“Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудал дээр Сөүл- Улаанбаатарын OM302 дугаар аялалын онгоц газардахад ажил албаар байнга ирж очиж байдаг хүмүүс тэгж л байдаг юм гэсэн шиг хэнэггүйхэн явахад, тэр жил Солонгост хараар ажиллахаар гараад энэ удаагын нислэгээр цаг бусаар буцаж ирж буй Төмөр хэмээх ид дунд насны эр замдаа бас ч гэж чамгүй балгасан бололтой, бага зэрэг гуйвлан алхахдаа өчнөөн олон жил сэтгэл зүрхээрээ мөрөөдөж шөнөд нь зүүдэлж, өдөрт нь ажлаа хийж байхад ч нүдэнд харагдаад байдаг хүслэн болсон эх орондоо, төрлөх Улаанбаатартаа ирж байгаа ч сэтгэл нь нэг л гундуу байлаа.

Төмөр одоо бол ер нь л орь ганцаараа гэж хэлэхэд хилсдэхгүй нэгэн бөгөөд цэл залуу явахдаа нэгэн бүсгүйд сайн болж хоёр биендээ сэтгэл алдарч явсан ч нэгэн жаахан үл ойлголцлоос болон хоёр биендээ тунирхаж явсаар нэг л мэдэхэд хорвоогын хорлонтой эргүүлгэнд хоёр тийшээ алслан шидэгдэж эргэж учирахгүйгээр төөрч одсоноос хойш нэг удаа хүнтэй гэрэлсэн ч таарч тохирсонгүй, удалгүй салсанаас хойш дахиж гэрлэж бараалж байсангүй, хоёр хөгшин нь бүр багад нь хорвоогын мөнх бусыг үзүүлсэн, төрсөн ганц ах нь Төмөрөөс өмнө дөнгөж ардчилал яригдаж эхэлж байсан тэр л үед гадагшаа гаран тэндээ гэрлэж харийн нутгийн хүргэн болсон болохоор арваад жилийн өмнө Сөүлд ирсэнээсээ хойш бараг л холбоо тасарсан гэж болох ганц нагац эгчийгээ л тооцохгүй бол үнэндээ монголд очих газаргүй хүн байлаа. Ганц бодол нь бол ямар нэгэн аргаар төрсөн ганц ахтайгаа холбоо барьж алсын хөгшин европ руу л ямар нэгэн аргаар гарах санаатай байлаа. Ядаж байхад энэ арав гаран жилд найз нөхөдтэйгээ ч холбоо тасарчээ. Төмөр онгоцонд суудал зэрэгцэж таарсан хорин хоёр, гурав орчим насны өөрийгөө Төөмөө гэж танилцуулсан оюутан залуутай элдвийг хөөрч явахдаа, анх харсан мөчөөсөө л эхлэн нэг л үзсэн царай санагдан “Хаана үзсэн царай байж таарах вэ? Яахын аргагүй л танил царай байх юм” хэмээн дотроо бодон тэнд, энд тааралдсан байж магадгүй гэсэн газрууд, тохиолдлуудаа тоочиж асуугаад ч урьд өмнө ер уулзалдаж яваагүй болох нь залуугын ярианаас ч илт болоход “Үгүй мөн, сонин юм даа. Яахын аргагүй л маш их танил дотно царай байх юм даа” гэж гайхширч явсан ч, цаг бусаар өөрийн эрхээр биш, өрөөлийн эрхээр нутаг буцаж яваадаа сэтгэл бага биш дундуур байсных сэтгэлээ засах нэрээр чамгүй балгасаар нэг л мэдэхэд гялтайж, хэрэвзээ онгоцны давчуухан, хэмжээтэй суудалд биш өөр хаа нэгтэй байсансан бол дөрвөн мөчөө тал тал тийш шидэн, өөрийн эрхгүй таван хошуу болон хувирах байсан ч, олон жил хүний нутагт хавчигдмал байдалд ажиллаж амьдарч сурсан тэр л зангаараа өөрт оногдсон хэмжээтэй дөрвөлжингийнхөө байж л болох хамгийн тохилог буюу суудлаа эцэст нь тултал налуулаад, (тэр нь ч хэдийхэн налах билээ дээ) хоёр гараа энгэртээ зөрүүлэн, өөрөөсөө өөр хэнд ч гай болохгүйгээр биеэ хураан хурхирч билээ. Сарын газрыг өдрөөр товчлогч онгоц гээч юм хэдий л удаа аж, нэг л мэдэхэд онгоц бууж Төөмөө, Төмөр хоёр зэрэгцэж явсаар угтан авагчдын хүлээлгийн танхимд орж ирэхэд Төөмөө:

-Төмөр ахаа, таныг хүн тосч байгаа юу? Хэрэв тосоогүй бол намайг ээж маань тосч байгаа, та биднээр хүргүүлчихгүй юу гэж асуухад Төмөр үнэндээ хаашаа, хэнийд ч очихоо мэдэхгүй байсан болохоор нэрэлхсэндээ:

-Найз нар маань тосч байгаа, баярлалаа гэж хэлэх үед Төөмөө:

-Өө, ээж маань энэ байна, та танилцаач Энхриймаа, энэ хүнийг Төмөр гэдэг юм, хүүгийнх нь аян замын танил гэх дуунаар Төмөр ээжийг нь сая л анзаарч харсанаа “Өө энэ чинь эрэгтэй л болохоос биш байгаагаараа Ээнээ яг тэр чигээрээ байна шүү дээ” хэмээн дотроо уулга алдан, өөрийн эрхгүй амаа ангайн гөлрөн зогсохуйд Төөмөөгийн ээж аль түрүүнээс хойш Төмөрийг ажиглан харж байсан бололтой, мөн л нам ширтэн зогссон байлаа. Хоромхон зуур харц тулгаран хоёр биенээ ширтэлцсэнээ сая ухаан орох мэт мэнд мэдэлцэн гар барилцаад арын хүмүүст зам тавьж өгөн хажуу тийш болох тэрхэн агшинд Төмөр амжин:

