Ийм эмзэг салбар. Эдийн засгийн хувьд маш хурдан хугацаанд томорч, бас уналтад орж болдог.

- Таныг НИТХ-ын төлөөлөгч, үндэсний бөхийн аварга цолтой, дээр нь Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны ТУЗ-ийн дарга гээд олон өнцгөөс тодорхойлж болж байна. Харин өөрийгөө та өнөөдөр хэн гэж тодорхойлох дуртай вэ?
- Энэ цаг үед амьдарч буй хүний хувьд улс оронд өрнөж байгаа бүтээн байгуулалт, өсч буй эдийн засаг, бужигнаж буй улс төр, бухимдаж байгаа ард түмэн гээд энэ бүхнийг харж, тэр дунд амьдарч явна. Улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал зөв талаасаа хөгжиж, ард түмний минь амьдрал сайжраасай гэдэг үүднээс аливаад ханддаг. Өөрийн чадал, боломжоор хийж бүтээж явахсан гэсэн бодол тээсэн иргэн хүн гэж өөрийгөө тодорхойлмоор байна даа.

- НИТХ-ын сонгуульд өрсөлдөхөд тань улс төрд орлоо гэж ойлгосон. Заавал улс төрд орох хэрэг байна уу гэдэг талаас нь таныг шүүмжлэх хүнтэй таарч байв уу?
- Насны хувьд, үзэл бодлын хувьд ийм шийдвэр гаргаснаа зөв гэж боддог. Ер нь аливаа хүн “Одоо л би улстөрч болно, их улс төрд орлоо” гээд орчихдоггүй. Ямар нэг байдлаар, цагийн аясаар юм уу, өмнөх ажлаа хийж байгаад улс төрд орчихдог юм байна гэж надад санагддаг. Түүний нэгэн адил Монгол Ардын Намыг сонгоод, нийслэлийн унаган иргэний хувьд Улаанбаатар хотынхоо хөгжлийн төлөө чадах бүхнээ хийе гэж бодсон. Улс төрд орно гэдгийг хүмүүс олон талаас нь ярьдаг. Гэхдээ миний гаргасан шийдвэр хүн болгонд таалагдах албагүй. Тэгж ч амьдрах боломжгүй. Дэмжсэн, шүүмжилсэн, үл ойлгосон хүмүүс бишгүй байдаг. Заримтай нь уулзаж ярилцдаг. Хүн амьдралаа өргөн хүрээнд харах ёстой. Тиймээс анхан шатнаас нь эхлэн дүүргийн, нийслэлийн амьдралыг харж, судалж, туршлага хуримтлуулж байж, монгол хүн ямар амьдарч байна, сайжруулахын тулд би юу хийж чадах вэ гэдгээ тодорхойлно.

- Та сайхан зорилго тавиад сайн ажиллаж байгаа байж болно. Түүнийг олон нийт, сонгогчид тань олж харж, тэндээс таныг дүгнэж чаддаг уу. Тухайлбал та НИТХ-д сонгогдсоноосоо хойш Сонгинохайрхан дүүрэгт юу хийсэн бэ?
- Ажил хийж байгаагаа хэвлэлээр тайлагнаж, телевизийнхнийг дуудаж тууз хайчилж байгаагаа харуулаад байх нэг хэрэг. Миний хувьд ажил хийнэ гэдэг өөр. Яг газар дээр нь очиж судлаад, тооцоолоод, тэндээсээ дүн шинжилгээ хийж байна. Намын мөрийн хөтөлбөрт тусгасан амлалтуудыг сонгогдсон төлөөлөгчийн хувиар биелүүлж байгаа. Тойргийн асуудлыг нийслэлийн төлөвлөгөөнд тусгах, батлуулах, хэрэгжүүлэх, гүйцэтгэлд хяналт тавих гээд олон ажил бий. Энэ бүхнийг хийж байгаа ч нийгэмд сурталчлах талаар нэг их хичээдэггүй. Гол нь миний хийж буй ажлын үр дүн ард иргэдэд хүрч байгаа явдал хамгийн чухал гэж боддог.

