-Тэгэхэд бид Тэрэлжид долоо хоног түймэр унтраах ажилд дайчлагдсан. Тэгээд дөнгөж Аврах тусгай анги дээрээ ирэхэд Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд гарсан түймрийг унтраах ажилд яв гэсэн.

Хэдий ядарч байсан ч тушаал авсан хүн яах билээ дээ. Авч явах шүхрээ бэлдсэн. С.Батдалай бид хоёр хамт явах хүмүүсийнхээ шүхрийг бэлдүүлж, шалгаад нэлээн оройтсон. 2007 оны зургадугаар сарын 13-ны өдрийн 23.00 цаг болж байсан байх аа. Гэтэл өнөөдөр нисэхээ болилоо. Маргааш эрт цуглар гэсэн тушаал өгсөн. Маргааш өглөө нь 05.00 цагт цуглаад нисэцгээсэн.

-Тэгээд юу болсон. Онгоцон дотор залуу улсууд инээд наргиа болгоод юм ярьцгааж байсан л байх?

-Онгоц дуу чимээ ихтэй. Хоорондоо ярихдаа чанга чанга хашгичиж л ярина.

-Мандал суманд осолдохоос өмнөх зураг чинь хэвлэлүүдээр гарч байсан. Тэр гэрэл зургийг хэн авсан юм бэ?

-Камераас үлдсэн зураг байх. Тэрийг би сайн мэдэхгүй.

-Т.Мөнхтөр зураглаачаар явсан. Гэхдээ онгоцон дотор явахдаа зураг авч байгаагүй гэсэн шүү дээ.

-Мэдэхгүй, Пүүжээгийн авсан гэрэл зураг юм болов уу.

-Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэр рүү онгоц орж ирсэн гэсэн. Энэ талаараа яриач?

-Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум руу орж ирэхэд бороо ороод манан бүрхсэн байсан. Иймд онгоцны даргын шийдвэрээр буулт хийж, түр хүлээхээр шийдсэн. Хээрийн буулт хийсэн. Т.Сугар нисгэгч төв рүүгээ холбоо барьж хаана бууснаа мэдэгдэж байсан. Комиссар Д.Батбаатар нисгэгч нар газрын зурган дээр ярилцаж түймрийн голомт газрыг ерөнхийдөө тодорхойлсон. Тэгээд л манан татрахыг хүлээсэн. Ямар ч байсан шүхрээр буухгүй нь тодорхой болов. Тиймээс дисантын буулт хийх болсон.

-Дисантын буулт гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Онгоц түймрийн голомт руу ойртохоор аврагч нар үсрэх ёстой байдаг юм.

-Та нар хээр буугаад хэр их удсан?

-Бид 30 орчим минут манан замхрахыг хүлээсэн. Манан ч овоо арилсан. Тэгээд л ниссэн. Агаарт хөөрөөд таван минут ниссэн үү, үгүй юу дахиад л битүү манан руу орсон. Энэ үед уулын орой дээр явж байв. Тэгээд л онгоц элгээрээ модны орой шүргэх шиг болсон. Нисгэгч "Өндрөө авъя" гээд араагаа татсан ч дийлээгүй.

-Тухайн үед та онгоцны хаана сууж явж байсан бэ?

-Онгоцны хоёр талын сандал дээр хүмүүс нэлээд шахаад суусан байв. Харин би зогсоогоороо явж байсан. Хоёр найзтайгаа зэрэгцээд яриад явж байлаа. 14.00 цагийн үед нисдэг тэрэгт мод мөргөж цохилт үүсэхэд зогсож байсан хүн чинь дээшээ, доошоо цохигдоод ухаан алдсан.

-Онгоц осолдсон үеийг санаж байгаа биз дээ?

-Яг онгоц унах үеийг санахгүй байна. Онгоц эргэлдээд л байсан санагддаг. Тэгээд нэг сэрэхэд онгоц уначихсан. Онгоцон доторх юм харагдахгүй, харанхуй. Би ямар ч байсан мөлхөж гарсан. Тэгээд нэг юман дээр гараад суусан. Гэтэл хэн нэг нь миний араас цохиод босооч гэсэн. Харсан чинь П.Цогжаргал байна. (онгоцны сэгэнд өрөөсөн гараа даруулаад гаргүй болсон залуу) Би дээр нь гараад суучихаж. Тэгээд л цаашаа мөлхөж байгаа юм. Тэгэхэд миний хоёр найз хэвтэж байсан Ариунсанаа, Х.Сүхбаатар хоёр. Онгоц осолдсон эхний өдөр би босож чадаагүй. Х.Сүхбаатар л босоод явдаг байсан.

-Онгоц яг хаагуураа хуваагдсан юм бэ?

-Онгоц хоёр хэсэг хуваагдаад унасан. Үндсэндээ толгой сүүл хэсгээрээ салсан байсан. Намайг сэрэхэд сандал, шүхэр зэрэг эд зүйлс гадагш шидэгдсэн. Нэг хүн онгоцны урд хэсэг хүртэл шидэгдсэн байсан.

-П.Цогжаргалын гар онгоцны юунд дарагдсан байсан юм бэ?

