Энэ удаагийн ярилцлагыг Увс аймгийн чацаргана хөтөлбөр, цаг үеийн зарим асуудалд хандуулж ярьж байгаа юм аа. Увс аймгийн аймгийн ИТХ-ын дарга Даавийнямын Батсайхантай уулзаж цөөн хором ярилцлаа. Танай аймгийн зарим газар хатуухан өвөл болсон. Одоо зуншлага хэр байна. Мал төллөлт дууссан байх. Хорогдол байна уу.
-Увс аймаг хамгийн их толгой малтай болсон үе нь гэвэл 2008 онд 2сая 800 мянгшан толгой мал тоолуулсан. Тэгээд 2009, 2010 оны зудаар 600 мянган мал хорогдож, 1 сая 700 мянган толгой мал тоологдсон. Энэ өнгөрсөн өвлийн хувьд бол малын хорогдол байхгүй. Төлөө 90 хувьтай хүлээж авсан. Энэ өвөл сайхан өвөлжсөн. Мөн энэ зуны хувьд бол сайхан зун болж байна. Бороо хуртай. Нутгийн 70 орчим хувь нь зуншлага сайн, 30 орчим хувь нь гандуухан байна. -Газар тариалалтын хувьд ямар төрлийн жимс жимсгэнэ, хүнсний ногоо түлхүү тариалж байна. ---Увс аймаг нь газар тариалангийн хувьд баруун бүс нутагтаа бол гололдог аймаг. Баруунтуруун сангийн аж ахуй, Хархираагийн тэжээлийн аж ахуй Улаанхотгорын усалгаатай газар тариалангийн талбай зэрэг газар, тариалангийн томоохон аж ахуй байсан. Зах зээлийн үед энэхүү аж ахуй нэрвэгдсэн.

Өнгөрсөн жилээс Монгол улсын засгийн газраас бүс нутаг газар тариалан дэмжих бодлого явуулж 1 тэрбум 34 0 сая төгрөгний техник нийлүүлсэн ийм үр дүнд одоо газар тариалангийн салбар өнгөрсөн жил харьцангуй сайн ургац авсан. Энэ жил 6000 га талбайд тариалалт хийгээд соёололт сайн байна. Төмс ногооны хувьд болвол Увс аймаг гаднаас төмсний үр авч хэрэглэдэггүй. Өөрийн ургасан төмс, хүнсний ногоогоор аймаг өөрийгөө бүрэн хангадаг. Төмс, хүнсний ногоо харьцангуй сайн тариалдаг тэр дундаа шар, лууван, байцааны үрийг манай ногоочид улсын хэмжээнд нийлүүлдэг уламжлалтай. Жимс жимсгэний хувьд Увс аймаг нь чацаргана, үхрийн нүдийг голчлон тариалдаг. Чацаргана бол Увс аймгийн брэнд бүтээгдэхүүнийн нэг. Энэ жимсийг улаангомын айл өрх бүхэн тариалж байна. Сумд бас чацаргана тариалаад эхэлсэн байна.

