Туул юмсанж. Тэднээс хамгийн хөөрхөн охин Ононгоо холын гадаад Номхон далайн ханхүүд эхнэр болгон өгчээ. Их охин Хэрлэнгээ бас гадаадад мордуулан Далай нуур гэдэг ханхүүд эхнэр болгон өгчээ. Харин бага охин Туул нь эх нутагтаа хоцорсон бөгөөд дээрх хоёр охин нь эцэг Хан Хэнтийгээ эргэж харалгүй харьд одсон тул насаараа нутагтаа битгий ир хэмээжээ. Ингээд бага охин Туул нь эцгээ халамжлан эх нутагтаа үлдсэн юм гэдэг...

Хєвєєнд нь нийслэл Улаанбаатар 360 гаруй жил оршиж буй Туул гол биднээс аврал эрэн байх шиг, нvд халтирам болжээ. Сая гаруй хvн амтай хотын муу муухай, хэцvv бvхнийг энэ гол vvрч байна. Усны хийгээд ай савынх нь газрын бохирдол, орчны сvйтгэл хэрээс хэтэрчээ. Харамсалтай нь Туулыг хамгаалах, усны бохирдол, эргэн тойрных нь байгалийг сvйтгэх явдлыг таслан зогсооход сэтгэл дутаж байна. Нэг vгээр энэ нь зєвхєн мэргэжлийн хяналтын байгууллага эсвэл байгалиа гэсэн ганц нэгний хийх ёстой, тэдний л vvрэг мэтээр ханддаг нийслэлчvvд Туулын урсгалыг боомилоход хувь нэмрээ оруулсаар єдий хvрчээ.

Тэр дундаа энэ голын хєвєєнд хашаа хатгаж, газар тєнхєж барилга байшин босгохдоо усны амин судлуудыг тасалж буй хєрєнгє бэлтэй хvмvvсийн балаг эргээд юугаар ч нєхєшгvй хохирол учруулсаар.

Дэлхийн банкнаас Туул голыг эко системийн үнэ цэнэ, ашиглалт гэсэн 2 чиглэлэрээр судалжээ. Ингэхэд туул голын сав газрын эхэнд байгалийн нөөцийг тогтворгүй ашигласны улмаас эко систем нь устах гол шалтгаан болжээ. Хэрэв туул голын энэ чигээр нь ашиглах юм бол 25 жилийн дараа туул гол үгүй болно гэсэн дүгнэлтийг гаргажээ.

Улаанбаатар хотын минь ундны усны эх үүсвэр болсон Туул гол нэгэн цагт тул загастай байсан бол одоо жараахай ч үгүй болж, сэрүүн Сэлбэ хэмээн дуулдаг Сэлбэ гол маань ч ширгэж үгүй боллоо.

“Монголын нууц товчоо”-нд гардаг Туулын хар шугуй өдгөө домогт үлдэж жилээс жилд хаяагаа хумьсаар байна. Туул голын ундарга нь багассанаас хэдэн жилийн өмнө усандаа бялхаж байсан өнгө өнгийн чулуунууд нь ил гарч нар салхинд хатаж цайгаад цаанаа л нэг сүргүй. Тэр чулуунууд яг л усаа үгүйлэх загас шиг эмгэнэлтэй санагдана.

Улаанбаатарчууд бид Хатан Туулын хөвөөнд, Хан буурал Богдын энгэрт гэж ярих дуртай. Харин хамгаалъя, хайрлая гэж боддоггүй. Тийм болоод ч одоо хаан, хатан хоёр маань түүх болох цаг айсуй.

Хан Хэнтийн их хөвчөөс эх аван ундарч, Хан Богд уулын ар хормойгоор тамир тэнхээгээ барагдтал урсаж, улсын нийслэлд ирэхдээ Туул гол минь тунин тунисаар ирэх болов. Туулын нулимс харагдахгүй дотроо гялтганан уйлж байдгийг хэн ч анзаардаггүй нь харамсалтай. Навчис гундаж өтлөдөг нь хорвоогийн жам хэдий ч энэ нүцгэн эмгэнэлийн өмнө толгой бөхийлгөөд ч яах билээ.

Өдгөө нийслэл хотын ундны усны эх үүсвэр болсон Туул голын 55 хувь нь ширгэж, эрэг дээр нь урсгалд шидэгдсэн загаснууд хөглөрөх нь энэ гол үгүй болохын дохио болж байна. Дуунд хvртэл мєнхєрсєн хатан Туулыг ийм болгосон нєхдvvд тэгээд хариуцлага хvлээсэн vv.

Ус бохирдуулдаг тєхєєрємжєє шинэчилсэн vv гэвэл vгvй. Цэвэрлэх байгууламж, арьс шир, єлєн, ноос ноолуур боловсруулах vйлдвэрvvд єнєєх л хортой хаягдлаа нийлvvлж, компаниуд, хvмvvс хогон овоо босгож, ай савынх нь элс, хайргыг машин машинаар нь ачиж, хєвєєнд нь єндєр барилгууд босч, сvvлдээ бvр урсгалыг нь тасалж эхэллээ.

Улаанбаатарын оршин суугчид Туулын уснаас ууддаггvй байж магад. Гэхдээ Тєв аймгийн дурдагдсан сумдын хvн, мал яалт ч vгvй ундаалж буй. Нян, элдэв бодисоор бохирдсон ус ууж байсан малын махыг нийслэлчvvд зооглож байгаа. Тэгэхээр Туулын уснаас би ямар уух биш гэж хvйтэн сэтгэлээр хандаж болохгvй байгаа биз, улаанбаатарчууд аа. Яг энэ мєчєєс эхлээд Туул голоо хамгаалъя.

