гэх энэ цэнхэр гариг дээр хvн төрөлхтний тайлж амжаагvй зvйл олон байна. Жишээ татахад, эртний индианчуудын vлдээсэн нэгэн гэрээслэлд Vхлийн бурхад нэртэй 13 ширхэг болор хохимой энэ ертөнцийн хэрэгтэй гэсэн газраа хатуу чанд хадгалагдаж байгаа тухай өгvvлсэн нь эрдэмтдийн анхаарлыг ихээхэн татаж байна. Эрдэмтэд одоогоор эртний индианчуудын хойч vеийнхэндээ захиж vлдээсэн Vхлийн бурхад Америк, Мексик, Франц, Монгол, Төвд гэсэн Ази, Америк, Европын хэд хэдэн улсын музей болон архив, хувь хvнд хадгалагдаж байдгийг олж тогтоосон гэх баримт бий. Гэхдээ бас яг ч 13 биш, тvvнээс олон хохимой олдсон гэх аж. 1927 онд Төв Америкийн “Болор“ хэмээх нэртэй нэгэн шугуйд малталт хийж байсан Ф.Альберт Митчелл Хеднисийн шинжилгээний анги ажлаа хөнгөвчлөхийн тулд хуучин хот байсан болов уу гэмээр хад чулуу бvхий 33 га газрын өвс ургамлыг шатаан цэвэрлэсэн байдаг юм. Зөөлөн салхинд зориудаар тvймэр тавьсан газрын утаа намжихад тэдний өмнө нvдээр хараагvй бол хvн итгэхийн аргагvй дvр зураг тодорчээ.

Хуучин хотын хана хэрэм, дутуу нурсан пирамид, олон мянган vзэгч багтаж байсан болов уу гэмээр театр гээд бvхэл бvтэн хотын туурь гарч ирлээ. Хеднис энэхvv хотод “Лубаантун” гэж нэр өгөв. Ингээд тэр хотын туурин дор чухам юу нуугдаж байгааг нээх ажилд археологчид орлоо. Судалгааны ажил гурав дахь жилдээ явж байхад Хеднис нэг удаагийнхаа томилолтод бяцхан охин Аннагаа авч явахаар шийдсэн байна. Энэ бол 1927 оны дөрөвдvгээр сар буюу Анна яг 17 нас хvрсэн жил байлаа. Төрсөн өдрөөрөө эртний хотын эвдэрч нурсан туурийг сонирхож явсан охин шил мэт тунгалаг зvйлээр хийсэн гоёмсог бяцхан баримал олсон байна. Энэ бол хvний толгойн хэмжээтэй, цэвэр уулын болроор хийсэн хохимой байлаа. Гэхдээ доод эрvv нь алга байв. Гурван сарын дараа Анна хохимой олсон газрын ойролцоогоос гавлын доод эрvv гэмээр болор зvйл олсон байна. Ингээд эрvv болоод гавлын хэсгийг хооронд нь нийлvvлэхэд яв цав таарсан төдийгvй холбоосыг маш нарийн хийснээс шvргэх төдийд гавал нь дэнжигнэн хөдөлж байжээ.

Энэ бол Vхлийн бурхдын анхны олдвор байлаа. v v v Анна энэхvv гайхамшигт олдвороо шөнө унтахдаа орныхоо толгой дээр тавиад нойрсдог байв. Гэтэл тэр vеэс эхлэн охин шөнөжингөө зvvдэлдэг болж, олон мянган жилийн өмнө амьдарч асан индиан омгийнхний аж төрөл, дайн тулааныг яг кино vзэж байгаа шиг харах болсон аж. Анна өглөө босоод аав болон бусад хvмvvст зvvдэндээ юу харсан тухайгаа ярьж өгдөг байлаа. Мөн охины зvvд юутай холбоотой болохыг эхлээд хэн ч тааварласангvй. Таахыг ч оролдох хvн байсангvй. Охин зарим өглөө юу ч зvvдэлсэнгvй гэж хэлнэ. Харин Аннагийн аав охиноо ийнхvv эртний индиан омгийнхний амьдралыг дахин дахин vргэлжлvvлэн зvvдлэх болсонд нэлээд гайхаж байлаа. Гайхаад зогссонгvй Аннагийн зvvд тэрхvv болор хохимойтой холбоотой юм биш биз гэх хардлага яагаад ч юм төрж эхэлсэн байна. Учир нь Анна болор хохимойг орныхоо толгой дээр тавиад хоноход зvvд vргэлжилдэг, өөр газар тавиад хонохоор огт зvvдэлдэггvй тайван амгалан нойрсдог болохыг тогтоожээ.