-Тэгэхэд намайг уучлаарай! гэж өчнөөн жил зөвхөн өөртөө, сэтгэлдээ хэзээ нэгэн цагт заавал хэлнэ дээ гэж бодож явсан гуравхан үгийг хэлэхэд: Энхриймаа ч:

-Үгүй ээ, харин чи намайг уучлаарай хэмээхүйд ганц ширхэг доголон нулимс хацрыг нь даган урсахыг Төмөрөөс өөр хэн ч анзаарсангүй ээ.

* * *

-За дүү охин, ахынхаа цагийг бүртгэчихээрэй гэх насаараа бол хорь дөнгөж л шүргэж яваа болов уу гэмээр орчин үед ид мода болж байгаа, үнэ ханш нь бүтэн сарын цалинг өлхөн нугалаад талийж өгөх гоёо, урд энгэртээ гүйдэг хөвүүр товч бүхий, томоо гэгчийн дөрвөлжин халаастай, мөрөвчтэй, “бананан” хэмээх дээгүүрээ хэлхийсэн хирнээ доошлох тусам нарийссан жинсэн өмд өмсөж, том захтай эрээн даавуун срочкан цамц захыг нь босгож дэрвийлгэн, “Шанхай” кет хөлдөө жийж, хамелон хэмээх солонгорсон нарны саравчин шилээр гоёсон шавилхан биетэй залууг хэлэхэд, тэтгэвэртээ гарчихаад нэг насаараа улсдаа ажиллан зүгээр сууж сураагүй тэр л зангаараа үйлдвэрийнхээ дарга, удирдах ажилтнуудаас гуйж, гувшсаар байгаад эргэж үйлдвэртээ цаг бүртгэгч хийж байгаа Нансал хэмээх нүдэнд дулаахан намбалаг авгай насны эрхээр муудаад саяхнаас зүүх болсон, дадал болоогүй ойрын харааныхаа шилэн дээгүүр давуулан харсанаа:

-Өө, Төмөр гуай юу... Төмөр, Төмөр... бэлтгэл цехийн Төмөр гуай, арван долоо нойл нэг, залуу хүн гэсэндээ ганц минутанд ажлаа дуусгаад, ус цасандаа ороод гялалзуулж байх шив дээ... хэмээн егөөдөн, жуумганаж цагруу хялайн цагийг нь бүртгэхдээ хойшлуулан 17:15 гэж бичээд, албархаг дуугаа өөрчлөн аминчхан байдлаар:

-Төмөр өө, миний дүү завтай бол эгчдээ нэг тус болооч. Энүүхэн замын хойд талын цэцэрлэгээс эмээгийн энгэрийн зүүлтийг аваад ирээч хө, анги нь “Янзага” бүлэг гээд оронгуут баруун гар талд чинь байгаа шүү, зээ хүүг маань Баатар гэдэг юм гэлээ. Төмөр:

-Нааяа эгчээ, танихгүй хаа хамаагүй хүнд өгөх юм болов уу даа? гэхэд Нансал гуай:

-Зүгээрээ, чи ажлынхаа пороомсог (пропуск- нэвтрэх үнэмлэх)-оо л үзүүлэхэд хоёр багш нь мэднэ гэснээр Төмөр дотроо цагаа тооцоолсоор амжих л юм байна гэж бодон гадагшаа гарлаа. Өнөөдөр орой долоогоос ангийнхаа хэдэн нөхөдтэй уулзахаас өөр онцын ажилгүй байсан болохоор аажуухан явсаар заасан ангид орон үнэмлэхээ үзүүлээд хүүг авбал огт бишүүрхсэнгүй тэгж л байдаг юм гэх шиг хээв нэг байх нь өөрийнх нь ажилладаг ээрмэлийн үйлдвэрийн залуус авсаар байгаад сурчихсан бололтой. Төмөр хүүгийн цэнхэр хормогчыг тайлан, гутлыг нь сольж байтал гэнэтхэн тахимруу нь нудраад авахад өвдөгөөрөө нахисхийн, санаандгүй байсан хүн чинь тэнцвэр алдан арагшаа хэн нэгэнд тээглэн дээгүүр нь даван годройтон унахад “Ээжээ!” хэмээн хэн нэгний уулга алдах, араас нь ёо ёо залгах, бас хүүхдийн часхийсэн уйлах дуу зэрэгцэх нь сонсогдов. Сандран босч юу болсоныг сэхээрвээс ард талд нь явган суугаад хүүхэд хувцаслаж байсан багш бүсгүйн хормой дээр санамсаргүй гишгэчихсэн байсныг нь мэдэхгүй гэнэт босохдоо хормойндоо татагдан унахдаа Төмөрийн тахимруу тохойлдож орхисоных Төмөр багш бүсгүйн дээгүүр даван унасан нь тэр байлаа. Хоёул ухасхийн боссоноо харц мөргөлдөхүйд Төмөр:

-Яанаа, уучлаарай! Та зүгээр биз? Гэхэд бүсгүй:

-Үгүй ээ, та намайг уучлаарай. Би л санаандгүй унахдаа таныг бас унагаж орхилоо хэмээн намуухан дуугаар хэлсэнээ:

-Ээ харлаа, та зүгээр биз?Наад шанхнаас чинь цус гарч байна, юу мөргөчихөв дөө… гэснээ хормогчныхоо халаасыг уудлан гоёмсог зурагтай алчуур гаргаж ирсэнээ:

- Аль вэ, нааш нь хэмээн шанхыг нь дарж, цусыг нь тогтоох гэхэд нь Төмөр өөрийн эрхгүй гарын аясыг нь дагуулан толгойгоо далжийлгахад:

-Хүүе, ямар бааштай эр вэ, нялх хүүхдээс ч долоон доор гээд зүүн гараараа, баруун шанхнаас нь барьж байж гоожсон цусыг нь уусгаж аваад шалбархайн цус нь тогтоход эргүүлээд халаасандаа хийх гэхэд нь Төмөр үг дуугүй алчуурыг нь гараас аван халаасалчихаад хүүг хөтлөн эргэлээ.