- Сонгинохайрхан дүүрэг хүн ам олонтой, тэр хэмжээгээрээ ядуурал ихтэй гэж судалгаанд дурьддаг. Төрөөс өгч байгаа халамжийн мөнгө тэдэнд хэрэг болдог уу. Уг нь ажлын байр бий болгож, ядуурлаас бүрмөсөн салгахад нь илүү анхаармаар санагддаг. Энэ талаар та юу хийж байна?
- Сонгинохайрхан дүүрэг нь Баянхошуу, Толгойт, Өнөр хороолол болон төвийн бүс гэсэн дөрвөн бүсэд хуваагддаг. Нийт өрхийн 70-аад хувь нь гэр хороололд амьдарч байна. Дүүргийн иргэдийн 95.4 хувь нь амьжиргааны дунд болон түүнээс доош түвшинд хамрагддаг. Өрхийн орлогын хэмжээ бага, ядуурлын хэмжээ нь их гэдгээрээ Сонгинохайрхан, Баянзүрх дүүргүүдэд тулгамдсан асуудал олон байдаг. Хүний хөгжил сангаас олгож буй 21 мянган төгрөг ард иргэдээ амьдралд багахан ч гэсэн үр шимээ өгч байгаа. Гэхдээ бэлэн мөнгөний амлалт нь тийм ч зөв алхам гэж үзэхгүй байна. Нийт хүн амын болон нийт сонгогчдын 20 хувь нь энэ хоёр дүүрэгт амьдарч байна. Ийм дүүргийг цаашид хөгжүүлэх, ажлын байр бий болгох зэрэг хийх ажил, үүрэх ачаалал багагүй байдаг.

Яагаад энэ хүмүүс ядуу амьдраад байна вэ гэхээр эрх зүйн орчинтойгоо холбоотой. Тиймээс НИТХ-ын хууль зүйн дэд хороо, Улаанбаатар хотын захиргаанаас ажлын хэсэг байгуулан хуулийн төсөл боловсруулсан. Уг ажлын хэсгийг УИХ-ын гишүүн Ц.Батбаяр ахалж, хуулийн төслийг УИХ-ын даргад өргөн бариад байна. Энэ нь батлагдвал байнгын үйл ажиллагаатай, мини парламенттай болно гэсэн үг. Ер нь нийслэлийн иргэд өөрсдөө хотын даргаа сонгодог байх ёстой. Дэлхийн жишиг ийм байна шүү дээ.Тэгвэл бид хотын утаа, замын түгжрэл тулгамдсан асуудлуудаа 100 хувь шийдвэрлэж чадна.

- Орон сууцны зээлийн хүүг зургаан хувьд барих шийдвэр гаргасан, моргейжийн хуулийг баталсан зэрэг нь энэ асуудлыг шийдэхэд дөхөм болох байх. НИТХ-ын төлөөлөгчийн хувьд та Засгийн газрын энэ талаар явуулж буй бодлого, үйл ажиллагааны талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
- Засгийн газраас баримталж буй бодлого, зарим шийдвэртэй алхмыг хувийн салбарт ажиллаж байгаа хүний хувьд дэмжиж байгаа. Тухайлбал Засгийн газраас урт болон дунд хугацааны хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхийн тулд Хөгжлийн банкаар дамжуулан 800 тэрбум төгрөгийн бонд гаргахаар болсон. Энэ бол маш зөв алхам. Монголбанк ОУВС-гийн зөвлөгөөг сонсч, түүний дагуу эдийн засгийн халалт, инфляци болон үнийн хөөрөгдлийн эсрэг арга хэмжээ авч байгаа нь зүйн хэрэг. Гэхдээ Монголбанк мөнгөний бодлогын хүүг тодорхой үе шаттайгаар бууруулах арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Монголбанкны мөнгөний бодлогын хүү буурснаар иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд очих зээлийн хүүгийн дарамт буурна. Энэ бодлого нь эдийн засгийг сэргээх, иргэдийн амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлнэ.