Аннагийн зvvд яг л олон ангит кино шиг байдаг гэж дээр хэлсэн. Тvvнээс гадна vйл явдал хоорондоо маш нарийн уялдаа холбоотой өрнөнө.Тvvний зvvдэнд одоогоос 1000 жилийн өмнө амьдарч асан индианчуудын нэгэн зэрлэг омгийн тvvхэнд тэмдэглэгдэж, эрдэмтдийн хараанд өртсөн амьдралаас гадна урьд өмнө огт дуулдаж, сонсогдож байгаагvй vйл явдлууд орж ирдэг болжээ. Энэ vеэс эрдэмтэд охинд анхаарлаа хандуулж, Аннагийн зvvдийг хамт манах болсон аж. Хачирхалтай нь нойрсож байгаа Аннагийн толгойд хохимойг ойртуулахад тэрбээр гэнэт зvvдэлж, холдуулмагц жигд амьсгалан тайвнаар унтаж байжээ. 1960 онд Анна аавыгаа нас барсны дараа болор хохимойг шинжлэх ухааны эрдэмтдийн гарт өгөхөөр шийдэв. Энэ нь оновчтой шийдвэр болсон төдийгvй хохимойг судлах ажилд хамгийн тvрvvнд урлаг судлаач Фрэнк Дортланд гэдэг хvн ханцуй шамлан орсон байна. Тэрбээр удалгvй орчин vеийн хамгийн сайн өсгөгч дурангийн тусламжтайгаар хэний ч санаанд багтамгvй уран гоё хийсэн эдгээр болор хохимой нь хvний гараар бvтээгдээгvй гэдгийг нотолсон нь жинхэнэ шуугиан тарьсан юм. Мөн гэрлийн маш сайн хугарлуудыг гаргах линз, призм ч дээрх дvгнэлтийг батлаад өгч. Ингээд эрдэмтэд дахин нарийн судалгаа хийхийн тулд тухайн vед кварц судлалаараа тэргvvлж байсан “Хьюлетт-Паккарт” пvvсийн шинжээчдэд хохимойг хvлээлгэн өгсөн байна. v v v Гэтэл эрдэмтдийг урьд өмнөхөөсөө илvv цочоосон гэж хэлж болохоор гайхмаар vр дvн гарч эхэлсэн байна. “Хьюлетт-Паккарт” пvvс энэхvv болор хохимой нь Америк тивд анхны хvн суурьшихаас өмнө бvтээгдсэн байна гэсэн дvгнэлтийг гаргав. Мөн болор хохимой олдсон газраас ийм өндөр чанар бvхий уулын болор хэзээ ч олдож байгаагvй гэдгийг батлав. Хамгийн сонирхолтой нь энэхvv хохимой нь 5,13 кг жинтэй,125,4х203.4 мм байсан нь физикийн шинжлэх ухаанд урьд өмнө нь таарч байгаагvй цэвэр болроос бvрдсэн олдвор гэдгийг тогтоож мөн хамгийн хатуу талст гэж vзлээ.