-Онгоцны бэхэлгээ гэж байдаг. Түүнд нь дарагдсан юм болов уу гэж боддог. П.Цогжаргал хөдөлж чадахгүй байсан. Түүний эргэн тойронд хамт явж байгаад амиа алдсан нөхдийн минь цогцос байв.

-П.Цогжаргал яг хаана гараа даруулсан хэвтэж байсан юм бэ?

-Онгоцны сүүлэн хэсэгт. Онгоцон дотор байсан.

-Онгоц осолдсоны дараа хэдэн хүн амьд байсан юм бэ?

-Онгоц их харанхуй байдаг юм билээ. Тэнд юу байгаа нь харагддаггүй. Миний хоёр сайн найз амьд байсан. Биднийг осолдсоны маргааш нь тэд өнгөрсөн дөө. Хэрэв эрлийн багийнхан маргааш нь биднийг олсон бол юу ч болоо билээ. Түүнд их харамсдаг.

-Амьд байгаагаа мэдэрсэн юм чинь өөрсдийнхөө төлөө хийх эхний алхам юу байв?

-Ослоос амьд үлдсэн юм чинь тэр тайгаас хүн амьд гарахыг л боддог юм билээ. Амьд гарсан хүмүүс бүгд бэртэлтэй. Бүгд босч чадахгүй. Тийм учир сүйрсэн онгоцныхоо хэсгээс бид холдож чадаагүй. Тэр хавийн хамаг модыг онгоц унахдаа хяргасан учраас өдөртөө их халуун. Бидэнд уух ус байхгүй зарим хүмүүс цус их алдаж байсан болохоор шингэн зүйл нэлээд хэрэгтэй байсан. Бидний унасан газар тайга учраас шөнөдөө нэлээд хүйтэн хонодог зарим хүмүүс эхэндээ бага зэрэг осгосон.

-Та хэд онгоцны хаана байрлаж байсан юм бэ?

-Онгоцныхоо хойд хэсэгт байрлаж байсан. Онгоц чинь хойноо дэлгэгддэг хаалгатай байдаг юм.

Ачаа тээшээ хийдэг. Бусдыгаа эргэж тойрно. Хэн нь үхсэн байна гээд л. Өнгөрсөн хүмүүсийн дээр шүхрээ тавиад шархадсан нэгэндээ тусална. Боссон өдрөө онгоцныхоо урд талд нь нэг мод байсныг олж тулаад тойроод очсон чинь Ж.Бадамжунай хэвтэж байсан. Өөрөө мөлхөж чадаж байсан болохоор нь "За хойноос мөлхөөд хүрээд ирээрэй" гэсэн. Ж.Бадамжунай ах оройхондоо мөлхөөд ирсэн. Амьд гарсан хүмүүс нар жаргаж байхад бүгд цугласан. Явж чадахгүй нэгнээ нөгөө түшиж явсан ацтай модноосоо бариулж байгаад чирнэ.

-Онгоцны нисгэгч онгоцны хаана байсан юм бэ?

-Т.Сугар ах бас онгоцны зүүн урд шидэгдсэн. Хөдөлгөх гэсэн хөл нь гэмтчихсэн. Хөдөлж болохгүй байсан.

-Амьд гарчихаад та нараас шалтгаалахгүй зовлонтой зүйл юу байв?

-Ус. Өөр юу байх вэ. Би сэргээд овоо ухаан оронгуутаа ус олдоно гэж байхгүй гээд манеркандаа шээгээд түүгээрээ амаа чийглэсэн. Бусдадаа ч шээсээ асгаж болохгүй шүү гэж захиж байсан. Тэгсэн П.Цогжаргал "Ус байна уу, уух юм өгөөч, юу ч яах вэ" гэсэн. Хүн цангахаараа тэгдэг юм билээ. Тэгэхээр нь би "Эндээс яаж ус олдохов дээ, үүнийг уу" гээд шээсээ өгсөн.

-Амаа чийглэсэн хүмүүс чинь бас ямар нэгэн юм идэх бодол төрөх байх даа?

-Тэгэлгүй яах вэ. Х.Сүхбаатар бид хоёр ачаа бараагаа ухаж байгаад хэдэн хайрцаг тамхи оллоо. Тэрийгээ модон дотор очиж байгаад татаж байгаа юм. Тамхи чинь даарсан үед дулаацуулж, өлссөн үед хоол болж байгаа. Онгоц осолдсон орчимд шатахуун асгарсан болохоор тэнд тамхи татаж болохгүй. Х.Сүхбаатар бид хоёр л бусдадаа анхаарал тавьж, хаая хүүе гэнэ. Хоёулаа бэртэлтэй, босох гэж бөөн юм болдог байсан. Хэвтчихвэл босч чадахгүй ээ.

- Ачаан дотроос чинь тамхинаас өөр юм олдоогүй гэж үү?