Нөгөө долоон цагт найз нартайгаа уулзах ч хаа байх вэ, бодолд нь саяын багш бүсгүй л эргэлдэн, шүлэг дуунд гардаг шиг дүрэлгэр, торомгор, давхраатай өөр юу юу ч гэдэг билээ дээ, тийм гоё үлгэрийн юм шиг гоё биш хирнээ өөрт нь зохисон бага зэргийн бүлцгэрдүү ч гэмээр энгүүн нүдний дулаахан харц, “Ээ харлаа, та зүгээр биз?” хэмээн настай хүн шиг, яг л өөд бологч муу ээж шиг нь энхрийлсэн гэмээр дуу алдалт, “Хүүе, ямар бааштай эр вэ, нялх хүүхдээс ч долоон доор…” хэмээн, яг л ээж шиг нь аяглан баруун шанхнаас нь тулж барьсан турь муутай гарны зөөлхөн хирнээ энхрийхэн, нэг л тийм гээд хэлчихэж чадахгүй анхилуун үнэр гээд ер санаанаас нь гарч өгсөнгүй. Хариад хоол цайгаа идэж уучихаад нөгөө алчуурыг угаахаар гаргаж ирвэл нууранд хөвөх хос хунгийн зураг байх агаад, тийм гэхийн аргагүй нэг л сайхан үнэр үнэртэх ажээ. Хүйтэн усаар сайтар нямбайлан угаан, толийтол нь индүүдэн өөрийнхөө өөрөөсөө ч харамлаад тэр болгон хэрэглээд байдаггүй, хаа нэг гадагшаа гарахдаа гангараандаа түрхдэг “Шипр” хэмээх одеклон уснаас харамгүй шингээсэн ч нөгөө нэг тийм гэхийн аргагүй нэг л сайхан үнэрийг нь гүйцэхгүй санагдсан ч, эргээд уулзах шалтаг, эрхийн үнэмлэх нь энэ бяцхан алчуурын учир сэтгэл ханамжтай байлаа.

Тэр өдрөөс хойш Нааяа эгчийг эргүүлдэн, хэд хэдэн удаа зээ хүүг нь авахаар цэцэрлэгт очиж багш бүсгүйтэй уулзсан боловч нэг л дотносох аргаа олсонгүй. Төмөр өөрийгөө тийм ч унж дорой нэгэн гэж боддоггүй, тэр нь ч ерөнхийдөө үнэн. Ажилтай бол ажилтай төрөлтэй, ажилд үнэн сэтгэлээрээ ханддаг, гялалзуур, ямарваа нэгэн хүн амьтантай хэл амаа ололцохдоо ч муугүй, тэр дундаа охид бүсгүйчүүдийг өөртөө соронзон адил татах алиа марзан, хөгжилтэй, эелдэг зантай, ер нь л хүний аргыг нь олж сурсан нэгэн боловч яагаад ч юм бэ, Энхриймаа гэгдэх тэр багш бүсгүйн дэргэд очихоороо л нэг л биш болчихоод байх ажээ.

Тэгж байтал нэг өдөр Ажилчдын соёлын ордонд, районы үйлдвэрүүдийн тэргүүний ажилчин залуучуудын туршлага солилцох уулзалт болж, дараа нь нийтийн цэнгээнт бүжиг болсоноор сая л Энхриймаатай дотносон танилцах боломж олдож билээ. Төмөр ерөөсөө багаасаа гитар хөгжим орцонд хангинуулж, томчуулд загнуулж өссөн бөгөөд хирэндээ эвлэгхэн дуулчихдаг, найз нөхөдтэйгээ боломж олдвол энд, тэндэхийн албан газруудын үдэшлэгт давхиж очоод сэнсэртэл нь вальс эргэчихдэг, заавал сурах арван цэнгээнт бүжгийг ч боломжын хийгээд сурчихсан байсан нь тэгэхэд аминд нь орсон юм. Үдэшлэг эхлээд аль хэдийн хагас цаг өнгөрсөн ч хий л бүжгийн аянууд яваад байна уу гэхээс биш, шууд гараад салхийг нь хагалаад явчих хүн байсангүй. Ядаж байхад нэг үйлдвэрээс сайндаа л хоёр гурван хүн гээд газар, газраас ирсэн дан таньж мэдэхгүй залуучууд битгий хэл, нэг үйлдвэрийнхэн ч байсан яг л тэгдэг юм чинь, бүгд л биеэ барин нэг гарчих гээд л, эргэж буцаад л байлаа. Энэ үед Төмөр үйлдвэрийнхээ нийлж дарвидаг хэдийг байхгүйд сэтгэл нэг л гонсгор, “Хэрвээ тэд байсан бол ч нийлж байгаад гарч хүмүүсийг халааж өгөхгүй юу” хэмээн харамсан бодовч, “Үгүй ер нь, яадаг юм бэ, одоо вальс л явбал дүүрсэн хэрэг, очиж чамайг урина даа” гэж зоригловч цаг нь болоход нэг л зүрх нь хүрэхгүй, хулгай нүдээр Энхриймааг хариулсаар л байлаа. Тэгсээр энд, тэндээс хоёр гурваараа залуус нийлэн зориг муутайхан ганц нэг манго татан байснаа яваандаа биес нь тавирч, овоо халаад ирсэн үед мань Төмөр сэм сэмээр ойртож, бараг дэргэд нь оччихсон байснаа зориглон Энхриймааг анх урих үед аль хэдийнээ “Сүүлчийн гурван бүжиг!” хэмээн зарлаж байж билээ. Ямартай ч сүүлчийн, сүүлчийн гэсээр дахиад дөрөв, таван ч бүжиг залуусын хүсэлтээр сунгаж бүжиглэхэд Төмөр, Энхриймаагаас холдсонгүй хамт бүжиглэсээр тэр оройг үдэж билээ.