Яг ийм болроор толгой хийх нь битгий хэл бөгжний жижиг чимэглэл хийхэд л хагарчих гээд байдаг тухай өгvvлцгээжээ. Болор хохимойг гэрэлд тавиад харахад цаад талынх нь юмс яг цонхны шилний цаанаас харж байгаа мэт тунгалаг vзэгддэг гэнэ. Тvvнээс гадна энэхvv хамгийн хатуу болроор хийсэн гавлыг чухам ямар багажаар, яаж урлан бvтээснийг “Хьюлетт-Паккарт” пvvсийнхэн тайлбарлаж чадаагvй байна. Гэхдээ энэ гавлыг механик аргаар хийгээгvй, ийм аргаар урлан бvтээхэд лав л 100 орчим жилийн хугацаа шаардах болно гэдгийг судалгаанд оролцсон бvх эрдэмтэн баталсан байна. Эдvгээ уг хохимой нь Америкийн индианчуудын музейд хадгалагдаж байгаа бөгөөд сонирхсон хэн ч очиж vзэх боломжтой гэнэ. Гэхдээ болор гавал хvн төрөлхтөнд олдсон цорын ганц олдвор биш юм. Тухайлбал эдvгээ эрдэмтэд энэ олдворыг дээр өгvvлсэн эртний индианчуудын vлдээсэн Vхлийн бурхдын хамгийн эхний олдвор гэж vздэг. Харин энэ vеэс хойш олдсон болор хохимойн дийлэнх нь хийц чанараараа Аннагийн олсонтой дvйцсэнгvй. Гэтэл хэсэг хугацааны дараа нэр бvхий нэлээд олон эрдэмтэнд гэнэт сонин бодол төрсөн байна. Тэд энэхvv болор хохимойг ямар хvнээс загвар болгон авсан байна вэ гэдгийг тогтоохоор шийджээ. Тэгээд юуны өмнө Аннагийн олсон хохимойг Нью-Йоркийн цагдаагийн газрын криминалистикийн лабораторид өглөө. Гэтэл уг хохимойг эмэгтэй хvний толгойноос загвар болгон авсан байна гэсэн дvгнэлтийг гаргажээ. Мөн vvний дараа бусад улс орнууд ч өөрсдийн олсон болор хохимойнуудаа ээлж дараалан шинжилгээнд хамруулж, эрэгтэй, эмэгтэй аль хvний толгойноос эх авсныг нь тогтоосон байна. Харин зарим эрдэмтэд эдгээр хохимой нь эрт дээр vед манай дэлхийд амьдарч асан харь гаригийн хvний гавал биш биз гэсэн таамгийг дэвшvvлсэн байдаг.

Хамгийн сvvлд 1994 оны өвөл АНУ-ын Колорадо мужийн Крестано хотын ойролцоох эдлэн газраас болор хохимой олдсон байна. Уг эдлэнгийн эзний эхнэр мориор зугаалж яваад гялгар зvйл наранд солонгорохыг харсан аж. Тэрбээр сониуч зандаа хөтлөгдөн уг зvйлийг аваад vзтэл шил хайлуулан хvний хохимой толгой цутгаж байгаад дараа нь тvvнийгээ базаад эв хавгvй болгосон гэмээр дvрстэй байв гэнэ. Тvvнийг нь хожим эрдэмтэд судлаад vзтэл Аннагийн олсонтой ижил болор хохимой байх нь тэр. Харин яагаад ингэж базаад хаячихсан мэт мушгиж орхисныг өнөөг хvртэл хэн ч тогтоож чадсангvй. Харин эдгээр хохимой олдсон газарт хэдэн зууны турш хар гаригийн хөлөг vзэгдсэн гэх яриа амнаас ам дамжин ирсэн нь эрдэмтдийн анхаарлыг татсан байна. Тэрчлэн бусад мужаас ялгаатай нь энэ хотын мал сvрэг чухам юунаас гэмтсэн нь тодорхойгvй айхтар бэртэх нь элбэг тохиолддог гэнэ. v v v Эдvгээ харь гаригийнхны оюуны санааны хvрээнд манай дэлхийтэй харьцах радио дамжуулагчийн vvргийг эдгээр болор хохимой гvйцэтгэдэг байж магадгvй гэсэн эрдэмтдийн таамаглал нэлээд шуугиан тарих боллоо. Франц, Их Британи, Америкт олдсон хохимойг гартаа атган унтсан хvн хар гаригийн гэмээр ч юм шиг, эсвэл өвөг дээдэс маань гэмээр хvмvvстэй уулзан ярилцаж, тэр ч бvv хэл хvсэл мөрөөдлөө хэлэхэд хожим биелж байсан тухай яриа сонирхол татахгvй байхын аргагvй. Ялангуяа эдгээр хохимойг хувьдаа эзэмшигч нас барсны дараа тэр нь ор сураггvй алга болдог явдал таагдашгvй оньсого болон vлдсэн юм. Мөн хvслийг биелvvлэгч гэж хэлж болохоор нэгэн болор хохимойн эзэн Хосе Индикез 1993 онд нас барахад эрдэмтэд гэрээс нь хохимойг хайгаад олоогvй гэдэг.