-Чацаргана эдийн засгийн ач холбогдол нь ч, хүний эрүүл мэндэд үзүүлж байгаа үр нөлөө нь ч, бусад улс орны бүтээгдэхүүн худалдан авах сонирхлоор нь ч давуу жимс. Энэ жимсийг манай Увсчууд тариалаад өндөр амжилтанд хүрсэн, цаашлаад засгийн газрын хөтөлбөр болж хувирсан? -Увс аймаг чацарганы аж ахуйг эрхлэх, анхны суулгацыг тарималжуулаад үндсэндээ 60 гаруй жилийг ардаа орхисон байна. Монгол улсын хэмжээнд чацарганыг анх тарималжуулсан аймаг. Энэ бас цаанаа шалтгаан нөхцөлтэй. Дэлхийн чацарганы нэлээд хэсэг хувь нь, монголын зэрлэг чацарганы 50 гаруй хувь нь Увс аймгийн Тэс, Бөхмөрөн, Торхилог, Ховд голын сав газруудаар ургадаг. Манай аймаг нь зэрлэг чацарганы өлгий нутаг учраас Увс аймагт таримал чацарганы аж ахуйг 1980 оны эхээр Улаантолгойн чацарганы сангийн аж ахуйг байгуулсан. Улаантолгойн сангийн аж ахуй 1993 онд хамгийн их жимс хурааж авсан буюу 360 тонн жимс хураасан статистик судалгаа байдаг. Энэ нь тус сангийн аж ахуйн оргил үе байсан гэж хэлж болно. Тухайн үед ийм их жимс хурааж авна гэдэг бол маш их хэмжээний бүтээгдэхүүнийг зах зээлд нийлүүлж байна гэсэн үг юм аа. Энэхүү их хэмжээний жимс хурааж авахад тухайн үед ажиллаж байсан маш олон хүний, хөлс хөдөлмөр шингэсэн их хөдөлмөрийн үр дүн байсан. Харамсалтай нь энэ сангийн аж ахуй маань тухайн үед зах зээлийн шуурганд нэрвэгдэж уналтын байдалд орсон. 2005 онд намайг ИТХ-ын дарга болоод энэхүү тоо баримтуудыг судлаж харж байхад, Увс аймаг 13 тонн жимс хураалаа гэсэн ийм статистик судалгаа байсан. Жилд 360 тонн жимс хураан авч байгаад 13 тонн жимс хурааж авна гэдэг бол үнэхээр тухайн салбар жинхэнэ уналтандаа орсон байсан үе гэсэн үг. Тэгээд чацаргана гэдэг жимсний ач холбогдолыг нь судалж үзэхэд бас одоо сонин үзүүлэлтүүд гарч ирсэн. Чацаргана гэдэг жимсийг хэрвээ таривал Монгол улсын ямар ямар хөтөлбөртэй уялдах юм бэ гэдгийг харсан. Жишээ нь ядуурлыг бууруулах хөтөлбөр гэдэгтээ шууд уялдаж байгаа. Хашаандаа 100 ширхэг чацарганы мод таривал тухайн айлыг 15 жил хөрөнгө оруулалтаар хангах өрхийн аж ахуй болж байгаа. 100 ямаатай байсанаас 100 ширхэг чацарганы модтой байсан дээр гэдэг хэлц үгийг ч гэсэн бид гаргаж ирсэн. Мөн хоёр дахь санаа бол Монгол улсын Засгийн газраас ногоон хэрэм гэдэг хөтөлбөрийг тавьж монгол орон даяар хэрэгжүүлж байгаа, зүгээр мод тарьснаас үр өгөөжөө өгдөг ард түмний амьдралд чухал нөлөө үзүүлдэг мод таръя. Адилхан л зардал, хөдөлмөр гарна . Тиймээс мөнгө өгдөг мод тарих нь ногоон хэрэм хөтөлбөрт илүү их ач холбогдолтой юм биш үү гээд манай аймгийн хувьд чацарганы модыг маш ихээр тарьсан. Дараагийн санаа бол Монгол улсын засгийн газраас иргэдээ жимс, жимсгэнэ аминдэмлиг жимсээр хангах хөтөлбөр байдаг чацаргана жимсний ач холбогдол бол янз бүрийн шархлаа, ханиад томуу, түлинхийг анагаах журмаар хэрэглэж байна гэх мэтчилэн янз янзын анагаахын ач холбогдол нь бол бас тун чухал байсан учраас чацаргана хөтөлбөрийг 2005 онд санаачилж ажил хэрэг болгон ажиллаж байгаа.
-Төмс хүнсний ногооны хувьд үр нь хаанхых байна Шар манжин Дэчинпэл гуайн үеэс алдартай. Бусад хүнсний ногооны үрийн хувьд?