- Бидний тушаал аваад хотоос хөдлөхөөс өмнө дарга надад мөнгө өгөөд бага сага хоол хүнс цуглуул гэсэн юм. Тэгээд би багахан нойтон мах, будаа, цай, давс зэргийг авсан. Тэрийгээ ачаан дотроосоо олоод Ж.Бадамжунай ахад өгч хэрчүүлсэн. Ж.Бадамжунай ах цээжин дээрээ мод тавиад хэрчиж харагдсан. Харин би өөрөө мод тогоогоо бэлдээд хоол хийсэн. Тэр орчимд гал түлж болохгүй болохоор арай зайдуу газар очиж тогоон дотор гал түлж шөлөө болгосон.

-Т.Сугар гуай осолдсоныхоо дараа юу гэж ярьдаг байв?

-Бидэнд ч юу хэлэхэв дээ. Т.Сугар гуай "Хүний сайхан хүүхдүүдийг би алчихлаа" гээд л харамсдаг байсан.

-Т.Мөнхтөр бусдаасаа арай залуу нь байсан гэсэн?

-Тийм. Залуу хүүхэд туршлага дутна аа. Цочирдож байгаа юм.

Ажилд ороод удаагүй байсныг ч хэлэх үү. Осолдсоны дараа "Хүн байна уу, туслаарай" гээд хашгирсан. Минжийн хангай тайгад түүнийг хэн сонсох вэ дээ. Бид "Битгий хашгираад бай. Чамайг хэн ч сонсохгүй. Энд чоно баавгай л бий" гэж хэлсэн.

-Ямар нэгэн байдлаар онгоцныхоо холбоог ашиглах ч юм уу. Хот руу хэл чимээ дуулгах оролдлого хийж байв уу?

-Онгоцонд байсан холбооны хэрэгсэл онгоц унах үед эвдэрсэн болохоор өөр холбоо барих юм байгаагүй. Харин ачаан дундаас утаа гаргагч олсон. Түүнийгээ ойр байлгахын тулд өнөө ацтай шонгийн модондоо бэхэлчихсэн. Эрлийн багийнхан ирвэл асаах гээд бэлдэж байгаа нь тэр.

-Тэгээд асаачих боломжтой үе олон байв уу?

-Манайхан онгоц харагдахаар л "Наадахаа одоо хурдан асаа" гэцгээнэ. Харин би "Болоогүй байна" гэж утаа гаргагчаа гамнана. Тэгж байгаад л асаасан даа. Даанч нөгөө утаа нь дээшээ биш доошоо суугаад, моднууд нь ч өндөр байсан болохоор харагдаагүй гэсэн. Утаа гаргагчаар аврагчдыг дуудах оролдлого бүтэлгүйтсэн болохоор тогоон дотроо шатахуун хийгээд шатааж үзлээ. Бас л хар утаа нь цоошоо суугаад л мод руугаа ороод байсан. Гэхдээ эрлийн багийнхан биднийг олж харсан. Мэдээж тайга дунд онгоц бууж болохгүй учраас нэлээд удаж байж аврагчид ирсэн.

-Эрлийн баг хамгийн түрүүнд та нарт ямар тусламж үзүүлсэн бэ?

-Тэд ирэнгүүт морфин тарьсан санагдаж байна. Дараа нь спирт "Уу" гээд өгсөн. Одоо бодоход, спирт гэмтэлд сайн байсан юм байлгүй дээ. Бид ч усгүй болчихсон байсныг хэлэх үү эмч нарын авчирсан дуслын ус (09-ийн натри хлори)-ыг ууцгаасан. Эрлийн багийнхан биднийг олохын тулд 4-5 цаг явган алхаж ирсэн гэсэн.

-Уучлаарай, та ослын үеэр ямар гэмтэл авсан билээ?

-Хавирга хугарч уушгиа дарчихсан байсан. Мөн хөлний мах язарч яс нь харагдаж байлаа. Бусдаасаа хамгийн сүүлд мэс засал хийлгэж байлаа. Тухайн үед эмч нараасаа "Яагаад надад мэс засал хийхгүй байгаа юм бэ" гэж асуухад "Сайн хусуур, алх хоёр олдчихвол мэс засал хийхэд ойрхон байна" гэж тоглоом болгодог байлаа. Ерөнхийдөө язарсан мах нь үхжээд яс нь харлачихсан байсан учраас эмчилгээ хийх шаардлагатай байсан юм билээ. Тэгээд нөхдөөсөө хамгийн сүүлд мэс засалд орж өвчнөөсөө бага ч болов салж байсан юм.

-Эмч нар таны оношийг юу гэж тогтоосон юм бэ?

-Ер нь бидний оношийг тодорхойлоогүй. Бэртлээс нь шалтгаалж л эмчилдэг байсан байх.

-Хотод ирээд эмчилгээ хэр хийлгэсэн бэ?

-Эмчилгээг цаг алдалгүй хийсэн. Одоо ч манай хамт олон биднийг жил бүр сувилалд амраадаг. Осол гэдэг заавал өвчин үлдээдэг юм байна. Одоо миний толгой, нуруу байнга өвддөг.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Г.Ганжигүүр: Т.Сугар гуай “Хүний сайхан хүүхдүүдийг би алчихлаа” гээд л харамсдаг байсан
Tweet
Bolod.mn