Хойд хормойд нь суурьшин төвхнөсөн нийслэлчүүдийн хувьд дархан цаазат уулын нөмөр нөөлөг дэндүү их. Энэ утгаараа онгон дагшин байдлыг нь алдагдуулалгүй авч үлдэнэ гэдэг дэлхийн өмнө монгол хүн бүрийн хүлээсэн үүрэг гэхэд болно. Ялангуяа дархан ууланд хэрэгждэг төр, засгийн бодлого, хяналт хамгаалалт, хуулийн хэрэгжилтээс Богдханы өдгөө хийгээд ирээдүйн өнгө төрх хэрхэн өөрчлөгдөх нь тун их хамаатай.

Манай сонин энэ удаа Богд уулын байгаль хамгаалагчийн нэг өдрийн ажил, нэг өдрийн амьдралыг сурвалжиллаа. Биеийн амар, газрын дөтийг бодвол Зайсан толгой, эсвэл хажуугийн амаар очиж болох байсан. Гэхдээ дархан цаазат хэмээх сүр хүч агуулсан овгийнхоо утгыг хэдийнэ алдсан “Богдхан хороолол”-ыг бид сонгосонгүй.

Эмх замбараагүй байдлынх нь, эцэс төгсгөлгүй үргэлжилдэг газрын маргааных нь талаар улиг болтол ярьж байна шүү дээ. Иймд Манзуширийн амны байгаль хамгаалагчийг зорьсон юм.

Зургадугаар сарын 4. 08.50 цаг. Богдхан уулын Манзуширын амны байгаль хамгаалагчийнд бид ажил цуглахаас өмнө амжиж очив. Зочин ихтэй байгаа бололтой. Гэрийн гадаа эмээл, хазаартай гурван ч морь харагдлаа. Бас нэг жаахан “ямбийдуу” мотоцикльтай. Айлын нохой амгалан юм. Гаднын хүмүүсийг тоож байгаа ч юм алга, залхуутай нь аргагүй хэвтэнэ. Малын хашаа хороог харваас цөөн тооны малтай бололтой. Гэрт ортол сүүтэй цайны сайхан үнэр угтав. Гал дээр цай самран зогсоо эмэгтэйг байгаль хамгаалагчийн эхнэр гэдгийг шууд тааварлалаа. Манзуширийн амны байгаль хамгаалагчийг Ц.Бирваа гэдэг.

Таван ханатай гэртээ тэд дөрвүүлээ амьдардаг аж. Байгаль хамгаалагчийнх үнэхээр зочин ихтэй байлаа. Дөрвөн хүн сууж байв. “Өнөөдөр” сониныхон очих сургаар арай амуудаа хаяад мордоод ирсэн юм биш биз хэмээн дотроо хардав. Гэтэл үгүй. Зорьж гарсан өдөр маань жир бус. Жил бүрийн зуны эхэн сарын шинийн 3-нд болдог Ламын овооны тахилгын өдөр таарчихаж.

Төв аймгийн хийдээс уг овоог тахидаг уламжлал тогтоод цөөнгүй жил өнгөрчээ. Тэднийд ирсэн зочид гэвэл Зүүндэлгэрийн амны байгаль хамгаалагч О.Хүрэлбаатар, Өгөөмөрийн амны байгаль хамгаалагч Д.Дашпунцаг, Хотгойдын амны байгаль хамгаалагч Д.Баасанжав нар байв. Тэд Богдхан уулын III хэсгийн байгаль хамгаалагчид. Ц.Бирваа “Богдхан уулын 22 амны байгаль хамгаалагч дөрвөн хэсэгт хуваагддаг юм.

Манай хэсэг өнөөдөр Ламын овооны тахилгын үйл ажиллагаанд хяналт тавьж ажиллана. Олуулаа байхгүй бол тахилгатай өдөр хөл хөдөлгөөн ихтэй байдаг юм” гэв. Бирваагийн эхнэрийг А.Цолмон гэдэг. Тэрбээр энэ амны нэвтрэх цэгийн ажилтан юм билээ. “Хамт нэг дор ажиллах шиг жаргал хаана байхав, ёстой амар байна. Гэр нь хотод, энд уулын мухарт ганцаараа амьдардаг байгаль хамгаалагч нэлээд бий. Их хэцүү байдаг юм” гэж Цолмон эгч ярилаа.