- Оюутолгойн гэрээг байгуулсан, Тавантолгойн ордын хувьцааг иргэн бүрт тараах болсон зэрэг томоохон шийдвэрүүдийнх нь талаар юу гэмээр байна?
- Манай улсын уул уурхайн баялаг, геополитикийн ашигтай нөхцөл байдал зэрэг нь эдийн засгийн таатай нөхцөл байдлыг бий болгож байна. Тиймээс Оюутолгой, Тавантолгой болон стратегийн ач холбогдол бүхий бусад томоохон ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь зөв. Гагцхүү одоо бидэнд мөнгө л хэрэгтэй.

Өнгөрсөн хугацаанд манай улстөрчид, эдийн засагчид, эрдэмтэд хөгжлийн загварын янз бүрийн хувилбарыг гаргасан. Жишээ нь Сингапур улс 1985 оноос хойш өнөөдрийг хүртэлх 26 жилийн хугацаанд олон зүйл өөрчилж, хөгжлийнхөө оргилд хүрч чадсан гэж үздэг. Тэр үед тэдэнд газрын баялаг байтугай цэвэр усны нөөц ч байгаагүй.

Ганц таатай боломж нь далайн тээвэр байсан. Сингапурчууд үүнийг хөгжлийнхөө зөв цэг болгон хатгаж чадсан. Тэгэхээр яг үүн шиг Монгол Улс ашигт малтмал, газрын баялаг дээр тулгуурласан хөгжлийн бодлого явуулах, эндээс олох ашгаараа газар тариалан, хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэр, аялал жуулчлалын салбараа сэргээн хөгжүүлэх боломжтой.

Тухайлбал Атрын III аян байна. С.Баяр дарга Ерөнхий сайд байхдаа энэ ажлыг сайн зохион байгуулсны үр дүнд үндэсний аюулгүй байдал талаасаа ч, монгол хүн, монгол генийг аврах талаар ч том ажил хийсэн. Монголчууд өөрийн гараар хүнсний ногоогоо тарьж идэж байна. ОХУ-д ган гачиг тохиолдож, онцгой байдал зарлан улаанбуудайн экспортдоо хориг тавьсан. Тэгэхэд манай тариаланчид дотоодын хэрэгцээнийхээ улаан буудайгаар ард түмнээс таслаагүй.

Үнийн савлагаанд өртөөгүй. Уул уурхайн салбарын орлогоор бусад салбараа хөгжүүлэх нь ямар оновчтой зөв бодлого болохыг дээрх нөхцөл байдал харуулсан. Засгийн газрын үйл ажиллагааны талаар хүмүүс янз бүрээр ярьдаг. Гэвч эцсийн үр дүн л чухал. Мэдээж улсын хэмжээний ажил хийж байгаагийн хувьд хариуцлага өндөр, алдаа гаргах эрсдэл өндөр. Гэхдээ өнөөгийн Засгийн газрын хийсэн зоригтой алхмууд зөв, зүйтэй байсныг тав, арван жилийн дараа амаа олохгүй магтах нь гарцаагүй гэж би боддог.

- Таны үеийнхэн гэж хэлж болохоор олон залуус НИТХ-аар дамжин улс төрд орсон. Тиймээс таныг бас яваандаа УИХ-ын гишүүн болж, их улс төрд орох болов уу гэж боддог. Танд ойрын үед ийм зорилго бий юү?
- Одоохондоо тийм бодол алга. Ямар ч байсан хотын хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэдэд амласнаа биелүүлэх хэрэгтэй байна. Юуны өмнө шуудайны стандартыг батлуулаад, хог боловсруулах үйлдвэрээ байгуулчихыг зорьж байгаа. Амласнаа хийх л чухал.