Тэр явдлаас хойш хагас жил өнгөрчээ. Энхриймаа, Төмөр хоёр өдөр ирэх тусам улам л дотносож байлаа. Орой ажил тараад л Төмөр цэцэрлэгрүү харваж хүрнэ. Анхандаа Нааяа эгчийн зээ хүүг авах гээд ирдэг байсан бол сүүлийн үед элдэв арга саам хийн бултаж бухах болсон бөгөөд цаг бүртгэгч авгай ч өөрөө залуу халуун яваагүй биш, Төмөрийн насыг дайраад гараад ирсэн хүнийхээ хувьд цаад учрыг нь гадарлах болсон болохоор тэр бүрий Төмөрийг гуйгаад байхгүй болсон бөлгөө. Ганц нэг хүүхэд хувцасласан шиг худлаа, үнэн яриа дэлгэн суух нь элбэг бөгөөд хүүхдүүд эртхэн дууссан тохиолдолд аль нэг театр, ихэнхдээ газрын ойроор “Хөдөлмөр” кино театр орж шинэхэн кино үзэх, аль эсвэл тэнгэр сайхан байвал хоёр, гурван буудал ч хамаагүй зам даган элдвийг хүүрнэн алхах бөгөөд заримдаа арван есийн үйлчилгээний төвийн дундах усан оргилуурын дэргэдэх хэдэн сандлын нэг дээр ч юм уу, аль эсвэл хойшоо зам гаран голын далан дээр, эсвэл голын ширгэн дээр тухлан сууж, голын урсгал ширтэн юу ч ярихгүйгээр хоёр биесээ налан суух ч удаа бий. Ингэж хоёр гурван цагаар юу ч ярихгүй зөвхөн хоёр биенийхээ зүрхний цохилтыг олж сонсох гэсэн мэт өөр, өөрсдийн бодолдоо автан суучихаад, гэнэт орой болсоныг ухааран сүүлчийн автобусанд амжиж суухаар уралдан гүйсээр амжиж автобусанд сууж аваад хамгийн арын цонхон дээр арагшаа харан зогсцгоож, түрүүнд хэн нэгэн этгээд “Юу ч дуугарч болохгүй шүү” гээд амыг нь үдчихсэн мэт байснаа түрүүнд ярих ёстой зүйлээ амжуулж, гүйцээх шиг юу ч хамаагүй санаандаа орсон болгоныг амныхаа зоргоор хөөрөлдөж явсаар гэрийнх нь гадаа хүргээд жаал үнсэлцэж зогсоод, аав ээжээс нь нэг л сүрдэхийн учир тэгсхийгээд буцах замдаа шуударч, зам дагаж гүйсээр шөнийн тэн болгож гэрийн бараа харах нь олонтой. Уг нь ч Энхриймаа Төмөрийг аав, ээжтэйгээ танилцуулъя гэж хэд, хэдэн удаа хэлж, ятгасан ч мань эр нэг л зүрх нь алдан сүрдэж, “Юу юу ч болоогүй байж, яараад яах вэ, жаахан байзнъя” гэж цааргалсаар байгаа билээ. Уг нь ч Төмөр энэ “Юу юу ч болоогүй байж…” гэдэг дөрөвхөн үгээр “Чи намайг өөртөө ойртуулахгүй л байгаа шүү дээ” л гэж хэлээд байгаа хэрэг л дээ.

Үргэлжлэл бий.

Намар нилээн орой болж, усны шувуудын сүүлч буцах цагаар...Дунд голын хөвөөн дээр дөч дунд эргэм насны хос хоёр мөр зэрэгцэн, ямар нэгэн зүйл ярихгүйгээр голын ус ширтэн өөр, өөрийн бодолд дарагдан суугаа нь зохиолын маань баатрууд болох Төмөр, Энхриймаа хоёр билээ. Нисэх дээр Энхриймаагийн амин ганц хүү болох Төмөр (Төөмөөгийн жинхэнэ нэр нь ажээ) найзуудтайгаа тааралдаад нийлж одсоноос мань хоёр хоёулахнаа үлдээд Энхриймаагийн тэргээр хотруу орж ирэх замдаа өнгөрсөн он жилүүдэд өөрсдийнхөө туулсан амьдралыг ярилцаж явсаар комбинат руу орж ирэх үед Төмөр “Нэг ийшлээдэх үү?” гэснээр хорин хэдэн жилийн өмнөх, ид залуу халуун явах үедээ ирж суудаг байсан тэр л газраа ирж суусан нь энэ ажгуу.

