-1962 онд танилцаж байлаа. Анх танилцахад алиа хошин, наргианч, гитар гоё тоглодог жижигхэн шар залуу байсан. Үеийнхээ залуучууд дотор их хүндтэй. Нэлээд хэдэн жил үерхэж байгаад 1965 онд том охин Хулан маань гарсан. Бид хоёр суулаа, барилаа гэж хурим найр хийгээгүй шүү дээ. Шүлгэн дээр нь байдаггүй юу, “Гэргий ёсолж аваагүй, гэргийдээ үйтэн хуар өмсгөөгүй” гээд л. Дараагийн маань хүүхэд 1967 онд төрөөд 6 сар болоод өөд болсон юм.
- Р.Чойном гуай хэдийд хотод орж ирсэн юм? Энд гэр орон гэж байдаггүй байсан гэж ярьдаг?
-1957 онд анх Улаанбаатарт орж ирсэн. Хэнтийн Дархан суманд бага сургууль төгсөөд аймаг руу дунд сургуульд явсан ч ар гэрийн гачигдлаар сургуулиас гарсан гэдэг. Дөрвөн өнчин охин дүүг нь тэжээх гэж ээж нь их зовдог байсан учраас л тэдэндээ тус болъё гээд сургуулиа орхисон байх. Энд ирэхээрээ найзуудынхаараа л амьдарна.
- Та хоёр ханилаад хаана амьдарч байсан бэ? Тэр үеийн жаргал зовлонгоосоо хуваалцахгүй юу?
- Батцэрэн ахынд, Дамдин гуайнд, Алхбаатарын, багын найз Тогоогийнд, бас өөрийнхөө ээжийнд, манай ээжийнд гээд айл дамжсан амьдралтай л байлаа, бид хоёр. Өөрөө аль болох энгийн сайхан амьдралд дуртай ч, ирээдүйд яах вэ гэдгээ мэдрээд л байсан хүн шүү дээ. 1968 онд нэг өглөө “Би явлаа. Нулимсаа битгий хүнд үзүүлээрэй” гээд л яваад өгсөн. Тухайн үед нялх хүүхэд тэврээд уйлаад хаягдахад юм бүхэн надад хэцүү л байсан. Хүүхдээ тэврээд ханийнхаа араас явах сэтгэл надад байсан ч би хэлсэн үгийг нь тунгааж бодсон болохоор чадаагүй. Тухайн үед сэтгэлийн тэнхээ гаргаж чадсандаа одоо би өөрөөрөө бахархдаг. Оюун ухаантай хүний үр хүүхдийг гаргаж, хань нь явсан гэдгээрээ бахархаж баярлах сэтгэл насан туршид минь хадаастай байдаг болохоор энэ миний жаргал. Явахдаа “Хүүхдийг минь зөв хүн болгоорой, миний араас намайг хайж ганц ч алхсаны хэрэггүй” гээд шударга шулуухан хэлээд явсан. Гэнэт “Явлаа” гэхэд нь цочролд ордог юм билээ. “Арай ч ингээд явчихгүй байх, эргээд ирнэ биз” гэж олон шөнө хүлээсэн ч ирээгүй. Хүүхдээ ч хүртэл “Сургуульд ороход нь миний нэрээр битгий овоглоорой, болохгүй шүү” гэж байсан. Цаг үеийн хэлмэгдүүлэлтээс болоод Хулан бид хоёрыг бодсондоо л тийм шийдвэр гаргаж байж. Их удаан бодож төлөвлөж байж зөв ухаан гаргаад явсныг нь би сүүлд нь ойлгосон. Тэр үед манайх 12-р хороололд, 2-р эмнэлгийн ард ажилчдын байранд нэг өрөөнд байлаа.
- Салж явах хугацаандаа хаагуур хонож өнжиж байсан юм бол? Шүлэг бичсэнийх нь төлөө түүнийг хэдийнээс адлах болов?