- Хог боловсруулах үйлдвэрээ Японы хөрөнгө оруулалттайгаар байгуулах гэж байна уу. Энэ үйлдвэр хэзээ ашиглалтад орох бол?
- Хог боловсруулах үйлдвэр дотроо олон янз байдаг. Модон, төмөр, пластмассан эдлэл, гялгар уут гэхчлэн хог хаягдлыг шатдаг, шатдаггүйгээр нь ялгах, заримыг нь дахин боловсруулах гээд дамжлага ихтэй. НИТХ-ын дарга Т.Билэгт тэргүүтэй төлөөлөгчид өнгөрсөн оны гуравдугаар сард Японы Фукуока хотын захирагчтай уулзаж, хот төлөвлөлт, агаарын бохиролтой тэмцэж буй аргатай нь танилцаж, хог боловсруулах үйлдвэрийг очиж үзсэн. Аж үйлдвэр түлхүү хөгжсөн тус хотын агаарын бохирдлын асуудал 1960-аад оны үед дэлхий дахинд харанга дэлдэж байсан.

Гэвч энэ байдлаасаа салж чадсан туршлага нь сонирхолтой байлаа. Тэдний арга туршлагаас манайд хамгийн тохиромжтой, богино хугацаанд хэрэгжүүлж болохоор зүйл нь хог боловсруулах үйлдвэр байсан. Энэ нь хогноосоо салах, дахин боловсруулж өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, ажлын байр нэмэгдүүлэх гэсэн олон талын ач холбогдолтой. Тиймээс уг үйлдвэрийг барих ажилд яаравчилж, ирэх онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөөд ажиллаж байна.

- Та урьд нь төрийн байгууллагад ажиллаж байгаагүй байх аа. Одоо төрийн захиргааны байгууллагатай хамтарч, бүтэц бүрэлдэхүүнд нь орж ажиллахад ямар санагдаж байна?
-Урьд нь төрийн байгууллагад ажиллаж байгаагүй. Хувийн хэвшлээс банк, санхүүгийн салбарт ажиллаж байна. Төрийн байгууллага хувийн хэвшлийнхэн шиг хурдтай ажилладаггүй. Нэг асуудлыг шийдэхэд наанадаж нэг сар, цаанадаж жил болдог. Удаан, хөшүүн, царцанги байдгаас болж ажил цалгарддаг нь олон салбарт ажиглагдлаа.

- Та Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байна. Танай банкны үйл ажиллагаа бас их нууцлаг, яг ямар үйл ажиллагаа явуулдаг нь тодорхойгүй байх юм. Ямар учиртай юм бэ?
- Арилжааны банкуудын хамгийн отгон нь Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банк юм. Үйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд тав дахь жилийнхээ нүүрийг үзэж байна. Уг нь үндэсний үйлдвэрлэл, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр л бодож байгуулсан.

- Хөгжлийн банкийг саяхан байгууллаа. Иймэрхүү чиглэл зорилгоор анх байгуулсан юм уу?
- Хөгжлийн банкнаас өөр өө. Цэвэр хөрөнгө оруулалтын банкны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах гэхээр Монголбанкны тухай хуультай зөрчилдөөд байдаг. Манай банк бол Монголбанкны заавар, журмын дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа арилжааны банк. Уг нь хөрөнгө оруулалтын банк гэдэг нь дотроо уул уурхай, үл хөдлөх хөрөнгө, арилжааны банк, хөрөнгийн зах зээл, брокер, дилерийн үйл ажиллагаа энэ бүхнийг багтаадаг.Арилжааны банк нь эдгээрийн нэг л хэсэг юм. Цаашид Монгол Улс Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуультай болж, үйл ажиллагаа явуулах боломжийг нь нээх ёстой. Энэ талаар эхний алхмаа хийж эхлээд байгаа нь сайн хэрэг.