09.20 цаг. Цай ууж, боорцог идэж, бурж суусаар хэдийнэ ажлын цаг өнгөрчихөж.

Яаран бүгд гарлаа. Дүрэмт хувцсаараа ижилссэн байгаль хамгаалагчдын гурав нь морьтой, нэг нь мотоцикльтойгоо эргүүл хийх аж. Гэрт нь дунд сургуулийн насны хоёр хүүхэд, нэвтрэх цэгийн хаалган дээр эхнэр нь үлдэв. Дүрэмт хувцсаараа ижилссэн байгаль хамгаалагчид цаанаа л өөр. Нар, салхинд түлэгдэж холцруутсан, харлаж борлосон нүүр нь тэднийг байнга хээр гадаа, уул хадаар хэсэж явдгийг гэрчилнэ.

10.00 цаг. Овооны тахилгад нэлээд хүн оролцох шинжтэй. Манзушир хийдийн музейн наад дор байдаг зогсоол дээр бараг 40 гаруй машин ирчихэж. “Өдөр машины тоо бүр нэмэгдэнэ. Тахилгад оролцохоос гадна сүүлийн үед энд амарч, зугаалахаар ирдэг хүмүүс олширсон. Хамгийн хэцүү нь түймэр тавьчих гээд байдаг юм. Бас дээр нь ийм сайхан байгальд ирчихээд хогоо хаяад яваад өгнө шүү дээ. Ялангуяа долдугаар сард бүр дийлдэхээ болино” хэмээн Ц.Бирваа зам зуур хуучлав.

10.30 цаг. Хүмүүс Ламын овооны тахилгад оролцохоор дээш увран цувран явсаар мод руу орон алга болж буй харагдана. Уг нь би хамт дээшээ гарах юм бодож байсан. Ойрд морь унаагүйг хэлэх үү, сайхан санагдаж байлаа. Гэтэл байгаль хамгаалагч маань “За миний дүү эндээ үлдээд сурвалжлагаа хийж бай. Ламын овооны тахилгад эмэгтэй хүн оролцож болдоггүй юм, лус савдаг хилэгнэнэ. Ах нь танай зурагчныг аваад дээшээ гарлаа. Морьтой болохоор нэг их удахгүй” гээд хариу сонсолгүй цааш эргэлээ. Харамсалтай санагдсан ч үлдэхээс өөр арга байсангүй.

10.45 цаг. Манзушир хийдийн лам нар хэдийнэ ном хурж эхэлжээ. Үнэхээр эмэгтэйчүүд тэнд үлдчихсэн, хурал даган баясах аж. Юутай ч Бирваа ахын уулзаж байсан лам дээр эхлээд очлоо. Түүнийг Д.Давааням гэх бөгөөд Төв аймгийн Манзуширийн хийдийн Манчир хутагтын Дашчойнхорлин хийдийн цорж лам гэнэ. Цорж ламаас зарим тахилгатай ууланд эмэгтэй хүн гарахыг яагаад хориглодгийг асуутал:

-Эмэгтэй хүнийг ялгаварласандаа гарахыг цээрлэдэг юм биш. Харин ч хүндэлж, хайрлаж буйн нэг илэрхийлэл юм. Жишээ нь, Ламын овоо руу очиход явган байтугай морьтой хүн гарахад зүдэрдэг, хад чулуу, бартаа ихтэй, нэлээд өгсүүр замаар явдаг. Лус гэдэг бол адгуус юм. Өөрөөр хэлбэл, их догшин савдаг гэж энгийнээр ойлгож болно. Бүр нарийн тайлбарлана гэвэл бидэнд нэлээд цаг хэрэгтэй.

-Тахилга хийсний дараа байгалийн ямар нэг өөрчлөлт гардаг уу?

-Гаралгүй яахав. Өдөртөө, эсвэл гурав хоногийн дараа бороо ордог нь батлагдсан. Түүнчлэн овооны урд байсан нэг нуур олон жилийн өмнө ширгэчихсэн юм. Энэ нуурын ус дахин гарч эхэлсэн. Олон хүний зөв энерги нэг дор нийлнэ гэж энэ. Уул ус баярлаж, хур бороо хайрладаг учиртай хэмээн тайлбарлав.