- “Энэ хоёртоо би гай болох нь” гээд хаяад явсан тэр үеэс л мөрдөгдөж эхэлсэн. Мөрдөгдөх баригдахаа мэдээд л надаас салсан юм болов уу даа. Тэр үедээ Дамдин гуайнх, зохиолч Сүрэнжав гэх зэрэг найзуудынхаараа хонож өнжиж явж байгаад 1969 онд наадмын дараахан баригдаад шоронд суусан. Шударга хүн чинь дуугүй сууж чадахгүй болохоор
Төр захиргаа барьж байгаа хүмүүс
Түмэн олноо мартжээ
Ухаан муутай амьтад
Улс орноо удирдаж байна гэх зэрэг хэд хэдэн шүлэг бичсэнээс нь болж намын эсрэг үзэл бодол сурталчиллаа гээд дөрвөн жил шоронд суулгаж ховор авьяастай хүнийг биегүй болгосон доо.
- Шоронгоос гараад хаана байсан юм бол? Сүүлийн хоёр жил хэвтэрт байсан гэдэг шүү дээ?
- 1973 онд шоронгоос гарч ирээд шууд цөллөгөнд Хэнтийн Батноров сум руу нутаг заагдаж дөрвөн жил явсан. Төрсөн дүү Туяагийндаа, тэднийх нь олон хүүхэдтэй, дээр нь ээж нь хамт хэцүүхэн л байсан гэж сонсож байсан. Хаашаа л явна, байнгын дагуултай. Дураараа явах ямар ч эрх байхгүй. “Улс төрийн хэрэгтэн” гээд орон даяар зарлачихсан. Муу дүү нар нь хүртэл хаалттай байдалд орчихсон. 1977 онд тэр үеийн Зохиолчдын хорооны дарга байсан С.Удвал гуайд захиа явуулж “Намайг аваач ээ. Би энд дуусах гээд байна. Хот газар очиж эмчилгээ хийлгэмээр байна. Биеэ дийлж босч чадахгүй нь” гэж бичээд Улаанбаатар хотод орж ирсэн ч олигтой эмчлүүлж чадахгүй 1979 он хүртэл хэвтэрт байгаад өөд болсон.
- Уран бүтээл, гар бичмэлээс нь авч үлдсэн юм танд бий юу?
- Зүгээр сууна гэж ерөөсөө үгүй. Сав л хийвэл зураг зурж, хөгжим зохиогоод л үзэг цаас нийлүүлчихсэн суудаг хүн байсан. Орос, казах, төвд хэлтэй хүн байв. Маш олон сонгодог зургуудтай шүү дээ. Бичсэн зохиолынх нь 20 гаруй хувь хүний гар дээр үлдсэн гэхээр ямар их хөдөлмөрч хүн байв гэдэг нь тодорхой биз дээ. Намайг Цэргийн хэвлэх үйлдвэрт хянагчаар ажиллаж байхад 1969 оны 10 сард До яамнаас хүмүүс ирж ажил дээрээс минь аваад гэрт очиж нэгжлэг хийсэн. Хаа очиж юу ч олоогүй. Уул нь би гурав дөрвөн дэвтрийг нь нуучихсан байсан юм. С.Удвал гуайн дүү Хаянхярваа гэдэг хүн манайд ирээд “Цаг үе эвгүй болчихлоо шүү, цаадахынхаа юмыг жаахан эмхлүүлэхгүй бол болохгүй нь” гэж ярихад нь улаан тамхины том цаасан хайрцагт хийгээд баглачихсан байсныг Базаррагчаа ах л нэг айлд аваачсан байх. Чухам хааныг мэдэхгүй. До яамны улсууд намайг сүрдүүлэх санаатай “Улс төрийн хэрэгтэн хүний зүйлийг нуун дарагдуулсан байвал хуультай шүү”, “Чойном юу хийдэг хүн байв, бичсэн шүлгүүдээ яасан” гээд л хяргачих шахна. Би “Мэдэхгүй” гэсээр байгаад гаргасан даа. Нэг хэсэг намайг тагнаад байгаа мэт санагддаг байсан. Чойномын холбоотой ямар нэгэн юман дээр очиж магадгүй гэж бодож байсан биз. Чойном шүлэг зохиолоо дандаа шөнө бичнэ. Ихэнхдээ лааны гэрэлд бичсэн. Хоногт дөрвөн цаг л унтана. Цаг алдаж болохгүй гэдгийг хатуу баримталдаг байсан. Эцэст нь хэлмэгдэнэ, яваандаа юм бүхэн өөрөөр эргэнэ гэдгээ урьдчилаад мэдчихсэн хүн байж л дээ.