-Ер нь төслийн шугамаар орж ирсэн Галлонд, Германий сортын төмс байна. Маш сайн астилла гэдэг сортын төмсийг манай аймгийнхан их хэмжээгээр тарьж байна. Мөн хойшоо Хкассын эрдэм шинжилгээний станцтай манай хөдөө аж ахйн эрдэм шинжилгээний станцын хүмүүс маш ойрхон холбондож ажилладаг байсан энэ агууллагаараа Оросоос сайн чанарын хүнс ногооны үрийг оруулж ирж тарьдгаараа онцлог.
-Чацарганы хувьд бусад аймгуудаас чацарганы нэр төрөл гэдэг юмуу, үнэлэмжийн хувьд ямар байна?
-Чацарганы хувьд Увс аймгийг бусад аймгуудаас нэг шат урд нь яваа гэж би үздэг. Манай аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын түшмэл Ж.Доожав, аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан. Одоо Аудитын газрын даргаар ажиллаж байгаа Л.Бат-Очир бид 3 чацаргана хөтөлбөрийг анх 2005 онд аймгийн хуралд оруулж анх батлуулсан юм. Энэ хөтөлбөрийг батлуулснаас хойш хөтөлбөрөө сурталчлах хөтөлбөрийн дагуу ажлуудыг нэлээд зохион байгуулсан. Хөтөлбөрийг амьд хөтөлбөр болгохын тулд аймгийн ИТХ нэлээд ажилуудыг дэс дараатай зохион байгуулан хийсэн. Тэр ч утгаараа энэ хөтөлбөр маань тодорхой үр дүнд хүрсэн. Бусад аймгуудын хувьд бол чацарганы суулгацыг тарих хэмжээнд л явж байгаа. Манай аймгийн хувьд чацарганы суулгацуудыг сортоор нь тарих, чацарганыг боловсруулах үйлдвэрийг ХХААЯ-ны дэмжлэгтэйгээр байгуулах ажил хийгдээд явж байгаа. 400 сая төгрөгөөр энэ үйлдвэрийг байгуулахаар ХХААЯ-наас санхүүжүүлж байгаа. Бүтээгдэхүүн нь ямарч байсан чацарганы жүүс, тос, дарс хийх гэх мэтийн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн хийхээр UFC групп буюу Увс хүнс компани энэ төслийг нь аваад ажиллаж байна.
-Чацаргана хөтөлбөрийг санаачлагчид нь та гурав юм байна. Тэгэхээр уг чацаргана хөтөлбөр гэдэг нэрээрээ явж байна уу, эсвэл?
-Увс аймгийн хувьд чацаргана хөтөлбөр гэдэг нэрээрэ явж байгаа. Бид 2009 онд Увс аймгийн чацаргана хөтөлбөрийнхөө 2 дахь үе шатыг хэрэгжүүлэхэд тэгээд хурлаараа батлаад 2015 он хүртэл чацаргана хөтөлбөрийг үргэлжлүүлнэ гэсэн хөтөлбөр хийгдээд явж байтал 2010 онд Монгол улсын Засгийн газраас чацаргана хөтөлбөр гэсэн үндэсний хэмжээний хөтөлбөр батлаад манай аймгийн энэ хөтөлбөр маань бүрэн дэмжилгээ аваад цаашид ажиллах боломжтой болчихсон. Тийм учраас бид нар энэ бүхнийг урьдчилан харж сая 3 сард Баянхонгор аймаг хүртэлх баруун 7 аймгийн төлөөлөгчдийг оролцуулан, мөн Монгол орны чацарганаар ажилладаг эрдэмэмтдийг, ХХААЯ, БОЯам, НХХЯ, Чацаргана үйлдвэрлэгчдийн холбоо энэ бүх холбоонуудтай хамтарч зохион байгуулж Увс аймагт чацарганы зөвлөгөөн гэдгийн анх зохион байгуулсан. Энэ зөвлөгөөнд Монголын чацарганыг судалдаг бүх эрдэмтэн ирж илтгэл тавьлаа. Зөвлөгөөний илтгэлүүдийг эмхтгэн ном болгон хэвлүүлж байгаа.