Ерөнхийдөө ийм маягаар болор хохимойн нууцыг тайлах ажил ид өрнөж байна. Ингэхэд болор хохимойг эртний өвөг дээдэс чухам юунд, ямар зорилгоор ашиглаж байсан нь сонин. Энэ талаар мөн л янз бvрийн таамаг дэвшvvлдэг. Төвдийн нэгэн ламаас олдсон “Макс” нэртэй хохимойг зөвхөн өвчин анагаах зорилгоор ашигладаг байсан хэмээн тvvнийг худалдаж авсан шинэ эзэн Жон Паркс хэмээх эрдэмтэн ярьсан байх аж. Болор хохимой хvний сэтгэхvйд нөлөө vзvvлдэг гэж ярьсан хvн ч олон байх юм. Мөн болор хохимойтой харьцаад өвчин нь эдгэрсэн, эсвэл бvр эсрэгээр дордсон хvн ч цөөнгvй бололтой. Харин хамгийн хачирхалтай нь эдгээр болор хохимойг дэргэдээ тавьж унтсан хэн боловч Анна шиг эртний хvмvvс ёс заншлаа хэрхэн гvйцэтгэж байгааг яг л кино шиг зvvдэлдэг нь дэлхийн эрдэмтдийн сонирхлыг татсан хэвээр. Мөн бvх болор хохимойг шилэн дээр тавиад эгц доороос нь гэрэл тусгахад хоёр ухархайгаас нь яг л машины урд гэрэл асч байгаа мэт хурц гэрэл цацардаг нь гэрлийн хугарал судалдаг эрдэмтдийн толгойн өвчин болж байна. Тэгээд ч эдгээр болор хохимойнууд дэлхийн өнцөг булан бvрээс олдсон гэж бодохоор бvvр ч сонин. Vхлийн бурхны 13 болор хохимой бие биеэ байнга харж байдаг тухай эртний индианчуудын домог бас нэгийг хэлдэг аж.

Тэдгээр болор хохимойг гэртээ хонуулсан нэлээд олон хvн шөнө янз бvрийн араатан амьтан архирах мэт чимээ гарсан гэлцдэг нь эрдэмтдийн сонирхлыг татдаг байна. Сvvлийн vед болор хохимойн араас зөвхөн эрдэмтэд ч биш vл мэдэгдэх хvмvvс ангуучлах болсныг хууль хяналтынхан илрvvллээ гэх мэдээ ч мэр сэр гарах болсон. Гондураст гэхэд Аннагийн олсноос дутахааргvй vнэ хvнд бvхий нэгэн болор хохимой олдсоныг vл мэдэгдэх хvмvvс хулгайлсан тухай мэдээ байдаг. 1943 онд Бразилийн нэгэн музейд бvлэг хулгайч нэвтрээд баригдсан бөгөөд тэд болор хохимойг хулгайлахаар Германы ’’Аненербе’’ хэмээх байгууллагаас илгээсэн хvмvvс болохыг нь тогтоосон. Германы тусгай албад болор хохимойг сонирхсон нь тухайн vед тус улсын хууль хяналтынхны сонирхлыг татаж байсан ч тэгсхийгээд мартагдсан гэдэг юм. Харин нэлээд хожим германчууд зөвхөн Бразилд ч биш Азийн бусад олон оронд болор хохимойн эрэлд элч төлөөлөгчөө илгээж байсан баримт бий гэлцдэг. Мөн Монголд ийм болор хохимой бий гэсэн гадаадын эрдэмтдийн мэдэгдэл бидний сонирхлыг татахгvй байхын арга алга аа.