- Шоронд байхад нь та эргэж очиж байв уу? Хамгийн сүүлд хэзээ уулзсан бэ? Тэр үед танд юу яриж байв?
-Шоронд байхад нь би эргэж очоогүй. Өөрөө зөвшөөрөөгүй юм. “Миний араас ганц ч битгий алх, хэрэггүй” гэдэг байсан. Хөөрхий дөө, тайван цаг ирэхээр сайхан уулзана гэж бодож явсан байлгүй дээ.. Надад “Улс төр гэдэг юм руу хэзээ ч битгий ороорой” гэдэг байсан. Худлаа яриад яах вэ, 1967 оноос хойш ерөөсөө уулзаагүй. Өөрөө над дээр ирье, охиноо харъя гэж их л бодсон байх. Бидэнд гай болчихгүй юмсан гэсэндээ бэтгэртлээ санасаар байгаад өөд болсон доо. Хамгийн сүүлд гэвэл 1979 оны 4-р сарын 21-нд буюу өөд болохоосоо гурав хоногийн өмнө бичсэн захиа байдаг. Харандаагаар дэвтрийн хуудасны ар өвөргүй нэг их шүлэглэсэн захиа ирсэн.
- Шоронд бичсэн захиа танд яаж ирж байв?
- Хажуу улааны шоронгийн номын санч байсан юм. Таньдаг ганц нэг хянагчаар дамжиж явсаар хаа нэгхэн л захиа ирдэг байсан. Бичсэн захидлууд нь ихэнхдээ буруу гараар ороод өөрт нь гай болоод байдаг байсан болохоор тэр бүр бичих боломжгүй шүү дээ.
- Таньтай суухаас өмнө авгайтай байсан гэж ярьдаг? Нэг охинтой ч гэдэг шүү дээ? Та тэр хүнтэй уулзалддаг уу?
- Урьд нь Лхагважавтай 1962 оноос өмнө сууж байсан. Ч.Эрдэнэном гээд охин нь байдаг. Бид хоёр сайхан л найзууд байсан. Тэр үед чинь хүний чанар одооных шиг байгаагүй юм. Нэг нэгнээ ойлгодог сайхан л үе байсан. Харин Чойном маань л хэцүүхэн үеийг туулсан.
- Танаас хойш Туул гэдэг бүсгүйтэй суусан гэдэг?
- Туул гэж би сайн мэдэхгүй. 1975 оны үед танилцсан гэсэн. Яг үнэндээ өөрөө л араас нь гүйж яваад учирсан гэж сонссон. Нүдээр хараагүй зүйлийг худлаа яриад яах вэ. Эгч нь сайн мэдэхгүй байна.
-Төрийн шагнал нэхэн олгоход нь “Ээжийг нь амьд байхад эхнэрүүд нь шагналыг нь булаацалдлаа” гэж Ш.Сүрэнжав гуайн шүлэг байдаг? Та үнэхээр шагналыг нь булаацалдсан юм уу?
-Тэгж их ярьдаг юм аа. Би тэр талаар юу ч мэдэхгүй болохоор хэлэх үг алга. Би л лав авна гээгүй, ээжид өг л гэсэн. Хэн шагнал булаацалдсаныг мэдэхгүй. Ээж л Ч.Хуланд аавын чинь шагналын хувь гэж өгсөн.