Азаар тэр хэсэгхэн газар нь энэ хорин хэдэн жилд ер өөрчлөгдсөнгүй, харин голын ус гэхээсээ хуурай сайр шахуу болчихсон байсан голын ором урьд шөнийн, намрын сүүлчийн борооны усаар сэлбэгдэн эгээ л тэр хоёрын ирж суудаг байсан тэр л үеийг тэр чигээр нь эргүүлэн авчирсан мэт голын ус хоржигнон урсана.

Төмөрийн гарт цаасан аягатай цагаан архи байх бөгөөд үүнийг амсаж ч болохгүй, бас асгачихаж ч болохгүй гэсэн мэт аягатайгаа нам ширтэн суух бөгөөд залуугаараа хоёр шанхнаасаа эхлэн ов товхон бууралтаж яваа шингэн үс нь салхины аясаар намиран хийсч, тэрээр алс тэртээд Энхриймаатай хамт өнгрүүлсэн өдрүүд нь яг л кино үзэх мэтээр нүдний нь өмнүүр эргэлдэнэ. Энхриймаа ч мөн адил гүн бодолд дарагдан үе, үехэн тамхи асаавч татахаасаа илүүтэй мөн л тамхиныхаа цог, утааг нь ширтэн суух бөгөөд үе үехэн хэн нэг нь сэмхэн сүүрс алдаж, эсвэл нэг их агаар дутаж бүгчимдсэн мэтээр гүнзгий амьсгаа аван санаа алдан суух аж. Бодлууд хөврөнө...

...Ай даа, цаг хугацаа гэж. Ээнээ маань харц нь хэвээрээ мөртлөө нүд нь нэг л сонин болчихсон санагдаад байх юм даа, нас ахихаар хүний нүд ингэж өөрчлөгддөг юм болов уу, сонин юм даа. Яасан гэнээ, хүүдээ миний нэрийг өгсөн гэсэн бил үү, хүний амьдралаа гэж. Утга битүү учралаар дүүрэн хорвоо юм даа. Ингэхэд бид хоёр чинь ер нь яаж яваад хоёр тийшээ болчихсон билээ? Хм, би гээч тунирхуу хар мал чинь эр хүн ухаантай юм байж, энэ муугаараа өөрийгөө аргадуулах гээд гүрийж явсаар цэрэгт явчихсан шүү дээ. Яг явахынхаа урд орой тэснэ, тэснэ гэхэд яаж тэсэх вэ гээд яваад очтол Ээнээ нуугдчихсан уу, яасан ямартай ч ангидаа байгаагүй, асрагч багш нь ганцаараа байж таарсан бил үү... хэмээн бодон сууснаа, хоолойгоо засаад:

-Ээнээ, намайг ажил дээр чинь очидог тэр орой чи байсан уу, үнэхээр тэр үед байгаагүй юм уу? гэж аль дилангалавын хорин хэдэн жилийн өмнөх зүйлийг асууж байж, ердөө л өчигдөр оройны явдлыг ярьж асуух мэтээр асуухад мөн л гүн бодолд дарагдсан суусан Энхриймаа эхлээд анзаарч сонссонгүй, дахин давтаж асуухад нь “Юу билээ дээ” гэсэн шиг нэг сүрхий харсан аа, мөн л ердөө өчигдөр оройны явдлыг ярих мэтээр:

-Аан, тэгэхэд үү? Байх нь ч байсан юмаа, чамайг ирж байна гэж сонсоод яагаад ч юм бэ, нэг л тунирхмаар санагдаад, жаал хүлээлгье гэж бодоод “Дэгдээхэй” рүү ороод нуугдчихсан юм. Нэг гараад очих гэснээ нэгэнтээ нуугдчихаад, түүнээсээ ичээд гарч очиж чадаагүй юм л даа. Харин чамайг явсаны чинь дараа маргааш цэрэгт явах гэж байгаа гэж сонсоод араас чинь гарсан ч чи аль хэдийнээ алга болчихсон байсан юм. Маргааш нь Октябрын районы цэрэг татлаган дээр очоод бүтэн өдөр сахиад чамтай уулзаж чадаагүй дээ... гээд хэнгэнэтэл санаа алдахад Төмөр:

-Ээ чааваас даа, би чинь ажлын газраараа, Ажилчны районоор явсан шүү дээ. Тэр орой чамтай уулзаж чадаагүй дээ гутраад, анх удаагаа энэ хар усыг ууж үзсэн дээ. Тэгээд мөн л хамт цэрэгт явах гэж байсан ажлынхаа хоёрт салам агсам тавиад бөөн мундраагаа хутгаад, нэг сэрэх нь ээ заваан одъял нөмрөөд, эрүүлжүүлэхэд хэвтэж байдаг юм. Хүн болсоор хүүхдийн манежан орыг эс тооцвол анх удаагаа торон дотор жиргэсэн минь тэр болсон юмдаг. Хамаг бие янгинаад нилээд сайн балбуулсан бололтой. Тэгээд л нөгөө хоёртойгоо гурвуулаа эрүүлжихээс шууд цэрэг татлагын байрлуу ачигдаж очоод, комиссоор ороод армийн албанд хаа байсан Зүүнбаянд цөлөгдсөн дөө. Уг нь ч эрүүлжихээс яваагүй бол арай өөр хувь тавилан хүлээж байх байсан бизээ... гээд аягатайгаа нэг амиар хөнтөрч орхиод гүнээ санаа алдлаа. Бодлууд хөврөнө...