Єнєєдєр Улаанбаатарт 30 гаруй тєрлийн химийн хорт бодис хэрэглэдэг арьс шир, єлєн, ноос ноолуур боловсруулах vйлдвэр vйл ажиллагаа явуулж, тєв цэвэрлэх байгууламжид химийн бодистой ус нийлvvлж буй. Баримт дурдахад, шинжилгээнд хамрагдсан vйлдвэрvvдийн 70-80 хувь нь нормоос 5-8 дахин их бохирдолттой усыг тєвлєрсєн сvлжээнд нийлvvлдэг байна. мөн Туул голын эрэг дагуу ашиглалтын болон хайгуулын лиценз эзэмшигч 150 гаруй байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна.

Гол усны хамгаалалтын бүсийн дүрмийг зөрчсөн иргэд ,үйлдвэр, албан газар, компани , пүүс хоршоолол хувь нийлүүлсэн байгууллагыг монгол улсын усны хууль тогтоомжийн дагуу хариуцлага хүлээлгэх ,зөрчилийг арилгуулах арга авна гэж дүрэмэндээ заасан байдаг. Тэр хууль тогтоомж нь торгох, хохирлыг барагдуулах . Ердөө 40-250 мянган төгрөгөөр торгоод л болоо .Ямар их хариуцлага тооцно вэ? Энэ чинь эрүүл мэндээ цаашлаад амь амьдралаа ирээдүйгээ ердөө 250 мянгахан төгрөгөөр үнэлж байгаа хэрэг.

Усны тунгалаг Туулын хөвөө гэж саяхан ярьдаг байсан бол өнөөдөр загасаар уйлж , хогонд даруулан урсгал нь татарсан хөөрхийлөлттэй дүр зурагтай үлдэж дээ. Уйлах ч нулимсгүй болж, хордсон хэдэн загастай аргаа барж амьдралаа алдсан хүн шиг л байх юм .Улаанбаатар хотын сая гаруй иргэнийг Туул гол усаар хангаж цангааг нь тайлдаг байсан бол одоо мөхлийн ирмэгт иржээ. Ганц Туул ч биш монгол орны ихэнхи гол мөрөн бохирдон ширгэж үгүй болж байна.

Туул голд амьдарч байгаа олон тооны загас жараахайн биологийн бvтэц єєрчлєгдєж, тоо толгой нь цєєрч байгаа мэдээ иргэдээс их ирдэг бєгєєд энэ нь Туул голын бохирдлыг илтгэж байгаа бодит баримт юм. Туул гол бохирдох бас нэгэн шалтгаан нь тvvний цутгал голуудын голын усны хамгаалалтын хориглолтын бvс эрvvл ахуйн дэглэмийг зєрчсєнєєс болж их хэмжээний суурьшлын байшингууд баригдаж байгаа явдал. Туул голын ойр орчимд нийт 245 аж ахуйн нэгж байгаа гэсэн тоо гараад байна.

Цаашид эдгээр газарт экологийн єндєр тєлбєр тавиад байлгах уу, эсвэл газрын зєвшєєрлийг цуцалж, татан буулгах уу. Замбараагvй гэр хороолол, хот тєлєвлєлтийн алдаатай бодлого ч мєн л энд хамаатай. Хvмvvс орон сууц, хашаа байшин барина гэж газар авчаад хулгайгаар хайрга олборлоод ухаад байдаг. Мэргэжлийн хяналтын хэдэн байцаагчид хvчрэхээ больжээ. Торгууль ноогдуулаад, нєхєн сэргээлт хийгдээгvй байгаа газарт дахин зєвшєєрєл олгоод байдаг дvvргийн Засаг дарга, газрын албаныхан ямар учиртай юм бол.

Засгийн газраас 100.000 айлын орон сууцны хєтєлбєр зарласан бол барилгын тvvхий эд, материалыг нь хаанаас авах вэ гээд vvнийг дагасан сєрєг дагавруудыг бас л шийдэх ёстой. Туул голын дагуу олон тєрлийн vйл ажиллагаа явуулдаг эдгээр байгууллагыг мэргэжлийн хяналтын хэдэн байцаагч vйл тамаа vзэн хєєцєлдєж хэдэн тєгрєгийн торгууль ноогдуулах биш тєрийн бодлогын хэмжээнд авч vзэх цаг нь иржээ.

Туул гол минь дайны талбарт ганцаараа шархдан бүслэлтэнд орсон хүн шиг өрөвдөлтэй чичирч байна. Хэрэв ширгээд үгүй болчихвол нийслэлчүүд бид яах вэ ? Дэмий л нэгэн лүүгээ чичилж буруутнаа хайна. Таван литр усаар шүдээ угааж байсан тансаглалаа алт эрдэнэсээр ч орлуулахгүй байсаныг дурсаж, дусал усыг ч болов хэмнэж байх минь яалаа даа гэж харамсан шороо малтан суухаас өөр яах билээ .

Hогоон Xөтөч холбооны тэргүүн Г.Эрдэнэбаяр

Сэтгэгдэл

0 # zochin 2011-06-02 00:23

alt mungu baihad us gazar hereggui, alt mungu baihad ulaanbaatar mongol hereggui, alt mungu baihad aav eej hereggui, alt mungu baihad dolaraa uvurtluud amerkd irj amar saihan jarganaaaa huuuuuuuuuuuuuu u.