- Р.Чойном гуайн ээж танд ямархуу байв?
- Германд их зохиолч Д.Нацагдорж сурдаг тэр үед Орост академич Б.Ширэндэв гуайтай нэг ангид Чойномын ээж сурч байсан. Монголын анхны гадаадад сурч байсан хүмүүсийн нэг болохоор уудам ухаантай шүү дээ. Ээжтэй нь би хааяа очиж уулздаг байсан. Хуланг бага байхад ээж хардаг байлаа. Дүү нар хааяа хот орж ирэхээрээ манайхаар ирнэ. Хулантай утсаар ярина, байнгын холбоотой байдаг. Багаасаа амьдрал үзсэн ухаантай улсууд бий.
– Уучлаарай эгч ээ, нэг шүлгэнд нь “Хагацая гэж хагацаагүй, хадмын муугаас хагацлаа” гэж шүлэг байдаг. Танай ээж Чойном гуайд хэрхэн ханддаг байв?
- Энэ шүлгийг хэнд зориулсаныг би мэдэхгүй. Манай ээж лав Чойномыг их хүндэлдэг. Чойном ч ээжийг минь их хүндэлдэг байсан. Хоорондоо таарамжгүй юм уу, нэгэндээ муу асуудал байгаагүй ээ. Уугаад явалгүй л яахав. Чойномыг хүмүүс архичин байсан гэж л ярьдаг. Үгүй шүү, найз нартай ууж явж байгаад ирээд шүлгээ бичнэ. Гитараа бариад ая зохионо. Богино хугацаанд их юм амжуулсан хүн дээ.
- Үгийг нь зохиосон олон сайхан дуу байдаг. Харин ая хийж байсан юм болов уу?
- Өөрөө аяыг нь зохиосон 30 гаруй дуу байдаг гэдэг. Бүгдийг нь нотлоод зохиосон гэж байгаа. “Чи минь битгий мартаарай”, “Хүлээгээрэй” гээд монголчуудын мэддэг нэлээд хэдэн дуу байгаа. “…Зүйл зүйлийн цэцэг хуар аа хө…” гэдэг үгтэй “Зуслангийн уянга” дууныхаа аяыг өөрөө зохиогоод нотоо бичсэн гар бичмэл нь “Өд” санд байдаг. Өөр хүний ая гэж явдаг л юм байна лээ.
- Эдэлж хэрэглэж байсан зүйлээс нь танд байдаг уу? Өөрийн гэсэн өв хөрөнгө гэж юу байв?
- Эдэлж хэрэглэж байсан юмнаас нь ганц ширээ л байгаа байх. Айл дамжин амьдарч явсан болохоор өөрийн гэсэн өв хөрөнгө бид хоёрт байсангүй дээ. Хэдэн зураг нь байна. Хамгийн том өв нь гэвэл үр хүүхэд нь л байна даа.
- Танд туфли авч өгөх гэж Дархан хот ороод орос авгай царайчлаад олж чадахгүй буцсан тухай шүлэг байдаг?
- Тийм. “Хуланд зориулсан шүлгэнд” нь бий
“…Хорин хэдтэй ээжид чинь гоёлын туфли авч өгөх гэж
Хол замыг туулж Дархан хотын дэлгүүр дээр
Орос авгай царайчилж хаалгыг нь сахиж хоночихоод
Олж чадалгүй буцсан нь нэг бус шүү охин минь…” гэж байдаг. Ш.Сүрэнжав надаас асуудаг юм. “Цаадах чинь чамд Дарханаас тэгээд яг туфли авчирсан юм уу?” гэж. Би чинь 41 размер өмсдөг байсан болохоор Улаанбаатар хотод олдохгүй. Оросууд байдаг болохоор Дарханд л том размерийн туфли байна. Хаалгыг нь сахиж хоносон эсэхийг би мэдэхгүй. Дарханаас нэг цагаан туфли авчирч өгч байсаан. Мөнгө нь хүрэхгүй орос авгай царайчилсан нь үнэн байлгүй дээ, амьдралаас гарсан юм л бичдэг байсан хүн. Нэг тийшээ явахаараа надад байнга л бэлэгтэй ирнэ.