- Aрилжааны нэгэн банкны удирдлагын хувьд өнөөгийн эдийн засгийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
- Дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн хямралыг Монгол Улс их аятайхан зөв бодлогоор давж гарсан. Тэр тусмаа инфляцийг онилсон мөнгөний хатуу бодлогыг баримталж байсан. Энэ бодлогыг авч хэрэгжүүлсэн тухайн үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч А.Батсүхийг их зөв арга хэмжээ авч, банкуудаа эсэн мэнд аваад гарсан гэж боддог юм.

Үүнээс хойш ч бид эдийн засгийн олон янзын мөчлөг, таатай, таагүй нөхцөл байдалтай тулгарч байна. Эдийн засгийн өсөлт өнгөрсөн онд 6.1 хувьтай байсан бол энэ оны эхний улирлын байдлаар 9.7 хувьтай байна. Монголын хөрөнгийн биржийг Лондоны хөрөнгийн биржийн менежментийн баг удирдахаар боллоо.

Тавантолгойн ордоос иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хувь хүртэж, тодорхой хувийг нь эзэмшихээр болж байна. Тодорхой хугацааны дараа энэ бүхэн зөв голдрилдоо орно. Одоо хөрөнгийн зах зээлийг эрчимтэй хөгжүүлэх боломж бидэнд гарч ирж байна. Торонтогийн хөрөнгийн бирж Лондоны хөрөнгийн биржтэй нэгдлээ. Хонгконгийн хөрөнгийн бирж манай хөрөнгийн биржид хөнгөлөлттэй нөхцлийн саналууд тавьж байна. Дэлхий нийт Монголд анхаарлаа хандуулж, томоохон банкууд манайхыг сонирхож байна.

Тухайлбал өнгөрсөн хугацаанд 155 жилийн түүхтэй Швейцарийн “Кредит Свисс” банк хүртэл хамтрах хүсэлтээ тавьж байгаа нь сайхан ирээдүй байгааг харуулж байна. Банкны систем, Хөрөнгийн зах зээлийн системтэй зэрэг хөгжиж байж эдийн засаг сэргэнэ. Монголд зөвхөн банкны систем хөгжөөд, хөрөнгийн зах зээл нь хоцорч байсан. Одоо Засгийн газар нь тогтвортой, хууль эрх зүйн орчин нь найдвартай байх л хэрэгтэй. Энэ бол хөрөнгө оруулалтыг татах хамгийн гол нөхцөл юм.

- Үндэсний хөрөнгө оруулалтын банкны гол онцлогийг хөрөнгө оруулалтын болон арилжааны банкны хосолсон хэлбэрээр үйл ажиллагаагаа явуулах юм байна гэж ойлгож болох уу?
- Ерөөсөө л манай банкны онцлог энэ. Бид ийм шинэ бүтээгдэхүүн гаргаж, өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 7-ноос эхлэн Өмнөговь, Дорноговийн Сайншанд, Замын-Үүд сумын иргэдэд танилцуулаад байна. Ойрын үед Чойр, Мандалговь, Эрдэнэт, Дархан, Улаанбаатар хот болон Өвөрхангай аймагт үйл ажиллагаагаа танилцуулахаар төлөвлөсөн. Өнөөдөр арилжааны банкууд Хөрөнгө оруулалтын банкны системээр брокер, диллерийн үйлчилгээ үзүүлэн хосолмол байдлаар ажиллахыг эрмэлзэж байна. Санхүүгийн зохицуулах хороонд ч арилжааны олон банкныхан энэ талаарх хүсэлтээ тавиад байгаа. Санхүүгийн зохицуулах хорооноос эхний ээлжинд Худалдаа хөгжлийн банкинд зөвшөөрөл олгоод байгаа. Цаашид олон банкинд энэ боломжийг нээж өгөх хэрэгтэй.