“Аппаратыг чинь эвдээд хаячихаж чадна шүү”

11.20 цаг. Манзуширийн амыг зорих хүм үүсийн цуваа тасралтгүй үргэлжилсээр. Бага үдийн алдад лав овооны тахилга руу 50-иад хүн гарсан сураг дуулдав. Харин дор хэдэн хүн байгааг тоолж чадсангүй. Энд 300 жилийн өмнө 500 лам шавилан сууж байжээ. Гэхдээ овооны тахилгад цөөн тооны хэдхэн хүн очдог заншилтай байсан гэнэ.

Түүнчлэн Манзуширийн хийдэд байнга суух ламын тоог 300- гаас хэтрүүлж болохгүй хэмээн зарлиг буулгаж цөөлж байсан түүхтэй аж. Олон хүн цуглуулж, байгаль экологид сөргөөр нөлөөлөхгүй, хөрс ургамлыг нь талхлахаас сэргийлж байсны учир тэр. Гэтэл өнөөдөр хэн дуртай нь уул овооны тахилгад “сүрэг сүргээрээ” оролцох болсон нь тухайн газар нутгийн экосистемд ямар нөлөө үзүүлж байгаа нь тодорхой.

12.50 цаг. Ашгүй байгаль хамгаалагч маань ирлээ. Харин манай зурагчин алга. Морьтой буухгүй гээд явган үлдсэн гэнэ. “Уруудаж яваа болохоор удахгүй ороод ирнэ. Одоо энэ хавиар хийх эргүүлээ шуурхайлахгүй бол оройтлоо” хэмээн байгаль хамгаалагч яарууллаа.

13.00 цаг. За тэр харж байна уу... гээд Бирваа ах ой руу заав...Гацууран төгөлөөс утаа олгойдож байгаа биз. Бас нэг нь түүдэг асаачихаж. Одоо ой руу хурдан очъё. Энэ хавиар гайгүй байх. Нэг үеэ бодвол иймэрхүү уул овооны тахилгад оролцож байгаа хүмүүс хог тарьж, элдэв зөрчил гаргахаа больсон. Тэгээд ч дээшээ гарахад нь бид хууль, дүрэм журмын ухуулга сурталчилгаа сайн хийдэг юм гэв. Ойн дундаас олгойдож буй саарал утаа уулын дээрээс тун сайн харагдаж байлаа.

“Ухамсартай нэг нь шаардлага тавихад дороо л ойгоос гараад явдаг. Зарим нь хэцүү шүү дээ. Амарч зугаалж яваа хүмүүс халамцуу байх энүүхэнд. Манай залуучууд ер нь ямархуу ааш зан гаргадгийг одоо хараарай” хэмээн байгаль хамгаалагч О.Хүрэлбаатар ярилаа.

13.30 цаг. Бид Гацууран төг өлийн захад хүрлээ. Ойд хаа сайг үй машин, хүмүүс. Зарим нь хэдийнэ майхнаа барьчихсан, гал түлчихсэн сууж харагдав. Эхний аялагчид дээр очлоо. Зургуулаа нэг майхантай “суурьшжээ”. Байгаль хамгаалагчдыг шаардлага тавьж дуусаагүй байтал нэг эмэгтэй “Яахаараа бид дуртай газраа амарч болдоггүй юм.

Энэ хогийг бид хаяагүй, бусад хүмүүсээ хөөж гаргаач. Хэрвээ та нар энд нэг дарга нь байсан бол ингэж хөөж чадахгүй биз дээ” гэх зэргээр дайрч гарах нь тэр. Ер нь ингэж хэдэрлэх хүмүүс олон таарсан. Гэхдээ байгаль хамгаалагчийн шаардлагыг хүлээн авч байсан.

13.50 цаг. Эхнээс нь хөөж гаргаж, хогийг нь түүлгэж явсаар мөнөөх бөөн утаа олгойдуулаад байсан цэг дээр ирэв. Хэсэг залуу тэнд хорхог хийжээ. Уг нь галаа унтраасан ухаантай юм билээ.

Ц.Бирваа: -Та нар галаа бүрэн унтраагаагүй байна ш дээ. Хажууханд чинь горхи урсаж байна.

Ус авчирч асгах хэрэгтэй. Бас энэ хавьд үлдээсэн хогоо одоо харж байхад түүж аваад машиндаа хийгээд ойгоос гарна даа гэтэл нэг залуу уурлаж гарлаа. -Ингэхэд та нар юу юм бэ, яагаад зураг аваад байна аа. Бид энд гал түлж, хорхог хийгээ л биз. Тэгээд ч олны танил хүн энд явж байна. Хэрвээ дараа нь янз бүрийн зураг гарсан байх юм бол дэмий юм болно шүү. Наад аппаратыг чинь одоо эвдлээд хаячихаж чадна шүү хэмээн омогдов.