- Тухайлбал?
- Олдвол гоё л юм өгөхийг бодно. Хөөрхий дөө, нэг удаа эмэгтэйчүүдийн баяраар өгөх юм олдоогүй ч юмуу яасан юм,
“Өнөөдөр мартын 8
Өөрийн амраг Нина чамд
Өгөх бэлэг даанч алга
Өчүүхэн миний сэтгэл байна.
Май үүнийг ав
Маргааш буцааж авахгүй
Яруу найрагчийн сэтгэл
Ямар ч эрдэнээс үнэтэй байдаг” гэж шүлэг бичиж өгч билээ.
- “Охиныг минь сургуульд ороход миний нэрээр битгий овоглоорой” гэж хэлсэн гэлээ. Тэгвэл танай охин хэнээр овоглож явдаг байсан бэ?
- Би Хуланг сургуульд эцгийг нь нууцалж байж оруулсан юм. Төрсөн эцгээрээ үр нь овоглож болохгүй байна гэдэг ямар бэрх цаг байж вэ дээ. Хулан овоггүй байсаар 1990 онтой золгосон. Би өөрөөрөө ч овоглоогүй юм. Цагаатгаснаас хойш төрөх дээр очиж шүүлгэж байгаад Чойномын Хулан гэдгийг баталгаажуулж олж авсан. Хулан маань ухаан орсоноосоо хойш аавтайгаа уулзаагүй ч “Аав маань Монголын нэртэй төртэй хүн байсан. Надтай уулзаж чадаагүй нь түүний буруу биш нийгмийн буруу байж. Намайг бодсондоо л над дээр ирээгүй” гэдгийг багаасаа ухамсарласан хүн.
- Урьдын авгайгаас гарсан Эрдэнэномтой Хулангаа уулзуулсан уу?
- Эрдэнэномтой 1995 онд Хуланг Түвшинжаргал гээд найз нь анх уулзуулсан. Чойном л амьддаа “Хоёр охиныг минь уулзуулаарай” гэж захисан гэдэг.
- Хулан ямар мэргэжилтэй вэ? Одоо юу хийдэг вэ?
- Оёдлын техникум төгсөөд савхины үйлдвэрт ажиллаж байтал үйлдвэр нь хаагдсан. Одоо хувиараа оёдол хийдэг. Гурван хүүхэдтэй.
- Нас барахынхаа өмнө олон захидлаа өөрөө шатаасан гэдэг үнэн болов уу?
- Хоёр өдөр шатаасан гэдэг. Хэрвээ захидлуудаа шатаагаагүй бол нэлээд хэдэн хүмүүс хэлмэгдэж шоронгийн хаалга татах байсан биз. Хүний төлөө дэндүү их шаналдаг хүн байсан даа.
- Өөд болоход нь зохиолчдоос хүн бараг ирээгүй гэдэг? Та очсон л биз дээ?
- Цаг үе хэцүүхэн байсан болохоор тэр шүү дээ. Ш. Гаадамба гуай гаргахад нь ирээд оршуулах замд алга болчихсон. Тэр хүний зөв шүү. Яах аргагүй Ш.Сүрэнжав хүч гаргаж оршуулган дээр үг хэлсэн. Би охиноо дагуулж очсон. Зураач Дэмбэрэлийн гэрээс гаргаж, Хулан зургийг нь барьж хөдөөлүүлсэн юм.

"Яанаа мн"

Р.Чойномын гэргий Нина: Охин маань төрсөн эцгээрээ ч овоглож чадахгүй, овоггүй байсаар 1990 онтой золгосон
Tweet
Bolod.mn