- Арилжааны банкуудын дүрмийн сангийн хэмжээг нэмэх шалгуур үзүүлэлтийн талаар Мон-голбанк төлөвлөгөө гаргасан. Ингэснээр зохистой хөрөнгийн хэмжээг 20 тэрбум төгрөгт хүргэх тухай ярьж байсан. Та энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?
- Зөв. Бүр ч нэмэх ёстой. Өөрийн хөрөнгийн хэмжээг нэмбэл тэр хэрээр тухайн банкны чадамж сайжирна. Энэ бол Монголбанкны зөв бодлого. Нэг талаас банкуудыг шахаж байгаа мэт боловч нөгөө талаар бизнесийн боломжийг олгож байгаа хэрэг. Тиймээс үүнийг давж, тэр боломжид хүрэх хэрэгтэй. Банкуудыг том, жижиг гэж ялгаж болохгүй. Менежментээ, хөрөнгийн зохицуулалтаа хэн сайн хийж байгаа нь л хямралыг давдаг. Улс төр рүү хутгалдвал яадгийг хүнд байдалд орсон банкуудын жишээ харууллаа.

- Та Ардын намын гишүүн. Танай нам сонгуулийн сурталчилгааны үеэр их хэмжээний хандив, эсвэл зээл гаргаж өг гээд шахвал та яах вэ?
- Тийм боломжгүй.

- Танай банкны үйл ажиллагаа “Чингис хаан” банкныхтай төстэй санагддаг юм. Тэгж ойлгож болох уу?
- Бид өнөөдөр иргэдээс хадгаламж авахгүйгээр, гаднаас эх үүсвэр татаж үйл ажиллагаа явуулсан ч, Монголбанкны дүрэм журамд захирагдаж ажиллах ёстой болдог. Жишээ нь “Чингис хаан” банк байна. Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжиж, урт хугацаатай зээлийг аж ахуйн нэгжүүдэд их хэмжээгээр олгосон. Гэтэл Монголбанкны журмын дагуу зээлүүдийг ангилж, эрсдэлийн сан байгуулсан. Үүнээс болж банкны үзүүлэлт нь эрс муудсан. Эндээс харахад Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг яаралтай баталж, эрх зүйн орчныг бий болгохыг цаг үе, нөхцөл байдал шаардаж байна.

- Энэ банкийг бохир мөнгийг угааж байна гэж харддаг. Энэ манай үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх вий гэсэн айдас байсныг ч бас буруутгах аргагүй байх л даа?
- Ер нь шууд утгаараа Монголд их мөнгө орж ирж байвал сайн гээд ойлгочих хэрэгтэй. Нэг их цэвэр ариун юм яриад байдаг. Америкийн толгой баячууд хууль бус ажиллагаагаар баяжсан. Тэгэхээр С.Громовын мөнгө “хар” мөнгө байна уу, цагаан мөнгө байна уу гэдэг нь сонин биш. Монголд хөрөнгө оруулж, хэдэн бизнесмэнийг хөл дээр нь босгосон нь үнэн. Тэр компаниуд маш олон ажлын байр бий болгож, хүмүүсийн нийгмийн асуудлыг шийдсэн. Мөн тэр хэмжээгээрээ олон айлын амьдралыг дээшлүүлсэн. Тиймээс асуудлыг зөв талаас нь харж, их мөнгөтэй хүнийг үзэн яддагаа болих хэрэгтэй. Тэртэй тэргүй нийгэм үүнийг цагийн аясаар цэвэрлэдэг.