...Хөөрхий, энэ маань ямар эрт бууралтаж эхлээ вэ дээ. Цэргээс дөнгөж халагдаж ирээд айл боллоо л гэж дуулдсан, төд удалгүй саллаа л гэж дуулдсан, тэр үед нь очиж уулзмаар байсан ч, үнэндээ гэдсээ чирээд очино гэж ч юу байх вэ дээ. Тэгсхийгээд би хүүгээ гаргаад эргээд ажилд орох гэтэл орон тоо байхгүй гээд Яармагын цэцэрлэгт шилжиж очоод үүнийхээ сургийг алдсан даа. Хүүхэд шуухад гэж дурссангүй, бодвол дахиж хүн хартай гэрлэж бараалаагүй юм байлгүй дээ. Их л яриа хүнсэн, маш их өөрчлөгдөж дээ. Хувь тавилаан гэж, ердөө л хоёр биендээ тунисаар тэр чигтээ холдож хоцрох юм гэж хэн маань санах вэ дээ. Тунихын хувьд энэ муугын минь түмэн зөвөө, би гэж адсага шиг аашлаад өөртөө огт ойртуулаагүй шүү дээ. Гэхдээ бас ч гэж миний буруу ч биш л байсан шүү дээ. Төмөрөөс өмнө мөн л эдний үйлдвэрийн Жаргал гэгчид сэтгэл алдарч, дассаар нэг л өдөр охин биеэ эвдүүлсэнээр анхны хайр минь, зүгээр л эхнэр хүүхэдтэй хөгийн амьтны хоногын зугаа төдий байсныг тэрхэн үедээ би яаж ч мэдэх вэ дээ. Жаргалаар тэгж тоглуулаагүй байсан бол Төмөрт би яаж тэгж хатуу хандах вэ дээ. Хорвоо чи... Үгүй ээ, хүмүүн гээч амьтан бид чинь өөрсдөө л бие, биенийхээ итгэл, сэтгэлийг эвддэг муухай улсууд юм даа. Би амьдралдаа хоёрхон эр хүнд сэтгэл алдарч үзсэн. Бас хоёрхон эр хүнд энгэр юугаа задалж үзсэн, гэхдээ харамсалтай нь хүнээ таниж чадахгүй хоёуланд нь буруу хүнд энгрээ дэлгэж дээ. Тэгэхэд би энэ муудаа итгээд өөртөө ойртуулсан бол ч... гээд өөрийн эрхгүй сүүрс алдахад Төмөр ч мөн адил нэг их гүнзгий санаа алдсан аа, сая л хоёр биенээ дэргэдээ байгааг санах мэт харц мөргөлдсөнөө Төмөр:

-Аль вэ Ээнээ, нөгөөхөөсөө нэг хийгээч хө гээд бодолдоо автаад аль хэдийн хэмх базаж орхисон цаасан аягаа засахаар оролдоход Энхриймаа:

-Наад аягаа засах гээд яах вэ дээ, нэгэнт базагдаж хэмхэрч орхисон энэ аяга яаж ч зассан урьдны хэвэндээ яаж орох вэ дээ, хэвээ олсон ч өөгүй толигор хана нь энд, тэндээ үрчлээтэж, хонхор хотгороор нь сүүдэртэн бараантаж, аягүй л бол хаа нэгтээгээс нь нүх сүв гарчихсан доторхоо тогтоохгүй байлгүй дээ... гээд нэгэнтээ гүнзгий санаа алдангаа гар цүнхээ ухан түрүүхэн үйлчилгээний төвийн дэлгүүрээс авсан багц цаасан аяганаасаа нэгийг сугалан өгөөд дөнгөж задалсан “Ерөөл”-өөс хийж дүүргэхэд нь санаандгүй цалгиулж орхисоноо Төмөр:

-Тийм дээ, хүний амьдралаа гэж, бага залуу явахад яг л энэ амсар дүүрэн мэлтэлзэж, халгин цалгих сархад мэтээр аз жаргал, баяр хөөрөөр бялхаж явдаг ажгуу. Харин тэрхэн залуу халуун, халгиж цалгиж явах үедээ цагийн эрхээр хүн гээч амьтан амьдралын нугачаанд элэгдэж, түрүүний хэмх базаж орхисон цаасан аяга шиг амьдралд нухлагдан, алхам алхамаар гандаж, гундаж байдгыг ухаарахгүйгээр гэнэн цайлган байж дээ хөөрхий. Чи бид хоёрын анхны учрал ч бас яг л энэ цаасан аяга шиг хэврэгхэн байж дээ хөөрхий. Хэрвээ тэгэхэд бид, хоёр биендээ туниагүйсэн бол, үгүй ядаж хэн нэгэн нь буулт хийсэнсэн бол... гээд түрүүчийн үнгэгдэж базагдсан аягаа нэг сүрхий харсанаа голын усруу няслаж орхиод:

-Ямартай ч яг өнөөдрийн миний туулсан амьдрал шиг, саяын үнгэгдэж базагдсан цаасан аяга шиг хөсөрт хаягдахгүйгээр, яг л энэ шинэхэн аяга шиг толийгоод л, өнгө цацарч амьдрал гэдэг сайхан л байх байсан байх даа... гээд мөн л урьдын адил энэ аягатайг ууж ч болохгүй, бас асгаж ч болохгүй гэсэн мэтээр цаасан аягатайгаа нам ширтэн бодолдоо автан чимээгүй боллоо. Бодлууд хөврөнө...