13 Алмазан гавал

Дэлхий дээрхи Болор гавлын олдвор Эртний Азтек, Инк, Майя омгийнхны соёл иргэншил тархаж байсан нутаг болох өдгөөгийн Мексик, Төв, Өмнөд Америк тивээс ихэвчилэн олддог. Эдгээр гавлууд нь шинжлэх ухааны үүднээс 1000 жилийн настай байх магадлалыг эрдэмтэд дэвшүүлсэн байдаг. Болор гавлыг чухам хэдийд бүтээсэнийг тодорхойлох бэрхшээлтэй байдаг. Учир нь Кварцйн насыг тодорхойлох аргагүй бөгөөд радио нүүрс усны аргыг энэ тохиолдолд ашигладаггүй аж. Анхны гавал 1924 онд Юкотан хойгийн ширэнгэн ойн дундах эртний Майя омгийн Лубаатун хотын балгаснаас олдсон ба архелогич Ф.А.Митчелл Хежес олсоныг түүний нэрээр уг Болор гавлыг түүхэнд тэмдэглэн үлдээсэн байна. Уг гавлыг 1960 онд урлаг судлаач Ф.Дорланд нарийн судалгаа хийж 152,4х203,2х152,4 см хэмжээтэй 5,13 кг жинтэй болохыг тогтоосон байна.

Мөн гавлын арын хэсэгт призм, сувгийн систем байгааг илрүүлсэн байна. Энэхүү системийн ард лаа болон бусад гэрлийн эх үүсвэрийг тавихад гавлын нүдний суурь нүхэнд гэрэл гарах аж. Тэгэхээр баяр ёслолд зориулан бүтээсэн байх магдлалыг тэрээр дэвшүүлжээ. Түүнийг бүтээсэн гадаргуйд металл зүйлээр боловсруулсан ул мөр байхгүй, нууц нь бидэнд өвлөгдөөгүй, өнгөлгөөний өтгөн байж болох ба хамгийн энгийн тооцоогоор Индианчууд ийм аргаар өнгөлөхөд 300 жилээс доошгүй хугацааг шаардах аж. Ганцхан гавалд мөн их хугацааяа..... Ф.Дорланд 1970 онд уг гавлыг Кварцын үүсгүүр үйлдвэрлэлтээр тэргүүлдэг "Хьюлетт-Паккарт" фирмийн мэргэжилтэнүүдэд үзүүлсэн аж. Фирмийн инженер Л.Барре: "Бид гавлыг гурван дурангийн тэнхлэгээр судлахад 3-4 ургацаас бүтсэн, нэг цул болроос доод эрүүний хамт тасдан авсан байна. Моосын шаталбараар болор болон бусад алмаз төрлийн дараа ордог хатуужилт 7-той тэнцэнэ. Болорыг алмазаас өөр юу ч дийлэхгүй боловч эртний хүмүүс үүнийг чадаж доод эрүүг толгойто холбон өлгөж өгсөн нь үнэхээр гайхалтай. Хутганы толгойгоор дарахад бяцрах тул эртний хүмүүс таслах явцад ямар нэгэн металл зүйлээр хөндөөгүй байна" гэсэн байна.

Харин экспертүүд "Ийм зүйл энэ ертөнц дээр байх ёсгүй, түүнийг бүтээгч криссталлограф болон тэгш хэмийн тэнхлэгийн тухай ямар ч ойлголтгүй хүмүүс үүнийг бүтээх боломжгүй, учир нь боловсруулах явцад бяцран унах учиртай" хэмээсэн нь "харь гарагийханы бүтээл" хэмээх далд санааг агуулсан байдаг. Энэхүү санаа нь "Michell Hedges" гавлын дотор сансарын голограмм харагдаж нэг илэрч, нэг алга болж харсанаас үүдэлтэй аж.

Болор гавлын эрэл үргэлжилсээр.........