-Бид хуулийн дагуу шаардлага тавьж, ажлаа хийж явна. Шаардлагыг биел үүлэхгүй бол авах арга хэмжээ бас бий ш дээ гэлээ. Чухам энэ үед байгаль хамгаалагчдаа өрөвдсөн гэж. Хэдийгээр Бирваа ах ийн “томорч” байгаа ч дархан цаазат тусгай хамгаалалттай бүс нутагт хэрэгждэг хууль, дүрэм зөрчсөн энэ залуусыг торгох шийтгэх, газар дээр нь арга хэмжээ авч айлгах мэдэл тэдэнд байхгүй. Үүнтэй холбоотойгоор улсын байцаагчийн эрхгүй байгаль хамгаалагчид үнэндээ “жижигхэн” санагдсаныг нуух юун. Би тэссэнгүй.

-Бид “Өнөөдөр” сониноос байгаль хамгаалагчдын ажлыг сурвалжлахаар явж байна. Та нар үнэхээр л сүрхий мундаг олны танил хүмүүс юм бол яагаад хууль зөрчөөд байгаа юм бэ. Харин ч бусдад үлгэр дуурайл үзүүлэх ёстой юм биш үү.

Нэр устай нь, хогтой нь хамт зургийг чинь сонин дээр тавих хэрэгтэй юм байна гэтэл нь гэнэт ухаарсан бололтой, бидний маргаан зогслоо. Хоёр нь горхиноос ус зөөн мөнөөх үнсэн дээр ээлжлэн асгав. Байгаль хамгаалагчдын хэлсэн үнэн байлаа. Харахад гал унтарсан мэт байсан боловч ус асгах тоолонд цог нь шажигнан, утаа уугих аж. “Ойд түлсэн гал ийм аюултай байдаг байхгүй юу.

Та нар унтраасан гэж бодоод хаяад явдаг. Энэ чинь доогуураа уугиж ассаар байгаад нэг өдөр их хэмжээний түймэр болдог юм. Угаасаа энэ чинь тусгай хамгаалалттай газар нутаг...” энэ тэр гээд номын дуу харин ч нэг хангалттай сонсгосон. МӨнх цэвдгийн хайлалт ба Гацууран тӨГӨлИЙН МӨХӨЛ 14.20 цаг.

Монголын хамгийн өмнөд хэсгийн гацууран ой болох Манзуширийн Гацууран төгөлийг “Зүүн зуун мод” хэмээн нэрлэдэг юм билээ. Энэ Гацууран төгөлийн мод сүүлийн жилүүдэд маш их үхэж байгаа аж. Хатсан, үхсэн, унасан мод хаа сайгүй харагдаж байлаа.

“Өвөл, зунгүй мөсөн дэвсгэртэй Гацууран төгөл Монголд байхгүй. Харин одоо энэ сайхан төгөл устаж үгүй болоход ойрхон байна. Манай захиргааныхан гацуур ингэж ихээр үхэж байгаа шалтгааныг лавласан. Доктор Цэрэндаш гуай ирж үзээд энэ амны цэвдэг дэлхийн дулаарлаас шалтгаалж хайлж байгаа гэсэн байна билээ. Хэрвээ сийрэгжүүлэлт, арчилгаа яаралтай хийхгүй бол шим тэжээлийн дутагдалд орж бүгд үхнэ гэж анхааруулсан. Гацууран төгөлийг аварч үлдэхэд танай сонин туслаарай” хэмээн аминчлан гуйлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарлыг яг энд буюу Гацууран төг өл дээр ийн харлаа.

Зунжин битүү мөс цастай өнждөг байсан бол одоо хайлсаар бараг дуусаж байгаа нь энэ. Ойн гүндээ зузаан мөстэй ч маш хурдтай нимгэрч эхэлжээ. Энэ үзэгдэл ганцхан Гацууран төгөлд ажиглагдааг үй хэмээн байгаль хамгаалагчид харуусан ярьж байв.

16.40 цаг. Ядарч байна гэж жигтэйхэн. Түр амчхийж, хотоос авчирсан хиам, талх, ундаагаа бараг нүд ирмэхийн зуур “залгиж” орхив.