Шинэ монгол болон цэвэр цусны адуу уралдуулахгүй

-Танай аймагт “Увс-Хурд” даншиг наадам болох гэж байгаа.бэлтгэл ажил хэр байгаа вэ? Бэрхшээл хэр тулгарч байна?
-Увс хурд -2011 баруун бүсийн хурдан морьдын уралдааныг зохион байгуулахаар Засгийн газарт хүсэлт тавиад засгийн газрын тогтоол гарч 2011 оны 7-р сарын 29-30 нд хийхээр болсон. Бэлтгэл ажлыг зохион байгуулах ажлын хэсгийг байгуулан ажиллуулж байна. Үнэхээр энэ том наадмыг зохион байгуулах нь хэд хэдэн төрлийн ач холбогдолтой гэж бид үзэж байгаа. Юуны өмнө хөдөө орон нутгийн малчид тэр болгон баярлаад байдаггүй. Хэдэн малтайгаа хөөцөлдөөд л хөдөөний малчин хүний амьдрал өдөр шөнийн 24 цагт үргэлжилж байдаг.
Тиймээс ард түмнээ наадуулж цэнгүүлж, бүсийн наадам гэдгийг энэ жил зохион байгуулъя гэж УИХ-ын гишүүдтэй яриад шийдсэн. Дээр нь бүсийн наадмыг орон нутагт зохион байгуулснаар уяачдын хөдөлмөр үнэлэгдэх боломж бий болж байгаа юм. Хөдөө орон нутгийн уяачид тэр болгон Улсын наадамд оролцоод байж чаддаггүй, эгазар хол. Мөн Увс аймгаас төрж гарсан уугуул иргэд маань орон нутагтаа ирж сайхан амрах нөхцлийг нь бүрдүүлье.
Манай аймаг 120 мянган хүн амтай байсан одоо 80 гаруй мянган хүн амтай. 60 гаруй мянган иргэн маань Монгол улсын өнцөг булан бүрт амьдарч байна. Энэ иргэд маань зуны дэлгэр цагт төрж өссөн нутагтаа ирж ах дүү хамаатан садантайгаа уулзах нөхцлийг бүрдүүлж даншиг зохион байгуулж байна. Энэ наадмын бэлтгэл ажил бүрэн дүүрэн хангагдана. Бид бүхэн морьны газрын асуудлыг шийдээд тохижууллаа. Мөн нутгаа гэсэн сэтгэлтэй ард иргэдийн хандив тусламжаар босч байгаа наадамаа.

-6 насны морьдоос гадна хатирч, жороо морьд уралдах уу?
-Тиймээ. Увс аймаг нь 8 төрлийн морьд уралддагаараа Монгол улсын хэмжээнд онцлог. Тийм ч учраас энэ уламжлалаа хадгалж үлдэх зорилгоор хатирч, жороо морьдын уралдааныг зохион байгуулан явуулна.

-Наадмын үеэр онцолг зүйл юу болох вэ үзэсгэлэн ч юм уу?
-Янз бүрийн худалдаа гарах байх, гэхдээ үндэсний бөхийн барилдаан маань маш сайхан болох байх. Увс нутгаастөрж гарсан олон сайхан бөхчүүд ирж барилдах байх гэж бодож байгаа.

-Эрлийз морь уралдах уу? Уралдахгүй бол цаад нарийн учир юу байна?
-Эрлийз морь гэдгийг бас ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй л дээ. Увс аймагт эрлийз гээд хэлчхээр бие томтой морьд байдаг. Бид ямар морь уралдахгүй вэ гэвэл англи, арабын эрлийз дээр нь цэвэр цусны адуу уралдахгүй гэж уяачдын холбоогоор шийдсэн. Шинэ монгол адуу гэдэг маань Араб адууны нэгдүгээр үеийн төл юм аа.

-Энэ тэндээс уяачид ирэх нь нээлттэй юу?
Нээлттэй нээлттэй Улаанбаатраас манай аймгийн гаралтай маш олон уяач ирэх гэж байгаа. -Хотын морьд уядаг уяачид маань мориндоо янз бүрийн хүч тамир оруулах бэлдмэл хэрэглэдэг. Гэтэл хөдөөний байгалийн зэрлэг өвс ургамал иддэг хариулгын морь уралдуулдаг энэ талын асуудал хэр гарах бол?

-Гайгүй байлгүй дээ. Увс нутгаас Улаанбаатар хотод очиж, морьдоо уралдуулж байгаа уяачдыг бүгдийг нь урьсан байгаа.
Их нас 300 гаруй, азарга арай цөөхөн бусад нас 200 орчим уралдах байх л гэж бодож байгаа. Ер нь том наадам болно. Суманд айрагдаж түрүүлсэн бүх морьд л орж ирнэ дээ. Увс аймгаас Улсын алдарт уяач 12 төрөн гарсан байдаг. Хамгийн сүүлд Увс аймгийн Тэс сумын уугуул Хонгор морьтой Цэвээн гэж авсан. Газар нутгийн байршил цол хэргэм авахад их нөлөөлж байгаа. Морьд муутайдаа ч биш л дээ.