Кварц нь хамгийн их тархсан эрдсийн нэг боловч түүнийг эрдэнийн чулууны ангиллаас хасаж болохп/й юм. Түүнтэй ижил тийм гоё ягаан өнгөтэй өөр чулууг олоход бэрх. Шар өнгөтэй кварц болох цитрин нь молор эрдэнэтэй л өрсөлдөнө. Тийм ч учраас түүнийг молор хэмээн нэрлэж төөрөлдөж ирсэн нь саяхан. Усан болор хэмээн нэрлэгдэх өнгөгүй тунгалаг кварцийг алмазтай андуурах нь ч бий. “Түүнд алмазанд байдаг гэрлийн тоглолт бараг байдаггүй”. Кварц нь пегматит, гидротермаль гаралтай байх бөгөөд түүний үндсэн ба шороон орд байдаг. Дээр дурдсанчлан өнгөөр нь нилээн хэдэн хэсэгт хуваах ба үйлдвэрт ашиглах зориулалтаар нь пьезокварц, оптикийн кварц, хайлгах, өнгөлгөөний хэмээн дөрөв хуваана. Кварцыг радио, хэт богино дууны техник, гоёлд өргөн хэрэглэнэ. Их гоё кварц нь үнэт чулуунд орно. Кварц нь дэлхийн олон оронд тугээмэл байдаг боловч онц тунгалаг, хав хар, алтан шаргал, ягаан, ногоон кварц харьцангуй ховор байдаг. Монголд кварцыг нэлээд анхаарч судалгаа хайгуулын ажил хийж ирсний үр дунд түүний 4 орд, 30 шахам илэрц олжээ. Манай улсын Төв, Өмнөговь, Хэнтий, Ховд, Дундговь, Дорноговь, Баянхонгор, Өвөрхангай, Архангай, Говь-Алтай, Дорнод, Сүхбаатар, Хөвсгөл, Баян-Өлгий зэрэг аймагт төрөл бүрийн кварц их байдаг. Үүнээс онц тунгалаг кварц Төв аймгийн нутаг Горхи, Зүүнбаянд байсныг эхлээд хятадууд, хожуу Орос, Монголын тал үндсэнд нь олборложээ.

Болор пегматит гаралтай чулуунд тэр тусмаа боржинд их байдаг. Болор нь их том хэмжээтэй байх нь ховор бөгөөд Горхиос уртаараа 1 м гаруй, голчоороо 70см орчим олдсон нь дэлхийд том болорын тоонд орох юм. Оптикийн маш цэвэр кварц буюу болорын 1 кг цул блок нь олон улсын зах зээл дээр 1000 доллар хурдэг гэсэн мэдээ бий. Сайн чанарын болор Бразили, Мадагаскар, АНУ зэрэг олон газраас олддог бөгөөд манай орны хувьд болорын хэрэгцээ улам нэмэгдэж байгаа болон үнэ ихтэйг харгалзан түүнийг нэмж хайх, олборлох, зохих хэмжээгээр боловсруулахад анхаарах хэрэгтэй юм. Цитрин гэсэн нэр нь латины citirus лимон шар гэсэн үгнээс гаралтай. Цитрин нь байгаль дээр маш ховор тааралддаг. Бүр дундад зууны үеэс аметистийн кристаллийг шатаах замаар түүнийг гаргаж авдаг байсан ба шар молортой андуурах нь олонтоо. Смитсоновын их сургуульд 2258 каратын цитрины талст бий. Аметист нь маш гоёмсог ягаан, цэнхэрдүү ягаан өнгөтэй байна. Гайхамшигтай үзэмжтэй 3 аметист британийн байгалийн түүхийн музейд байдаг ба 343 каратынхыг нь бразилаас, нөгөө хоёрыг нь Оросоос авчирсан түүхтэй.

Хаш чулуугаар хийсэн гавал Монголоос олдсон нь эдvгээ Канад улсад байна

-Майячуудын бvтээсэн болор гавал тvvнтэй холбоотой юу?-

1927 оны намар Английн судлаач А.Митчелл-Хэжес гэдэг хvн Төв Америкийн одоогийн Белиз улсын нутаг Лубаантун хэмээх газар явж байгаад туйлын хачирхалтай нэг зvйлийг олжээ. Тэр нь цэвэр болроор vйлдсэн хvний гавал байв. Эмэгтэй хvний гавлыг яг хэмжээгээр нь дуурайлган хийсэн энэ зvйл хvний гараар бvтсэн гэдэг нь огт итгэмээргvй байлаа. Туйлын цэвэрхэн өнгөлсөн энэ гавлын эрvv нь их биетэйгээ холбогддог хэсэг хvртэл яг хvнийх шиг байв. Олсон цагаас нь хойш энэ гайхамшигтай олдворыг олон эрдэмтэн судалсан юм. Гэвч хэн, яаж хийсэн бэ гэдэгт одоо хvртэл нэгдсэн дvгнэлтэд хvрээгvй байна. Орчин vеийн ямар ч өндөр технологиор ийм зvйлийг бvтээх аргагvй юм гэдэгт харин бvгд санал нэгджээ. Хамгийн ултай шинжилгээг 1970-аад онд алдарт “Хьюлетт-Паккард” компани хийсэн юм. Хамгийн сvvлийн vөийн тоног төхөөрөмж бvхий тусгай лабораторид хийсэн энэ шинжилгээний дvнд уг гавлыг Америк тивийн энэ хэсэгт соёл иргэншил vvсэхээс нэлээд өмнө хийсэн гэж vзжээ.