...Нааяа эгчийн хэлдэг манай үйлдвэрийн тэр хүн нь хэн байсан юм бол доо. Хэн ч байсан хөгийн тийм муухай хүнэнцрүүдээр хорвоо яагаад ингэж буртаглагдаж, хүн хүндээ итгэх итгэлийг нь эвдэж байдаг юм бол доо. Хэрвээ Ээнээ маань тэр этгээдэд итгээд охин биеэрээ тоглуулчихаагүй бол, аль эсвэл би тэр амьтнаас өмнө Ээнээтэйгээ учирсан бол ч... Даан ч өнгөрсөнд хэрвээ гэж байхгүй юм даа. Гэхдээ надад ч бас буруу байсаан! Би дэндүү юм үзээгүй хүүхдээрээ байж, би Ээнээгээ харахаараа өөрийн эрхгүй дэндүү ноомой болдог байж дээ. Жаахан нүүрэмгий, жаахан түрэмгийдүү байсан бол л болчих ч байсан юм бил үү? Үгүй дээ, тэгж түрэмгийлж болохгүй байсан, тэгж ч чадахгүй л байсан шүү дээ. Хэрэвзээ тэгсэн бол энэ маань намайг нэг нүдээрээ ч харахаа байх байсан ч юм бил үү?

...Харин цэргээс ирээд, эргэж үйлдвэртээ орчихоод анх Ээрмэлд орсон цагаасаа л нууцхан харж явсан нарийн ээрэхийн Бадамтай учрахдаа нөгөө тааварт гардаг шиг яасан ч яах вэ гээд шууд дайрсан минь ч, бас ч гэж Бадам юм үзэж, дол цохичихсон байсан болоод ч тэр үү их л амархан юм болсон юмдаг. Тэр маань харахад л сайхан бүсгүй байснаас биш, тийм ажилгүй, анхиагүй амьтан байна гэж хэн санах билээ дээ. Дээр нь хартай гэдэг нь, тэсвэрлэхийн аргагүй, адайр эм байж дээ. Анх дотносож байхдаа итгээд урьдны явдлаа дэлгэж, Ээнээг эргүүлдэж явсанаа ярьж орхисон минь ёстой гай болсон ч, тэр хүнийг эртхэн танисан минь бас ч гэж аз байсан шүү.

Харин Ээнээгийн хувьд, Энхриймаагийнхаа хувьд, би энэ муудаа дэндүү хайртай байсан минь л, хайрлаад энэ муудаа халдаж чаддаггүй, ёстой Гүржавын (Тэмцэл киноны) хэлсэнээр үнсэлцэхээс хэтрээгүй минь л алсдаа салж хагацахын эхлэл байсан юм болов уу даа. Ай яа, дэндүү их хайр ч, бас ч гэж дэмий эд юмсан уу даа... хэмээн бодоод нэгэнтээ гүнзгий санаа алдсанаа, өөртөө хэлэх мэтээр:

-Тэгэхэд, намайг уучлаарай! гэж бүгтхэн бөгөөд тодоос тод шивнэж хэлээд аягатайгаа нэг амиар хөнтөрч өгөөд эргээд бодолдоо дарагдан чимээгүй боллоо. Бодлууд хөврөнө...

...Нээрээ тэгэхэд энэ маань огт амсдаггүй байсан юм байна шүү дээ. Баяр ёслол болж л байдаг, өөрт ирсэнийг уруул хүргэж буцаачихаад л хөгжим дуугарангуут л намайг чирээд л бүжиглээд гарч өгдөг байж дээ. Ээрмэлийн үйлдвэрийн залуучууд, дандаа маний үеийн шаагиж, шуугиж хөгжсөн ёстой л шажигнасан залуучууд байж дээ. Цэцэрлэгээсээ гарч Ээрмэлд дагалдангаас нь ч хамаагүй эхлээд ажилд орох юмсан гэхэд энэ муу маань үнэнхүү дургүйцдэг байж билээ. Бодвол миний урьдны явдлыг Баатарын эмээгээс дуулсан байсан юм байлгүй дээ.

Ээ ээ Бурхан минь, үүнийг минь надад үнэхээр амь байсныг нь, наадах чинь Жаргал бишээ, жинхэнэ Төмөр гээд тэр үед хэлээд өгөхгүй яав даа... Даанч би Жаргалаар охин биеэрээ тоглуулчихаад, эр хүнд итгэх итгэл дэндүү алдарчихсан тийм үед тааралддаг, бид хоёр ёстой азгүй улсууд юм даа. Ядаж байхад энэ маань намайг харахаараа дэндүү ноомой болчихдогыг хэлэх үү.

Энэ муугаа өөртөө ойртуулахгүй аргацаасаар байгаад нэг л өдөр бяцхаан түр тархийж аваад, хоёр биендээ тунисаар, нэг л мэдэхэд салаа замын эрхээр салж одсонсон. Төмөрийгөө өөрөөсөө холдуулж, сураг ажиг алдарчихаад явах тэрхэн үедээ хүүгийнхээ эцэгтэй учирч, амьдралдаа ахиж алдахгүйн тулд энгрээ нээтэл, бас л хүнээ таниагүй би, ёстой азгүй эм ээ дээ... хэмээн дотроо халаглан суусан Энхриймаа өөрөө ч мэдэлгүй нэг их санаа алдахад Төмөр ч мөн нэг их сүүрс алдаад аягатайгаа мөн л нэг амиар хөнтөрч орхиод:

-Ээнээ, чиний наад нүд чинь миний хайрлаж, дурлаж явсан нүд биш болчихжээ. Түрүүнээс хойш нэг л өөр харагдаад байх юм, нас ахихаараа хүний нүд ингэж өөрчлөгддөг юм уу? гэхэд Энхриймаа:

-Юу нь тэгж өөөрчлөгдөж вэ? Төмөр:

-Үгүй ээ, юу л даа... харц нь яг хэвээрээ юм шиг мөртлөө... Үгүй ээ, би хэлж чадахгүй нь, ямартай ч тэр жил миний хайрлаж дурлаж явсан тэр нүд яагаад ч биш болчихож хө гээд хоосон аягаа түрүүчийнх шиг базаад хаячихвий, хэрвээ базахгүй шинээр нь байлгаж чадвал л залуу халуун насных нь учрал эргээд ирэх юм шиг эвтэйхэн гэгч нь дэргэдэх чулуун дээр тавиад, огт татдаггүй хирнээ:

-Аль вэ, ганц тамхи өгөөч хө гээд гараа тослоо. Энхриймаа цүнхээ уудлан тамхиа гаргаж ирэнгээ:

-Би амьдралдаа гурван удаа том алдсан хүн дээ. Хэрвээ энэ нүдийг оруулаад тоолбол дөрөв алдсан хүн шүү дээ. Гэхдээ миний хамгийн том алдаа бол чамдаа итгэж чадаагүй, чинийхээ хайр, итгэл сэтгэл хоёрт итгэж чадаагүй минь л, миний хамгийн том алдаа байсан юм даа. Харин нүдний хувьд эдүгээгээс хоёр жил гарангын өмнө хамт ажилладаг хүүхнүүдийнхээ ятгалгаар давхараа хийлгээд нэг л их сайхан тормолзсон алаг нүдтэй болох юм бодсон байдаггүй шүү, нэг иймэрхүү жартайсан юм болгочихоод харамсавч барагддаггүй юм маань нэгээр л нэмэгдчихээд байж байна даа гээд аль хэдийн хугасарсан “Ерөөл”- өө гарган тонгойлгов. Төмөр ч аягаа тосон нэг дүүргүүлж аваад, гэнэт нэгийг санасан бололтой:

-Хүүе, би чинь төрсөн нутагтаа байгаа хүн шүү дээ. Түрүүнээс хойш сэржим өргөхөө мартчихсан байх шиг вэ. Бүтэн арван хоёр жил, яг бүтэн нэг үе хүний нутагт сэржим өргөдөггүй гээд огт сэржимдэж байгаагүйнх таг мартчихаж гээд аягатайгаа барин босоод дөрвөн зүг, найман зовхист хичээнгүйлэн сэржимдэхдээ энэ нутагт төрж өссөн бяцхан дэгдээхэйнүүд нь нуурандаа, гол усандаа хоргодоод явахгүй үлдэх гээд байдагын учир, харуй бүрийгээр томчуул нь хаяж явж айлгаж, нэг хэсэг нь араас нь хөөж, элдсээр бөөн ганганаан, гунганаан болж байж арайхийн өмнийг зорьдог усны шувуудын сүүлч, оройтсон сүрэг галуу ганганан нисэхийг хараад:

-Ээнээ минь, чи бид хоёрт хаврын ирэх шувууд шиг хослон нийлэхийн хувь л дутаж дээ, хөөрхий. Нэг л мэдэхэд нас талийж, энэ оройтон буцаж буй буцах шувууд шиг буцах цаг л үлдсэн шиг вэ дээ, хүний хувь тавилаан гэж... гээд нэгэнтээ санаа алдсанаа эргэж суугаад аягатайгаа энэ удаа түрүү түрүүчийнх шиг шууд явуулчихсангүй багахаан шиг балгаад дэргэдэх чулуун дээрээ тавилаа. Энхриймаа:

-Төмөр минь чи одоо яая гэж бодож байна даа?

-Яах юу байх вэ, чи манай нөгөө долоон буудалд байдаг нагац хөгшнийг мэдэх бил үү? Ямартай ч нагацындаа очиж хэд хоног амраад төрсөн ганц ахыгаа л бараадахыг бодно доо, ах маань Бельгид байгаа гээд чимээгүй болоход Энхриймаа:

-Нас ч явж байна шүү дээ, одоо нутагтаа үлдээд аятайхан ажил олж хийгээд амьдралаа төвхнүүлэхийг бодвол яасан юм бэ? Яагаад чи бид хоёр эргэж нийлж болохгүй гэж, чи ер нь манайд хүрээд ирвэл яасан юм бэ? гэхэд Төмөр:

-Үгүй дээ, Ээнээ минь! Миний, бидний насны өдийд хөлөө олоогүй яваа хүнд монголд маань хийх ажил олдоо гэж үү? Тэгээд ч хаврын шувууд шиг ирж яваа залуу халуун явахдаа нийлээгүй байж, буцах намрын шувууд шиг бууралтаж явж нийлнэ ч гэж юу байх вэ хө. Энэ уулзалт чи бид хоёрын хамгийн сүүлчийн уулзалт л болов уу, ямартай ч чамтайгаа уулзлаа. Сэтгэлээ онгойтол бага залуугын дурсамжаа сэдрээн, хэзээ нэгэн цагт тааралдвал асууя, хэлье гэж бодож явсан зүйлсээ ч асуухаа асууж, ярихаан ярьж сэтгэлийн бөглөрөө маань нь ч гарлаа. Чи минь сайн сууж байгаарай хө гээд өөрлүүгээ эргүүлэн цээжиндээ наан зулайгы нь удаан гэгч нь шунамгайран үнэрлэсэнээ:

-Тэр жилийн үнэр, яг л хэвээрээ шүү. Хөндөж хиртээж сэв суулгаагүй, сэвгүй ариухан, залуу насны минь хайр, тэр л хэвээрээ үлдэг дээ, тэгэхэд намайг уучлаарай! гэж шийдэмгий гэгч нь хэлээд эрслэн бослоо.

Энэ өдрөөс сар гарангын хойно Чингис хаан олон улсын нисэх онгоцны буудал дээр Энхриймаа Төмөрийг үдэн гаргаж өгсөн нь тэдний сүүлчийн учрал байлаа.

С.Б.Бат-Эрдэнэ. Япон, Ивай 2009-11-08