Харин байгаль хамгаалагчдын хэнд нь ч ядарсан царай алга аа. Ц.Бирваа байгаль хамгаалагчийн тэмдэглэл хөтөлсөн дэвтрээс харвал Манзуширийн амны Гацууран төгөл рүү машинаар нэвтэрч орсон, майхан барьсан, гал түлсэн зэрэг зөрчил гаргасан 80 гаруй хүмүүст хууль тогтоомжийг таниулан сурталчилж, газар дээр нь арилгах арга хэмжээ авлаа гээд ярайтал биччихэж.

Мөн нийт 15 авто машиныг төгөлөөс гаргаж, долоон майхан буулгуулж, ил задгай түлсэн гурван галыг унтраалгасан гээд бүгдийг тодорхой тэмдэглэсэн байв. Түүнчлэн түүний дэвтрээс Манзуширийн ам хэдэн буга, гөрөөстэй, чонотойг мэдэж болно.

Бүр тарвагануудаа хүртэл нүхнийх нь байрлалаар зураад тэмдэглэчихсэн байсан. Зайсан шиг болЧихоогҮй дээр нь Манзуширийг цэвэрлэмээр байна

17.10 цаг. Манзуширийн хийдийн туурь бүхий баруун аманд Төв аймгийн музей, “Цэн ХГ трэйд” компанийн жуулчны бааз байдаг аж. “Цэн ХГ трэйд” компанийн жуулчны бааз барилга барихаар суурь цутгасан юм билээ. Гэтэл мөнөөх суурь нь хогийн цэг болон хувирчээ.

Ц.Бирваа, О.Хүрэлбааатар нар хог асгасан зөрчлийг илрүүлж дээрх компанийнхантай уулзахаар мордов. Төд удалгүй ажилтнууд нь ирж цэвэрлэн, хогийн цэгт зөөж хаялаа.

-Манзуширийн хийдийн туурь байдаг тус амыг зөвхөн шашны зан үйл явуулдаг ариун дагшин газар байлгаж яагаад болдоггүй юм бол. Одоо энд үйл ажиллагаа явуулдаг музей, “Цэн ХГ трэйд” компанийн жуулчны баазыг манай нэвтрэх цэг байрладаг доод бэл рүү нүүлгэн шилжүүлэх хэрэгтэй. Хэрвээ одооноос цэгцэлж, энэ мэт асуудлыг даруй шийдэхгүй бол тун удахг үй Манзуширийн ам Зайсан толгой шиг болоход ойртсон. Сүүлийн үед жил ирэх тусам манайхыг зорьдог хүмүүс эрс нэмэгдэж байгаа. Унаа тэргээр гачигдах юмгүй болсон байна шүү дээ” хэмээн Ц.Бирваа байгаль хамгаалагч ярилаа.

19.50 цаг. Нааш, цааш явсаар нэг мэдэхэд нар нэлээд доошилжээ. Манайхан хот руу буцахаар болов. Харин байгаль хамгаалагчдын ажил дуусааг үй байлаа. Гацууран төгөл рүү дахиад л хэд гурван машин орчихож. “Уг нь та хэд сайхан амарсан бол аштай юу. Ах нь бороотой өдөр л санаа амар сууж байдаг юм. Хүмүүс хүйтэнд зугаалахаар уул хад руу гардаггүй болохоор ядаж л түймэр тавьчихна гэж зовдогг үй. Ид хуурайшлын үед бид шөнө тайван унтаж чаддаггүй хүмүүс дээ” гэв.

Богдханы байгаль хамгаалагчид “Манай эндхийн лус их догшин савдаг байгаа юм. Эндээс ан амьтан агнаж, мод огтолж, газар хөрсийг нь зорилгогүй хөндв өл ямар нэг юм болдог гэж ярьдаг.

Ер нь ортой шүү” хэмээн их ноцтой өгүүлэв. ...Яагаад ч юм, чухам тэр үед надад хар үүрээр, харанхуй шөнөөр ч уул хадаар эрг үүл хийн тэнэж явдаг, газар нутгаа гарын арван хуруу шиг мэддэг энэ хэдэн байгаль хамгаалагчид өөрсдөө Манзуширийн савдаг шиг санагдаж байлаа.

Ц.Цэвээнхэрлэн

"Өнөөдөр"