Гэтэл ийм өндөр чанартай уулын болор тэнд огт тохиолддоггvй байна. Хамгийн гайхмаар нь 5 кг гаруй жинтэй энэ гавлыг нэг бvтэн болроор хийсэн байв. Энэ талаар “Хьюлетт-Паккард”-ын мэргэжилтэн Л.Баррэ ярьсан нь: “Гавлыг бvхэл болроор хийсэн байна. Гэтэл эрvv нь яг хvнийх шиг хөдөлдөг эд шvv дээ. Өөрөөр хэлбэл эрvvг нь тусад нь хийгээд гавалд залгачихаагvй, нэг доор хийсэн гэсэн vг. Уулын болор бол асар хатуу эд. Ийм хатуу зvйлээр юм хийлээ гэхэд алмазаас өөр юм дийлэхгvй. Хамгийн гайхмаар нь ийм болор талст бvтэцтэй, дотоод даралттай эд учраас хурц vзvvртэй юмаар хөндлөө л бол бутарчих ёстой. Гэтэл хөндөхөөр барахгvй ийм нарийн юм хийчихсэн байгаа нь туйлын хачирхалтай. Физикийн хууль гэж бий, гэтэл энэ юманд тэр хууль vйлчлээгvй байна” гэжээ. Ямар нэг зvйлээр зvлгэсэн байлаа гэхэд энэ гавал дээр тvvнийх нь ул мөр, ганц зураас боловч байсангvй. Хамгийн нарийн микроскопоор vзээд ч олдоогvй гэнэ. Бvр байлаа гээд элсээр өнгөлж хийе гэхэд 300 жил тасралтгvй зvлгэж байж л ийм юм гаргаж авна гэж “Хьюлетт-Паккард”-ынхан тооцжээ. Болор гавлыг ихээхэн нухацтай судалсан Фрэнк Жозеф гэдэг хvн уг гавлыг ямар нэг тодорхой хvний толтойг харж дуурайж хийсэн ба.йж магадгvй гэж vзжээ.

Тэгээд гавлаар нь хvний нvvр царайг тодорхойлон гаргадаг Нью-Йоркийн цагдаагийн лаборатори нэг талаас, нөгөө талаас далдыг хардаг гоц чадвартай хэдэн хvн гавлыг хоёр тал болж тус тусдаа судалсан байна. Гэтэл хоорондоо огт холбоогvй ажилласан хоёр талын дvгнэлт яг адилхан, залуухан эмэгтэй хvний гавлыг дуурайлгаж хийсэн байна гэ.ж гарчээ. Тэрхvv эмэгтэйг 4иймэрхvv л хvн байсан байх ёстой хэмээн таамаг зураг гаргасан нь ч хоорондоо тун төстэй байсан гэнэ. Митчелл-Хэжесийн хэмээн нэршсэн энэ гавал ганцаараа бус. Болор болон бусад чулуулгаар хийсэн 20 шахам гавал дэлхийн хэд хэдэн орноос олдоод буй. Бидний хувьд хамгийн анхаарал татмаар зvйл бол, тэдгээр гавлын нэг манай Монголоос олджээ. Эрт цагийн гайхамшигт соёлыг бvтээгч майя нарыг эдгээр гавлын гарал, vvх тvvхтэй холбон таамагладаг. Гавлын учир начрыг тайлж өгvvлсэн домог майя нарт байсан гэх бөгөөд тvvгээр бол нийтдээ 13 гавал энд тэнд буй, бvгдийг цуглуулж чадвал санаснаа бvтээж чадах их хvчийг олно гэдэг гэнэ. Мексик, Бразили, Америк, Франц, Орос болоод манай Монголоос олдсон гавлууд одоо энд тэндэхийн музей, мөн хувийн цуглуулгад бий. Канадад амьдардаг Жоки ван Дийтэн гэдэг холланд эмэгтэйд хамгийн олон буюу 9 гавал бий бөгөөд тэдний дунд манай “монгол” гавал байдаг. Цул хашаар хийсэн энэ гавлыг 1865 онд Баруун Өмнөд Монголоос Хятадын археологич Ен Фо V гэдэг хvн олж авсан гэдэг. Улмаар 1930 онд Данийн шашин номлооч Уткилен V археологичийн vр ач нараас худалдаж авчээ.