- Саяхан Монголоос долларын тэрбумтан төрсөнд харин олон нийт бахархаж эхэллээ. Энэ сэтгэлгээг л хөгжүүлэх хэрэгтэй байх?
- Төрөг. Бүр олон тэрбумтан төрөөсэй гэж би боддог. Тэд л өнөөдөр ажлын байр бий болгож, эдийн засгийг хөгжүүлнэ. Эндээс монголчууд хожино. Тэд хийсэн ажлаа аваад хаачих вэ дээ, бидний ирээдүйд үлдэнэ. Өнөөдөр монголчууд гадны тэрбумтныг шүтэж амьдарч байна. Тэр хүмүүс манай баялгийг ёстой ховх сороод л гараад явчихна. Түүний оронд бид улам олон “Оджаргал, Баттулга”-ууд төрөөсэй гэж хүсэх ёстой.

- Та хөвгүүдээ бөх болгохоор бэлтгэж байна уу. Хэрэв тийм бол гурав дахь үеийн бөхчүүд гарч ирэх нь?
- Ирээдүйн сайн хүн, сайн аавуудыг бэлтгэж байна даа. Үүнд багаас нь бэлдэх ёстой. Нэгэнт том болсон хойно нь бэлтгэх гэвэл худлаа болно. Бөхийн амьдрал хатуу. Тийм ч амархан боорцог биш шүү. Миний хоёр хүү спортоор идэвхтэй хичээллэдэг. Бөхөд дуртай. Гэхдээ одоохондоо бага байна. Том нь найм, бага нь гуравдугаар ангид сурч байгаа.

- Уучлаарай, таныг гэр бүлээсээ салж байгаа гэсэн мэдээлэл яагаад байсгээд гардаг юм бэ. Лав л арван жил ийм мэдээлэл сонсч байна?
- Харин тийм. Сүүлдээ ч дөжирч байна. Нийгмээрээ тийм шар мэдээнд дуртай болчихсон юм байлгүй дээ. Ямар нэг байдлаар хувь хүний амьдрал руу өнгийх дуртай болсон байна. Би гайхаад л байна.

- Одоо та гэр бүлтэйгээ хамт амьдарч байна уу?
- Би 1997 онд эхнэртэйгээ гэрлэсэн. Хоёр сайхан хүүтэй боллоо. Энэ гэр бүлдээ хайртай. Сайхан л амьдарч байна.

- Тэгвэл бусад бөхчүүд, хүмүүсийг биш яагаад танай гэр бүлийг ийм олон жил салж байна гээд бичдэг, та няцаадаггүй юм бэ. Гэр бүлийнхээ нэр төрийг хамгаалах хэрэгтэй биз дээ?
- Ер нь хүний амьдралд сайдах, муудах зүйл бишгүй л байдаг. Жишээ нь надад таалагдсан бүхэн Мичидмаад таалагдахгүй байж болно. Манай хүн загварын талдаа сонирхолтой. Тэр талын зүйл надад таалагдахгүй ч тохиолдол байна. Харин яагаад энэ бүхнийг олон нийтийн сонорт сонирхолтой болгож хүргээд байдаг нь эгдүүцмээр.

- Эсвэл та хардаад байдаг юм уу?
- Хардах үедээ хардана. Энэ бүхэн дээр эвлээд амьдарч явна. Тэгж байж хүний амьдрал сонирхолтой байдаг. Ямар ч хэрүүлгүй, хардахгүй, гөлийгөөд явдаг амьдрал гэж байх уу. Үүний чинь ард бүр ч аймаар юм харагдаад байна. Х.Баянмөнх аварга надад нэгэнтээ хэлж байсан юм. “Ер нь Сумъяабазар минь, мөнхий сайн зүйл, мөнхийн муу зүйл гэж байдаггүй. Сайн муу хоёр нийлж байж сав дүүрдэг юм шүү, хүүхээд” гэж. Тиймээс би сайн нь муугаа сүлж явдаг гэж боддог. Ер нь хувийн амьдрал бол хувийн л амьдрал. Нууцлаг байх ёстой.

- Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

yanaa.mn

Д.Сумъяабазар: Би дүүгийнхээ оронд байсан бол шүдээ зуугаад босоод ирнэ
Tweet
Bolod.mn