Харин 1992 онд Уткилений хvvхдvvд “монгол” гавлыг ван Дийтэнд өгсөн ажээ. Ван Дийтэн цуглуулсан гавлаа ер бусын увьдастай гэж итгэдэг. Тархины хавдартай байсан нь гавлаар илсэний хvчээр шимэгдэж vгvй болсон гэнэ. Гавлуудынхаа далдын увидасыг хvртэхийн тулд урдаа өрж тавьж байгаад бясалгал хийдэг тэр нь ч vр дvнгээ өгдөг, наад зах нь л сэтгэл санаа асар ихээр тайвширч, ухаан бодол хачин сайхан цэлмэнэг гэнэ. Дийтэний өөрийн боловсруулсан аргаар гавалтай харьцахад өвчин эдгээдэг ч гэдэг. Тvvнийг нь ч эрдэмтэд, учир мэдэх хvмvvс гэрчилдэг аж. Ерөөс гавлууд ямарваа нэг тайлахад бэрх нууцыг агуулж хvмvvст тэр нь янз бvрээр мэдэгдэж байсан жишээ олон. Наад зах нь л болор гавлыг олсон А.Митчелл-Хэжесийн охин Анна нэг шөнө хажуудаа тавиад унттал шөнөжин индиан хvн зvvдэлжээ. Маргааш нь гавлаа хол тавиад унттал тэгсэнгvй. Эргээд дахин гавал өвөртлөөд унттал хэдэн мянган жилийн өмнө амьдарч байсан индианчууд, тэдний амьдрал зvvдэнд нь яг л кино шиг vнэн бодитой vзэгдэж байсан гэдэг. “Монгол” гавлын эзэн Дийтэн 9 гавлаа авч өдгөө дэлхийг тойрон, өөрийн нээсэн эмчилгээний практикаа сурталчилдаг байна, Харин “монгол” гавлын vvх тvvх, учир начрын талаар дээр өгvvлснээс илvv тодорхой зvйл өнөө хэр vгvй. Энэ гавал анх олсон хятад эзнээсээ л Shui Ting Er гэдэг нэртэй явсаар ирсэн бөгөөд энд яаж ч vзсэн тэнгэр хэмээх монгол vг байгаа нь учиртай байж мэдэх юм.

Говийн ноён хутагт Д.Данзанравжаа хvний гавлыг аяга, эрхи гэх мэт болгож их хэрэглэдэг байсан бөгөөд уг хаш гавлын олдсон цаг хугацаа нь хутагтын амьдарч байсан vетэй таарч байгаа нь сонин юм. Тэглээ гээд Дийтэнд байгаа гавлыг хутагттай шууд холбон vзэхгvй нь мэдээж хэдий ч, тэрхvv гавлыг хэн чухам яах гэж, бас яаж хийсэн, мөн ертөнцийн нөгөө өнцгөөс гарч ирсэн туйлын учир битvvлэг болор болон бусад гавалтай сайхь олдвор хамаа хэлхээ буй эсэх гэх мэт сэтгэл хөдөлгөм vй тvмэн асуулт бидний өмнө тавигдаж буй нь “хэцvv” бөгөөд эдгээр асуултын хариуг хэзээ ч мэдэж чадахгvй нь лав гэж бодоход бvvр ч “хэцvv” санагдана.